PODSTAWOWE KATEGORIE I KASYFIKACJE

W BADANIACH POZIOMU I JAKOŚCI ŻYCIA

1. Potrzeby społeczne

2. Kategorie badawcze

3. Wskaźniki społeczne

POTRZEBY SPOŁECZNE

DEFINICJE POTRZEB

Pojęcie potrzeby w naukach społecznych:

• potrzeba jako aktualny stan człowieka lub organizmu, charakteryzujący się niespełnieniem określonych ważnych warunków. Ten sposób interpretacji jest najbardziej powszechny, dominujący zwłaszcza w literaturze anglojęzycznej,

• potrzeba jako subiektywne odczucie braku, niezaspokojenia, czy też pożądania określonych warunków. Tak rozumiane są potrzeby w literaturze popularnej i w mowie potocznej,

• potrzeba jako trwała właściwość (dyspozycja) człowieka polegająca na tym, że bez spełnienia określonych warunków człowiek nie może osiągnąć, lub utrzymać pewnych ważnych celów lub stanów. Jest to tzw. zobiektywizowane pojęcie potrzeby, stosowane w psychologii.

Definicja:

Potrzeba to odczuwany przez jednostkę stan braku czegoś, co w związku ze strukturą organizmu, indywidualnym doświadczeniem oraz miejscem jednostki w społeczeństwie jest niezbędne do utrzymania jej przy życiu, umożliwienia jej rozwoju, utrzymania określonej roli społecznej, zachowania równowagi psychicznej.

POTRZEBY SPOŁECZNE

Sytuacje dyskusji potrzeb społecznych

• kiedy takie same potrzeby osobnicze jednostek występują powszechnie, a ich zaspokojenie wymaga istnienia odpowiednich instytucji, na przykład potrzeby poznania (edukacyjne) jednostek i potrzeba społeczna - szkoła; potrzeby ochrony zdrowia jednostek i potrzeba społeczna - instytucje służby zdrowia. Ten rodzaj potrzeb to potrzeby zbiorowe. W sytuacji tej mamy do czynienia z potrzebami lepiej lub gorzej zaspokajanymi, ponieważ instytucje, które je zaspokajają, przyjęły się w życiu społecznym.

• kiedy nie zaspokojone potrzeby jakichś zbiorowości spotęgują się do takiego stopnia, jaki uzasadnia powołanie pewnych rozwiązań instytucjonalnych lub systemowych, np. rozpowszechnienie się zjawiska narkomanii i potrzeba społeczna instytucji badających i zaspokajających specyficzne potrzeby społeczne (terapeutyczne i profilaktyczne) zbiorowości osób potencjalnie zagrożonych narkomanią i narkomanów; AIDS i potrzeba społeczna badań epidemiologicznych oraz poszukiwania środków leczniczych i zapobiegawczych. W sytuacji tej potrzeby są niezaspokajane do momentu powołania i uaktywnienia odpowiednich instytucji.

• kiedy pewne systemy lub instytucje społeczne napotykają na braki (ograniczenia) swego działania, to potrzebą społeczną jest eliminacja tych braków (ograniczeń), np. zbyt mały eksport kraju i deficyt handlu zagranicznego stwarza potrzebę działań proeksportowych, nieefektywny rząd stwarza potrzebę doskonalenia (rekonstrukcji) lub zastąpienia go innym. W sytuacji tej jest na ogół trudno określić, co stanowi najbardziej istotną potrzebę, którą należy zaspokoić a co należy wyrugować wraz z jakimś podsystemem z życia społecznego.

Definicja:

Potrzeby społeczne, to takie potrzeby, których zaspokojenie wymaga istnienia i działania instytucji społecznych na rzecz zamierzonych celów i o dających się przewidzieć z dostatecznym prawdopodobieństwem skutków działania.

TYPOLOGIA POTRZEB

KONCEPCJA E. ALLARDT'A:

• having (posiadanie):

• środki ekonomiczne

• mieszkanie

• zatrudnienie

• warunki pracy

• zdrowie

• edukacja

• living (uczucie):

• kontakty ze społecznością lokalną

• stosunki rodzinne

• kontakty towarzyskie

• stosunki międzyludzkie w pracy

• being (istnienie):

• możliwości samookreślenia

• bezpieczeństwo osobiste

• aktywność polityczna

• spędzanie czasu własnego

• zadowolenie z pracy

TYPOLOGIA POTRZEB

W POLSKICH BADANIACH SPOŁECZNYCH

• (Luszniewicz: SGH, 1968-71) :

1.wyżywienie; 2. mieszkanie; 3.ochrona zdrowia; 4.wykształcenie; 5.rekreacja; 6.zabezpieczenie społeczne; 7.zagospodarowanie materialne;

• (Kociszewski i zespół, 1950,1960,1970,1978,1989):

1.warunki mieszkaniowe; 2.warunki w dziedzinie zdrowia; 3.warunki w szkolnictwie; 4.dochody i spożycie; 5.infrastruktura ekonomiczna i poziom zagospodarowania;

• (Luszniewicz i zespół: ISiD SGH, 1988-89):

1.wyżywienie; 2.mieszkanie; 3.zdrowie; 4.oświata; 5.rekreacja; 6.zabezpieczenie społeczne; 7.zabezpieczenie materialne; 8.środowisko naturalne;

• (Śmiłowska: ZBSE GUS i PAN, 1992):

1. dochody osobiste ludności; 2.degradacja środowiska naturalnego; 3.poziom zdrowotności; 4.warunki pracy; 5.stosunki społeczne i bezpieczeństwo publiczne;

• (Słaby: SGH, 1994):

1.stan biologiczny (wyżywienie, mieszkanie, zdrowie, środowisko naturalne, wypoczynek); 2.stan zawodowy (posiadanie pracy, warunki pracy, czas pracy, płace); 3.Stan materialny (oszczędności, cen, dobra trwałe); 4.Stan edukacyjny (oświata dzieci i młodzieży, oświata dorosłych, kultura i sztuka); 5.Stan społeczny (bezpieczeństwo socjalne, egalitaryzm dochodowy, patologia społeczna, więzi rodzinne i społeczne, polityka);

• (GUS, 2000):

1.dochód rozporządzalny; 2.wydatki gospodarstw domowych 3.spożycie artykułów żywnościowych; 4. warunki mieszkaniowe; 5.wyposażenie gospodarstw domowych w przedmioty trwałego użytku; 6.ochrona zdrowia i opieka społeczna; 7.edukacja i kultura; 8.ubóstwa materialne;

• (Panek: SGH, 2000):

1.dochody; 2.wyżywienie; 3.zasobność; 4.warunki mieszkaniowe; 5.ochrona zdrowia; 6.kształcenie dzieci; 7.kultura i wypoczynek.

NOWE OBSZARY BADAŃ POZIOMU ZASPOKOJENIA GRUP POTRZEB

• nierównomierność rozkładów dochodów,

• pozorne oznaki dobrobytu (np. stary sprzęt wyposażenia mieszkań),

• społeczne i ekonomiczne skutki prywatyzacji i reprywatyzacji gospodarki w sferze społecznej,

• efekty rozwoju sektora prywatnego,

• skutki napływu kapitału zagranicznego, trwałość bezrobocia,

• efekty realizowanych reform społecznych (oświaty, ochrony zdrowia, zabezpieczenia społecznego),

• budowa społecznej infrastruktury,

• poziom życia na wsi,

• udział społeczeństwa w życiu politycznym,

• ocena działalności samorządów lokalnych,

• przestępczość wśród młodzieży,

• skutki demokratyzacji życia publicznego.

KATEGORIE BADAWCZE

Warunki życia

Całokształt obiektywnych warunków, o charakterze infrastrukturalnym, w jakich żyje społeczeństwo. Wiążą się one głównie z kondycją materialną, zabezpieczeniem egzystencjonalnym i środowiskowym życia jednostek.

Obszary warunków życia w badaniach GUS

• materialna sytuacja gospodarstw domowych (sytuacja finansowa, zasobność gospodarstw, poziom zaspokojenia podstawowych potrzeb, korzystanie z pomocy społecznej),

• niematerialne aspekty życia (stan zdrowia, sytuacja zawodowa, poczucie integracji społecznej, formy spędzania czasu wolnego).

Poziom życia

• stopień zaspokojenia potrzeb wynikających z konsumpcji wytworzonych przez człowieka dóbr materialnych i usług,

• stopień zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych przy istniejącej infrastrukturze umożliwiającej to zaspokojenie.

Jakość życia

Wszystkie elementy życia człowieka, które związane są z faktem istnienia człowieka, bycia kimś i odczuwania różnych stanów emocjonalnych, wypływających np. z faktu posiadania rodziny, kolegów, przyjaciół.

Godność życia

Nie odczuwanie stanów deprywacji, które mogą wynikać z negatywnych aspektów życia ludności w zmieniających się realiach gospodarczych.

WSKAŹNIKI SPOŁECZNE

MIERNIKI, A CZYNNIKI

Mierniki - są to dane opisujące efekty (korzyści) zmian gospodarczych.

Czynniki - są to dane charakteryzujące uwarunkowania (nakłady), niezbędne do osiągnięcia efektów opisywanych przez mierniki.

DEFINICJE WSKAŹNIKÓW SPOŁECZNYCH

• liczbowe oceny społecznych efektów wzrostu gospodarczego

• miary bezpośrednich efektów, przede wszystkim w postaci dobrobytu, stopnia zaspokojenia potrzeb jednostek i rodziny (cechą dodatkową jest ich właśnie indywidualno-rodzinny charakter)

• wskaźniki społeczne kluczowe, strategiczne lub sumaryczne mierniki zmian społecznych

• obiektywna lub subiektywna informacja, związana teoretycznie z badaną kategorią poziomu życia, jakości lub godności życia jednostek, będąca częścią zbioru tworzącego integralny system informacji użytecznej społecznie

WSKAŹNIKI, A MIERNIKI

Miernik - liczbowa informacja o badanym zjawisku.

Wskaźnik - liczbowa informacja o badanym zjawisku, której nadawane jest znaczenie interpretacyjne.

TYPY WSKAŹNIKÓW

Kategorie poziomu i jakość życia (E. Allardt)

Poziom życia - stopień zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych, wiążących się z szeroko rozumianym posiadaniem (to have).

Jakość życia - stany uczuciowe wypływające ze stosunków międzyludzkich w mikrogrupach (to love) oraz poczucie istnienia, bycia kimś wiążące się z potrzebami samorealizacji (to be).

Wskaźniki

obiektywne	subiektywne
określają poziom zjawisk i procesów przebiegających poza samym człowiekiem	określają odczucia ludzi wyrażane przez nich samych

ilościowe	wartościowe
wyrażane we właściwych im jednostkach naturalnych	wyrażane w formie wartościowej przy pomocy różnych systemów cen

Tabl. 1. Wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku w 2000 r.

Dobra trwałego użytku	Gospodarstwa domowe w %
	posiadające dane dobro	nie posiadające danego dobra
Automat pralniczy Chłodziarka Zmywarka do naczyń Kuchenka mikrofalowa Telewizor kolorowy Magnetowid Urządzenie do odbioru TV Satelitarnej lub kablowej Komputer osobisty Samochód osobowy	70,0 96,5 3,7 18,2 94,4 51,1 49,7 17,8 49,1	30,0 3,5 96,3 81,8 5,6 48,9 50,3 82,2 50,9

Tabl. 2. Samoocena gospodarstw domowych dotycząca ich przyszłego życia (w perspektywie 2-3 lat) w latach 1998-2000.

Wyszczegól-nienie	1998			1999			2000
	ogółem	miasto	wieś	ogółem	miasto	wieś	ogółem		miasto		wieś
	w procentach gospodarstw domowych danej grupy
Bardzo się poprawi	0,5	0,6	0,4	0,4	0,5	0,2	0,5	0,6		0,2
Poprawi się	17,4	20,6	11,4	15,3	18,1	10,2	14,2	16,7		9,8
Ani się nie poprawi, ani się nie pogorszy	40.0	39,6	40,7	38,5	39,4	36,7	33,5	32,9		34,6
Pogorszy się	37,3	34,5	42,6	39,9	36,2	46,8	45,6	44,2		48,0
Bardzo się pogorszy	4,8	4,7	4,9	5,9	5,8	6,1	6,2	5,6		7,4

STYMULANTY, A DESTYMULANTY

Stymulanty - wskaźniki, których wysokie wartości liczbowe oznaczają pożądane zmiany z punktu widzenia stopnia zaspokojenia potrzeb.

Destymulanty - wskaźniki, których wysokie wartości liczbowe oznaczają niepożądane zmiany z punktu widzenia stopnia zaspokojenia potrzeb.

WŁASNOŚCI WSKAŹNIKÓW

• normatywność, oznaczająca, że zmiana wartości jest oceniana jako stan pozytywny lub negatywny społecznie

• pojemność, czyli reprezentowanie poprzez ocenę liczbową szerszej problematyki społecznej,

• systemowość, oznaczającą, iż dany wskaźnik należy do pewnego szerszego systemu.

FUNKCJA OSTRZEGAWCZA

WSKAŹNIKÓW SPOŁECZNYCH

• wyżywienie: ocena sanitarna artykułów żywnościowych,

• mieszkanie: ocena stanu infrastruktury pod dalszą zabudowę,

• zdrowie: ocena możliwości wizyty u specjalisty w rejonie,

• edukacja: stopień komercjalizacji nauczania,

• praca i jej warunki: ocena stanu deprywacji związanego z pracą,

• dochody: relacje w grupach kwintylowych rozkładów dochodów w gospodarstwach domowych,

• zabezpieczenie społeczne: stopień rewaloryzacji rent i emerytur,

• bezpieczeństwo publiczne: liczba nie wykrytych sprawców zabójstw,

• aktywność w życiu społeczno-politycznym: stopień bierności wyborczej.

---