Lingwistyka (od ac. lingua `jzyk') - jzykoznawstwo; nauka zajmujca si budow, funkcj i rozwojem jzyka.
Jzykoznawstwo - wybrane zagadnienia ogólne
JZYK I JEGO FUNKCJE
Jzyk stanowi system znaków sucy przekazywaniu informacji. Szwajcarski jzykoznawca Ferdynand de Saussure (1857-1913), autor Kursu jzykoznawstwa ogólnego (1916), pierwszy zacz odrónia mówienie (parole) od jzyka (langue).
Przykadowe definicje jzyka:
* Zasób wyrazów, zwrotów i form okrelanych przez reguy gramatyczne, funkcjonujcy jako narzdzie porozumiewania si przez czonków jednego narodu, spoeczestwa; mowa. [Sownik jzyka polskiego pod red. M. Szymczaka]
* System znaków (prymarnie dwikowych, wtórnie pisanych i innych) sucy do porozumiewania si w obrbie danej spoecznoci. [Encyklopedia wiedzy o jzyku polskim pod red. S. Urbaczyka]
* 1) log. Zbiór wyrae wyznaczony przez sownik i reguy syntaktyczne; jzyk jest zinterpretowany (ma interpretacj), gdy podane s dla niego take reguy semantyczne. 2) jzykozn. System spoecznie wytworzonych i obowizujcych znaków dwikowych (wtórnie zapisanych) oraz regu okrelajcych ich uycie, a funkcjonujcych jako narzdzie komunikacji spoecznej. [Encyklopedia Multimedialna PWN].
Jzyk ma charakter konwencji, tzn. midzy form dwikow wyrae jzykowych a ich znaczeniem brak zwizku naturalnego (wyjtkiem s wyrazy dwikonaladowcze). Zwizek wyrae jzykowych ze znaczeniami ma charakter konieczny w tym sensie, e mówicy nie mog go zmieni; jest to tzw. wzgldna arbitralno znaków jzykowych. Jzyk funkcjonuje w spoeczestwie i jest przekazywany przez tradycj, podobnie jak zwyczaje, wierzenia itp.
Podstawow funkcj jzyka jest komunikacja midzyludzka. W jzyku wyraane s ludzkie myli, emocje, nakazy, zakazy itp.; stanowi on wan cz kultury kadego narodu - jzyk pisany umoliwia rozwój literatury, filozofii, nauki itp.
W ramach jzykoznawstwa wyrónia si jzyki naturalne i sztuczne (np. esperanto, volap*k); czciowo sztuczne mog by jzyki okrelonych specjalnoci (naukowych, zawodowych itp.); do jzyków cakowicie sztucznych nale m.in. jzyki programowania w informatyce.
Jzyki narodowe yj i rozwijaj si wraz z danym narodem; acina stanowi jzyk martwy, który si nie rozwija, cho funkcjonuje nadal w dziedzinie nauki i kultury. Niektóre jzyki narodowe mog spenia - w danej epoce i na okrelonym terytorium - funkcj jzyka midzynarodowego (lingua franca). Takim jzykiem w staroytnoci, nastpnie za w cesarstwie bizantyjskim, bya greka, a w Europie Zach. kolejno: acina i francuski. Obecnie jest nim - i to w skali caego globu - angielski.
W wikszoci pastw wiata istnieje jeden jzyk ogólnonarodowy (ogólny); w pastwach federacyjnych (np. Szwajcaria) lub wielonarodowych (np. Wielka Brytania) moe by wicej jzyków narodowych. Z punktu widzenia prawa jzyk ogólnonarodowy - lub okrelone jzyki narodowe - maj status jzyka oficjalnego; czasem funkcj t spenia moe jzyk innego, obcego narodu, zwykle okupanta czy kolonizatora, nieraz take po odzyskaniu niepodlegoci przez dany kraj (np. jzyk angielski w obecnych Indiach).
Odmiany jzyka (ogólno)narodowego:
jzyk literacki (odmiana kulturalna jzyka narodowego, upowszechniana przez szko, administracj, literatur, teatr, radio, telewizj i pras; normy tego jzyka ustanawia si i upowszechnia w podrcznikach gramatyki, wymowy i ortografii, a sownictwo zbiera w sownikach);
jzyk artystyczny,
jzyk naukowy;
jzyk potoczny (odmiana jzyka ogólnego, przede wszystkim mówionego, uywanego na co dzie; odznacza si mniejsz ni jzyk literacki dbaoci o dobór sów, zwrotów i konstrukcji skadniowych;
gwara: terytorialna odmiana jzyka narodowego; mowa ludnoci wiejskiej rónica si cechami fonetycznymi, morfologicznymi, skadniowymi i leksykalnymi od jzyka ogólnonarodowego; niekiedy nazwa jzyka rodowiskowego; gwara góralska, wizienna, uczniowska itd.;
dialekt: wyrónia si swoistymi cechami, gównie fonetycznymi, gramatycznymi i leksykalnymi, których geneza siga odlegej przeszoci; w szerszym znaczeniu synonim gwary; dialekt lski.
Wspóczesna ludzko posuguje si trzema tysicami jzyków i dziesitkami tysicy dialektów.
Funkcje jzyka:
komunikatywna - podstawowa funkcja jzyka, wyraajca si w przekazywaniu informacji i wymiany myli midzy czonkami danego spoeczestwa; jzyk dostarcza najwicej i najbardziej bogatych rodków komunikacji midzyludzkiej (w porównaniu np. z mimik, gestykulacj, umownymi sygnaami i in.);
poznawcza - jzyk suy do opisu i poznawania rzeczywistoci, umoliwia gromadzenie i przekazywanie wiedzy, utrwala obraz otaczajcego nas wiata ;
ekspresywna (emocjonalna) - zdolno jzyka do powiadamiania odbiorcy o doznaniach uczuciowych nadawcy wypowiedzi, do informowania go o stanie emocjonalnym mówicego (np. nazwy rczka i apa, uyte w wypowiedzi zamiast wyrazu rka, informuj o cakiem odmiennych stanach uczuciowych mówicego);
impresywna - zdolno jzyka do wywoywania za pomoc rodków sownych takiej, a nie innej reakcji odbiorcy wypowiedzi (forma woacza, np. Marysiu!, Panie dyrektorze!, moe suy zwróceniu uwagi jej odbiorcy, a forma trybu rozkazujcego skania go do okrelonej akcji, np. Czytaj goniej! Podejd do tablicy.);
perswazyjna - stosowanie rodków jzykowych w celu wytworzenia lub podtrzymania u odbiorcy okrelonego przekonania, wykorzystywana w polityce, reklamie, propagandzie itp.;
fatyczna (od gr. ph*tis mowa) - zdolno elementów jzykowych do ustalenia i podtrzymania kontaktu jzykowego midzy nadawc i odbiorc wypowiedzi (np. suchaj!, wic, aha itp.);
prezentatywna - zdolno jzyka do poredniego informowania o mówicym, bowiem jzykowa wypowied charakteryzuje dodatkowo jej nadawc (np. uycie formy poszem informuje, e mówicy nie jest osob wyksztacon, natomiast uycie nazwy kajet moe sugerowa, e jest on przedstawicielem starszego pokolenia);
poetycka - okrela form estetyczn przekazu; funkcja ta wystpuje gównie w dzieach literackich, ale take w rozmowach potocznych czy publicystyce;
magiczna - identyfikowanie wyrazów, wyrae i zwrotów z rzeczami, do których si odnosz, a wic w przekonaniu mówicych do ich bezporedniego oddziaywania na zjawiska rzeczywistoci (przejawem tej funkcji jzyka s np. zaklcia, yczenia, eufemizmy, a take wartociowanie w jzyku).
==
Podlawska Daniela, Póciennik Iwona, Leksykon nauki o jzyku. Bielsko-Biaa: „Park” 2002.
Kultura jzyka
Kultura jzyka - pojcie
Termin wieloznaczny, okrelajcy:
1) dziaalno zmierzajc do udoskonalenia jzyka i umiejtnoci posugiwania si nim;
2) stopie umiejtnoci posugiwania si jzykiem;
3) nauk o kulturze jzyka.
Dziaalno zmierzajca do udoskonalenia jzyka i umiejtnoci posugiwania si nim ma charakter dwojaki: naukowy i praktyczny. Dziaalno naukowa polega na obserwacji szeroko rozumianej praktyki jzykowej, opisie tej praktyki, obserwacji zmian w niej zachodzcych i wyprowadzeniu na tej podstawie wniosków, które maj charakter normatywny, tzn. okrelaj > norm jzykow.
Dziaalno praktyczna nie ogranicza si do dziaalnoci jzykoznawców, ale obejmuje szerszy krg osób, które z racji wykonywanego zawodu (pisarz, nauczyciel, dziennikarz, ksidz) lub wasnych zainteresowa podejmuj dziaania zmierzajce do ochrony i upowszechniania piknej polszczyzny (ksztac odpowiednie nawyki w zakresie posugiwania si jzykiem, udzielaj porad jzykowych, su osobistym przykadem w posugiwaniu si jzykiem ojczystym). Stopie umiejtnoci posugiwania si jzykiem jest rezultatem oddziaywania przede wszystkim domu rodzinnego oraz szkoy.
Termin kultura jzyka w tym znaczeniu odnosi si gównie do uytkownika jzyka (np. Pan Kowalski odznacza si du kultur jzyka).
Nauka o kulturze jzyka jest wiedz teoretyczn, która ma za zadanie okrelanie przedmiotu zainteresowa, formuowanie celów, tworzenie teorii kultury jzyka, ustalanie siatki poj i terminów, którymi posuguje si dziedzina zwana kultur jzyka.
Pojcie kultury jzyka wie si jednak przede wszystkim ze zjawiskami zwizanymi z praktyk jzykow. Tak pojmowana kultura jzyka to, najogólniej mówic, poprawne uywanie form jzykowych, tj. takie, które jest zgodne ze > zwyczajem jzykowym, czyli uzusem.
Podstawowy wymóg kultury jzyka to > poprawno jzykowa, czyli zgodno mówienia i pisania z pewnymi zasadami, reguami, wskazówkami, okrelajcymi, co jest dobre, a co ze.
Wspóczenie kultura jzyka ma znaczenie szersze, opierajce si na teorii > komunikacji jzykowej i > pragmalingwistyce. W tym znaczeniu termin kultura jzyka coraz czciej zastpowany jest terminami: gramatyka normatywna, jzykoznawstwo normatywne, polityka jzykowa (glottopolityka), pedagogika jzykowa.
Kultura jzyka a komunikacja jzykowa
Zachowania jzykowe uytkowników jzyka zale m.in. od czynników komunikacyjnych. Komunikacyjny aspekt kultury jzyka naley wiza z podstawowym modelem> komunikacji jzykowej, w którym wyrónia si cztery gówne elementy: > nadawc, > odbiorc, > kod i > kana przekazu. Istotnymi pojciami dla tak pojmowanej kultury jzyka s:
> wiadomo jzykowa - zespó przekona, nawyków, przyzwyczaje jzykowych, a take stosunek uczestnika komunikacji do jzyka jako wartoci;
> kompetencja komunikacyjna - wiedza uczestnika komunikacji (uytkownika jzyka) o warunkach, jakie musi on speni, aby komunikacja moga zaistnie i aby móg zosta osignity cel;
> kompetencja jzykowa - jeden z elementów kompetencji komunikacyjnej; jest to wiedza o jzyku jako rodku komunikacji jzykowej;
wykonanie jzykowe - sposób realizacji celów komunikacji jzykowej w zalenoci od > sytuacji komunikacyjnej; inaczej mówic, jest to odbicie kompetencji jzykowej (o poziomie kompetencji jzykowej danego uytkownika jzyka wnioskuje si na podstawie wykonania jzykowego; naley jednak pamita, e s te takie sytuacje, kiedy wykonanie jzykowe odbiega od rzeczywistej kompetencji jzykowej, np. rónego rodzaju zakócenia komunikacyjne, zmczenie, ze samopoczucie uytkownika jzyka w danej chwili itp.).
Kompetencja jzykowa
Wiedza rodzimego uytkownika jzyka, niezbdna do poprawnego, zgodnego z reguami gramatycznymi budowania zda okrelonego jzyka. Jest ona przeciwstawiana wykonaniu jzykowemu i stanowi podstaw tego wykonania, tj. realizacji wypowiedzi jzykowej w odpowiedniej > sytuacji komunikacyjnej i w odpowiednim kontekcie. Kompetencja jzykowa nie wystarczy do tego, aby si sprawnie posugiwa jzykiem. Konieczne jest jej uzupenienie > kompetencj komunikacyjn.
Kompetencja komunikacyjna
Wiedza o zasadach uczestniczenia w > komunikacji jzykowej, obejmujca umiejtno budowania poprawnych wypowiedzi, przestrzegania konwencji jzykowych i kulturowych oraz dostosowania tych konwencji do rónych sytuacji, stylów, potrzeb komunikacyjnych. Jednym z elementów kompetencji komunikacyjnej jest > kompetencja jzykowa.
wiadomo jzykowa
Okrelana niekiedy jako > kompetencja jzykowa. Jest to utrwalony w pamici obraz znaków jzykowych oraz wiedza o ich uyciu, obejmujca system wartoci i ocen, a take system umiejtnoci jzykowych. Na wiadomo jzykow skadaj si wic normy, stereotypy, wyobraenia, zachowania jzykowe uksztatowane na podstawie dotychczasowych dowiadcze. Wpyw na wiadomo jzykow maj ponadto zdolnoci twórcze jednostki. Wszystkie wymienione czynniki wpywaj na rzeczywiste zachowanie jzykowe danego uytkownika jzyka.
wiadomo jzykowa to take swoisty mechanizm programujcy i regulujcy zachowania jzykowe, czyli naturalna wewntrzna norma jzykowa, potocznie zwana poczuciem jzykowym.
Norma jzykowa
Termin ten ma dwa podstawowe znaczenia. Jest to:
1. Zbiór jednostek jzykowych oraz spoecznie przyjtych regu ich uywania.
W tym znaczeniu norma wystpuje cznie z pojciami > systemu jzykowego oraz > zwyczaju jzykowego, czyli uzusu. Jest to norma uytkowa. System to abstrakcyjny model obejmujcy zbiór technik tworzenia i wprowadzania do tekstu rozmaitych elementów jzykowych. Do sprawnego porozumiewania si nie wystarczy jednak tylko dobra znajomo systemu jzykowego, konieczna jest take znajomo zwyczaju jzykowego (uzusu), który decyduje o tym, jakich rodków jzykowych powinnimy uywa w okrelonej > sytuacji komunikacyjnej. W skad normy wchodz bowiem zarówno wzorcowe realizacje modeli zawarte w systemie, jaki takie rodki jzykowe, które si w nim nie mieszcz, ale s akceptowane przez uzus i wystpuj w tekstach. Z tego punktu widzenia norma ma szerszy zakres od systemu. wiadczy mog o tym chociaby takie przykady, jak:
• polskie rzeczowniki ywotne rodzaju mskiego od dawna maj form biernika l. poj. zgodn z form dopeniacza, np. (widz) konia, psa, kota; (upolowaem) jelenia, dzika, zajca, ale w wyraeniach: wyj za m, si na ko spotykamy formy, które z punktu widzenia systemu jzykowego s niepoprawne; funkcjonuj one jednak w tekstach i s utrwalone w dzisiejszej normie jako relikty dawnego systemu;
• rzeczowniki: sowo, czas jako skadniki frazeologizmów zachowuj dawn kocówk narzdnika l. mn. -y (innymi sowy, dawnymi czasy), cho zgodnie z dzisiejszym systemem powinny mie kocówk -ami (sowami, czasami).
Zdarza si i tak, e nie wszystkie struktury przewidziane przez system funkcjonuj w normie. Norma jest w tym przypadku wsza od systemu. Na przykad:
• polskie rzeczowniki odczasownikowe tworzy si od podstaw czasownikowych czsto za pomoc przyrostków -anie, -enie, -cie (czytanie, chodzenie, picie), ale brak w uyciu systemowo przecie poprawnych rzeczowników takich, jak np. chcenie (od chcie), wiedzenie (od wiedzie), umienie (od umie), potrafienie (od potrafi).
2. Zbiór regu posugiwania si jednostkami jzykowymi narzuconymi przez uzus, sformuowanymi i skodyfikowanymi przez jzykoznawców. Jest to norma skodyfikowana. > Kodyfikacja normy polega na uwzgldnieniu w odpowiednim sowniku jednej, czy (rzadziej) dwu form wyrazu dopuszczonych do obiegu ogólnonarodowego. Nieobecno danej formy moe oznacza brak akceptacji. Niekiedy forma nieakceptowana pojawia si, ale opatrzona jest wówczas odpowiednim kwalifikatorem, np. nie, niepoprawnie. Na przykad w „Podrcznym sowniku poprawnej polszczyzny nie tylko dla modziey” (PWN) znajdziemy przy hale pajac objanienie: nie pajacy, 'posta z dawnej komedii; bazen'. W zwizku z tym, e o normie decyduje wiele przepisów szczegóowych, naleaoby raczej mówi o zespole norm, na który skadaj si:
• n. wymawianiowa, okrelajca brzmienie > gosek i ich grup;
• n. fleksyjna. ustalajca wzorce > odmiany wyrazów;
• n. skadniowa, zakrelajca granice swobody w budowie rónego rodzaju > wypowiedze;
• n. leksykalno-frazeologiczna, regulujca uycie sów i wyrae w zalenoci od celu i treci > wypowiedzi oraz > sytuacji komunikacyjnej;
• n. ortograficzna, nakazujca przestrzeganie regu ortograficznych i interpunkcyjnych;
• n. stylistyczna, zwizana z czynnikami ksztatujcymi róny styl wypowiedziu stnej i pisanej w konkretnych sytuacjach komunikacyjnych;
• n. komunikacyjna, kadca nacisk na funkcjonalno i skuteczno wypowiedzi.
Niekiedy mówi si take o odmianach normy: funkcjonalnych, socjalnych, terytorialnych, wicych si z rodzajem kontaktu (oficjalny, nieoficjalny; mówiony, pisany). W wielu opracowaniach normatywnych przyjmuje si, e we wspóczesnej polszczynie istniej dwa poziomy normy: norma wzorcowa i norma potoczna.
Norma potoczna
Jest charakterystyczna dla swobodnych rozmów nieoficjalnych. Przede wszystkim opiera si na kryterium rozpowszechnienia jakiej formy, czyli na jej faktycznym uywaniu. Dopuszcza wiksz ni > norma wzorcowa wariantywno form jzykowych. W zasadzie ogranicza si do > jzyka mówionego.
Norma wzorcowa
Obejmuje wyrazy (formy, znaczenia, poczenia z innymi wyrazami), które s akceptowane przez wikszo wyksztaconych Polaków i które nie ra w rónych typach kontaktów jzykowych. Ta norma obowizuje w kontaktach oficjalnych (wystpieniach publicznych, w jzyku prasy, radia, telewizji, sceny, ambony, w polszczynie uywanej w szkole). Jest to norma stawiajca due wymagania tym, którzy powinni si do niej stosowa, np. wymaga akcentowania na 3. sylabie od koca wyrazów obcego pochodzenia zakoczonych na ika, yka (fizyka, gramatyka) czy stosowania liczebników zbiorowych wedug cile okrelonych zasad (np. picioro wnuczt, troje drzwi). Norma wzorcowa opiera si przede wszystkim na kryterium znajomoci historii jzyka i tradycji jzykowej.
Norma zwyczajowa
Niektórzy jzykoznawcy utosamiaj j ze > zwyczajem jzykowym (uzusem). Wydaje si jednak, e terminy norma zwyczajowa i uzus nie s tosame, poniewa w skad normy wchodz nie tylko elementy jzykowe uywane, ale i zaaprobowane przez uytkowników danego jzyka, np. uywane do powszechnie, ale uznawane za niepoprawne: t ksik, dziewczyn, kobiet itd. (prawidowo: t ksik, dziewczyn, kobiet). Okrelajc stosunek normy do uzusu, uywa si czsto formuy: norma to skodyfikowany (> kodyfikacja) uzus. Naley pamita jednak o tym, e dotyczy to jedynie jzyka ogólnopolskiego (literackiego). Gwary ludowe, miejskie, odmiany rodowiskowe opieraj si wycznie na zwyczaju jzykowym.
Zwyczaj jzykowy (uzus)
Powszechne posugiwanie si okrelonymi rodkami jzykowymi (wymowa, formy gramatyczne, sownictwo); obiektywny stan funkcjonowania jzyka. Inaczej mówic, s to jednostki jzykowe wystpujce w tekstach danego okresu, ale nie zawsze aprobowane. Uzus jest ródem poznania > normy jzykowej, umoliwia jej opis i > kodyfikacj, stanowi istotne > kryterium poprawnoci jzykowej. Norm staje si to, co szerzy si w jzyku osób wyksztaconych. Na przykad: dawniej Polacy wymawiali dwik oznaczony liter jako przedniojzykowo-zbowe (dzi tak wymawiaj go tylko nieliczni, tj. Polacy pochodzcy z Kresów Wschodnich oraz aktorzy starszego pokolenia). Powszechnie natomiast dwik ten utosami si z samogosk u, tzw. u niezgoskotwórczym wystpujcym w takich wyrazach, jak np. auto, autobus, autor, autorytet. Innym przykadem moe by zaaprobowany ju dzisiaj zwrot: pisa na adres, obok uznawanego dawniej za jedynie poprawny: pisa pod adresem.
Niektórzy utosamiaj uzus z > norm zwyczajow (realn, naturaln). Pojcie uzusu ma jednak szerszy zakres ni pojcie normy zwyczajowej. Termin `uzus' obejmuje bowiem wszelkie rodki bdce w obiegu, a wic i > bdy jzykowe, i efemerydy zwizane z > mod w jzyku, i > zapoyczenia, a take cytaty i okazjonalizmy.