98. “Powrót posła” J. U. Niemcewicza jako komedia obyczajowa i polityczna.
Utwór został wystawiony na kilka miesięcy przed ogłoszeniem Konstytucji 3 maja. Zawarł w nim Niemcewicz ważką treść polityczną, ściśle związaną z nowatorskimi pracami stronnictwa patriotycznego. Konfrontując program reform z poglądami konserwatystów, ośmieszając ich ciemnotę i brak rozeznania w problemach kraju i społeczeństwa utwór stał się agitacją na rzecz patriotyzmu i konieczności zmian w Rzeczypospolitej. Uznano ten utwór za pierwszą polską komedię polityczną.
Akcja rozgrywa się podczas limity sejmowej w domu Podkomorzegp, ojca Walerego, tytułowego "posła". Na scenie dzieje się mało, wiele się natomiast mówi, konfrontując program reformy - głoszony przez Walerego i Podkomorzego. przedstawiciela oświeconej tradycji - ze staroszlachecką opozycją, ośmieszoną w sylwetce i wypowiedziach Starosty Gadulskiego. Moda na cudzoziemszczyznę i sztuczną czułostkowość wydrwiona została w osobach Starościny i fircyka Szarmanckiego, aspirującego do ręki, a zwłaszcza posagu jej pasierbicy, Teresy, z dawna przyrzeczonej Waleremu. Utwór kończy się optymistycznie, odbywają się bowiem dwa wesela Walerego z Teresą oraz Jakuba z Agatką.
By zdemaskować konserwatystów, autor posłużył się kpiną i ironią. Zadowolony z siebie przedstawiciel konserwatystów niemal z dumą chwali się swoim nieuctwem i ciasnotą poglądów. To, co bywało przedtem, budzi jego szczery entuzjazm - zaciekle broni liberum veto, uważa je za najwspanialszą zdobycz szlachty, nazywa je "źrenicą wolności". Zwolennik wolnej elekcji z czułością wspomina czasy saskie, kiedy "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni" - jest ślepo przywiązany do innych elementów tradycji szlacheckiej nie dostrzegając niebezpieczeństw, które wiążą się z utrzymaniem w Polsce takiego stanu: możliwości utraty niepodległości, osłabienia obronności, zastoju gospodarczego. Kompromitują go także poglądy o zawarciu przez Polskę sojuszu z krajami dalekimi, które co prawda nie będą w stanie pomóc, ale i nie zaszkodzą.
Komedia miała na celu przekonać ludzi o szkodliwości jednej postawy politycznej i korzyściach płynących z drugiej.
Utwór ma także walory obyczajowe. Pokazuje i wyśmiewa pewne mody, typy obyczajności. Starosta Gadulski jest obojętny na przyszły los córki w małżeństwie - interesuje go tylko czy trzeba będzie dać posag, czy nie. Małżeństwo to gorąco popiera starościna - typowa "żona modna", "sfrancuziała" kosmopolitka, która gardzi wszystkim co polskie, nie bardzo umie pisać poprawnie w ojczystym języku, marnotrawi majątek męża. Jest "cudzoziemką we własnym kraju" (słowa Podkomorzego). Szarmancki to również przykład kosmopolity, który odwiedzając kraje europejskie, nie wzbogaca praktycznej wiedzy, nie wie nawet, co istotnego się w nich dzieje, za to doskonale zna cechy modnych strojów, możliwości zabaw - czyli wszystkie sposoby wydania pieniędzy. Ciągle mu ich brakuje, staje się więc typowym łowcą posagów. Przy ożenku liczy się dla niego tylko majątek. Dla starościny Szarmancki jest przykładem elegancji, obycia towarzyskiego, wzorem romansowego kawalera, dzięki uprawianej przez niego sztuce flirtów i zalotów. Los Polski jest mu zupełnie obojętny, pracę dla niej uważa za modę, nie myśli marnować sobie życia. Niemcewicz prezentuje również wzory polityczne godne naśladowania. Podkomorzy tak jak Gadulski jest Sarmatą, jednak nie jest ślepo zapatrzony w tradycję. Czerpie z niej to, co dobre, odrzuca co złe. Jest mądrym, wzorowym ojcem oraz dobrym opiekunem swoich poddanych, dla których "był raczej ojcem aniżeli panem" - niemałe znaczenie ma fakt nadania chłopom wolności, uwolnienie ich od poddaństwa. Jego syn Walery jest człowiekiem uczciwym, dla którego najważniejsze jest dobro ojczyzny. Postacie negatywne obdarzone są znaczącymi, charakteryzującymi je nazwiskami, oznaczającymi najbardziej rzucającą się w oczy cechę (nawiązanie do tradycji molierowskiej), dzięki czemu czytelnik nie ma żadnych wątpliwości z kogo ma się śmiać.
"Powrót posła" jest utworem typowym dla epoki oświecenia (komedia polityczna, charakter dydaktyczny). Postacie w utworze nie są jednostkowe, lecz zbiorowe. Działaczy stronnictwa patriotycznego reprezentują w utworze Podkomorzy i jego syn Walery, zaś obrońców starego porządku - starosta Gadulski, jego żona i Szarmancki. Program stronnictwa patriotycznego:
wprowadzenie dziedziczności tronu;
wzmocnienie władzy królewskiej;
zniesienie liberum veto;
dążenie do zawarcia przymierza z Prusami;
odrodzenie sejmu jako instytucji ustawodawczej;
zniesienie poddaństwa chłopów;
reforma szkolnictwa i położenie nacisku na odpowiednie wychowanie młodzieży (kształtowanie postawy obywatelskiej).
99. Walka obozu postępu i reform o opinię publiczną w "Powrocie posła" Juliana Ursyna Niemcewicza.
J.U.Niemcewicz poseł na Sejm Wielki, zwolennik reform, członek Stronnictwa Patryiotycznego. Stronnictwo to stanowiło mniejszość. Istniały obawy, że praca sejmu zakończy się fiaskiem i nie dojdzie do uchwalenia ustaw, które by kładły podwaliny pod nowe postępowe państwo. W sejmie przeważali konserwatyści broniący złotej wolności szlacheckiej, gotowi doprowadzić Polskę do upadku. Ekspansywne Stronnictwo Patryiotyczne zdawało sobie sprawę, iż konieczne jest zapropagowanie programu reform i zjednanie sobie opini publicznej. Pragnęli by społeczeństwo wywarło nacisk na reprezentantów szlacheckich w sejmie i zmusiło ich do zmiany postaw. Dla zjednania opini napisał Niemcewicz właśnie "Powrót Posła"- komedię o charakterze publicystycznym i propagandowym. Przedstawia on w niej dwa obozy: konserwatywny i patryiotyczny. Przedstawicielem obozu konserwatywnego jest Starosta- wyznaje staroszlacheckie poglądy, zwolennik wolnej elekcji, rozpacza nad zniesieniem liberum veto, przeciwnik uwolnienia chłopów i zniesienia pańszczyzny, nie przychyla się do postulatów powiększenia polskiej armii, przeciwnik działalności Komisji Edukacji Narodowej, nieuk, w swoich wypowiedziach ujawnia swoją głupotę i zacofanie "Ja co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało. Wiem, że tak jest najlepiej jak przedtem bywało". Przedstawicielami obozu patryiotycznego są Podkomorzy, Podkomorzyna, Walery, Teresa, para służących- mówią poprawnym, zrozumiałym, prostym, polskim językiem bez francuskich makaronizmów. Podkomorzy- gorący patryiota, wpaja synom miłość do ojczyzny i wartości rycerskie "Dom zawsze ustępować powinien krajowi", szczyci się swoim małym majątkiem nadanym jago rodzinie za zasługi poniesione w walce, człowiek światły jasno patrzący na rzeczywistość, dostrzegający w niej niebezpieczeństwo dla kraju, człowiek nowoczesny, zna obyczaje tradycje i kulture innych krajów, przeciwny jednak wychowaniu dzieci na wzór francuski "Młodzieniec zapomniwszy własnego języka. Obcym nawet źle mówi i gdy wiek ubieży. Uczyć się musi co