BEZROBOCIE WŚRÓD MIESZKAŃCÓW WSI. PRZYCZYNY, DANE STATYSTYCZNE.
„Bezrobotni- osoby w wieku produkcyjnym (jako granice wieku produkcyjnego przyjmuje się w Polsce 18-59 lat dla kobiet i 18-64 lata dla mężczyzn), które są zdolne i gotowe do podjęcia pracy na typowych warunkach występujących w gospodarce oraz pozostają bez pracy, pomimo podjęcia poszukiwań pracy.” [1, str. 533]
Przyczyny bezrobocia w Polsce
Na obecną sytuację na rynku pracy miało wpływ wiele czynników. Przede wszystkim zmiany gospodarcze, polityczne i społeczne, które miały miejsce w okresie transformacji. Polska stała się wtedy jednym z krajów o gospodarce rynkowej. Zakończono z centralnym planowaniem każdej dziedziny rynku, również rynku pracy. Spowodowało to ujawnienie się problemu bezrobocia na szeroką skalę. Nastąpiła wyraźna przewaga podaży pracy nad popytem na pracę. Przyczyny pośrednie i bezpośrednie możnaby długo wymieniać. Decydujący wpływ na obecną niekorzystną sytuację na rynku pracy miały następujące czynniki:
wprowadzony tzw. „plan Balcerowicza” spowodował urynkowienie cen, a co za tym idzie wzrost cen dóbr i usług, znaczne obniżenie dochodów realnych ludności, a także przyśpieszył występowanie i rozwój bezrobocia
spadek popytu konsumpcyjnego (spadek poziomu życia)
likwidacja bezrobocia ukrytego do roku 1990
zaostrzeniu rygorów kredytowych wobec przedsiębiorstw
restrukturyzacja gospodarki - zmiany w strukturze zatrudnienia;przyśpieszenia procesów restrukturyzacji gospodarki (ok. 40 tys. osób - warto zaznaczyć, że z tytułu restrukturyzacji w ciągu 1999 r. zwolniono przeszło 200 tys. osób, jednak większość z tych osób dzięki specjalnym, rządowym programom aktywizująco-osłonowym nie stała się bezrobotnymi). Sektorem, który wygenerował realny wzrost bezrobocia był przemysł lekki.
załamanie powiązań eksportowych z Radą Wzajemnej Pomocy Gospodarczej RWPG.
niedorozwój gospodarczy niektórych regionów kraju
spadek tempa wzrostu gospodarczego w porównaniu z okresem 1994 - 1998,
zwiększony napływ na rynek absolwentów szkół w związku z obserwowanym wyżem demograficznym,
znaczne ograniczenie działalności produkcyjnej, handlowej i usługowej w związku z kryzysem rosyjskim
przeprowadzenie czterech wielkich reform
przyspieszenie procesów restrukturyzacji gospodarki
Obecnie bezrobocie w Polsce charakteryzuje się wysokim odsetkiem
osób pozostających bez pracy powyżej roku,
bezrobotnych o niskim poziomie wykształcenia
młodzieży wśród bezrobotnych (1/3)
długotrwale bezrobotnych
osób pozbawionych prawa do zasiłku
osób pochodzących ze wsi
oraz dużą skalą zróżnicowania regionalnego.
Bezrobocie na wsi
Obecnie sytuacja na rynku pracy jest tragiczna: ciągłe zwolnienia pracowników, niechęć pracodawców do zatrudniania pracowników na okres nieokreślony, itd. Jeszcze gorzej wygląda sytuacja ludności wiejskiej. Problem bezrobocia, dotykając całego społeczeństwa przyjął inny jakościowo wymiar na wsi - znacznie trudniejszy do przezwyciężenia. W grudniu 1998 r. rejestrowane bezrobocie na wsi wynosiło 835 tys. osób, w tym właścicieli gospodarstw rolnych 31,0 tys. osób. . Jednocześnie według wyników powszechnego spisu rolnego bezrobocie ukryte, całkowite lub częściowe objęło prawie 900 tys. osób Łącznie więc bezrobocie na wsi wynosi ponad 1,7 mln osób i wykazuje w ostatnim półroczu tendencje wzrostowe. Charakterystyczną cechą bezrobocia na wsi jest wysoki 60% udział ludzi młodych w wieku od 15 do 34 lat o czym będzie mowa niżej.
„Dane o liczbie bezrobotnych zależą w dużej mierze o stosowanej w badaniach metodyki przy określaniu statusu bezrobotnego.
Ma to szczególne znaczenie dla charakterystyki zjawiska bezrobocia na wsi ze względu na specyfikę polskiego rolnictwa (rozdrobniona struktura agrarna, dominująca rola rodzinnych gospodarstw rolnych, nadmierne zatrudnienie w rolnictwie).
Podstawowymi źródłami informacji o stanie i strukturze bezrobocia w Polsce są dane statystyczne publikowane przez Krajowy Urząd Pracy (KUP) oraz Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) prowadzone przez Główny Urząd Statystyczny.
Statystyki Krajowego Urzędu Pracy opierają się na - określonej w ustawie z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (jedn. tekst Dz. U. z 1997 r. Nr 25, poz. 128 z póź.zm.) - definicji osoby bezrobotnej. Dopiero po spełnieniu licznych warunków dana osoba może zostać zarejestrowana w rejonowym urzędzie pracy. Zaletą systemu rejestracji jest miesięczna częstotliwość opracowywania danych, możliwość dysponowania informacjami o bezrobociu w przekroju lokalnych rynków pracy (zasięg działania rejonowych urzędów pracy) oraz możliwość analizy - od 1992 r. - napływu i odpływu bezrobotnych. Dane o bezrobociu, publikowane w oparciu o rejestry rejonowych urzędów pracy, przedstawiają tzw. bezrobocie rejestrowane. Według ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu prawo do rejestrowania się w charakterze osoby bezrobotnej posiadają członkowie gospodarstw domowych, w skład których wchodzi użytkownik indywidualnego gospodarstwa rolnego o powierzchni mniejszej niż 2,0 ha przeliczeniowe, co powoduje iż, część bezrobocia na wsi nie może zostać ujawniona poprzez rejestry rejonowych urzędów pracy.
Dla potrzeb bardziej wszechstronnej oceny sytuacji i zmian na rynku pracy prowadzone są przez GUS badania aktywności ekonomicznej ludności (BAEL). Podstawową zaletą tych badań jest wyróżnienie trzech kategorii ludności; pracujących, bezrobotnych i biernych zawodowo, co stwarza możliwość precyzyjnego wnioskowania o całościowych zmianach na rynku pracy. Ponadto badania te dostarczają bogatszych niż rejestry rejonowych urzędów pracy informacji o cechach społeczno-demograficznych wszystkich trzech kategorii ludności. Przyjęta przez GUS definicja bezrobotnego opiera się na standardach międzynarodowych (definicja Międzynarodowej Organizacji Pracy) i nie jest związana z faktem rejestracji w urzędach pracy. Definicja bezrobotnego zalecana przez MOP jest bardziej rygorystyczna z punktu widzenia możliwości wykonywania jakiejkolwiek pracy - bezrobotny nie może pracować dorywczo więcej niż 1 godzinę w tygodniu, natomiast ustawowa definicja bezrobotnego, którą posługują się urzędy pracy dopuszcza od 1 stycznia 1997 r. osiąganie przez osobę bezrobotną dochodu poniżej połowy najniższego wynagrodzenia (do końca 1996 r. pułap dochodu był określony na poziomie najniższego wynagrodzenia). Ze względu na ostrzejsze kryteria wyodrębniania osób bezrobotnych przyjmuje się, iż badania aktywności ekonomicznej ludności dają obraz bezrobocia minimalnego. W stosunku do wielkości bezrobocia rejestrowanego poziom bezrobocia na wsi szacowany na podstawie BAEL jest niższy, albowiem nie obejmuje częściowo zbędnej siły roboczej w gospodarstwach rolnych, w których stopień wykorzystania pracy jest niewielki. Bezrobotni wchodzący w skład chłopskiego gospodarstwa domowego z braku innych zajęć na ogół uczestniczą w pracach w gospodarstwie rolnym, co wyklucza możliwość zaliczenia ich do bezrobotnych na podstawie przyjętej w BAEL definicji bezrobocia.
Opisane wyżej sposoby monitorowania zjawiska bezrobocia nie wykazują rzeczywistego poziomu bezrobocia na wsi - przede wszystkim nie uwzględniają bezrobocia ukrytego w chłopskich gospodarstwach indywidualnych.
Dla rozpoznania skali bezrobocia ukrytego przeprowadzone zostały przez GUS odrębne badania.
Wszechstronne badania wiejskiego rynku pracy prowadzi także Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej według własnej metody badań ankietowych, dostosowanych do specyfiki polskiego rolnictwa. Badania takie zostały przeprowadzone w 1995 r. i w 1996 r.
Na podstawie wyżej wymienionych źródeł przedstawione zostały w niniejszym opracowaniu zasadnicze cechy bezrobocia na wsi głównie w latach 1994 - 1996, albowiem dla tego okresu czasu dysponujemy najbardziej kompletnymi informacjami. Wskazane zostały także zjawiska i tendencje występujące w 1997 r. w oparciu o statystyki KUP i badania aktywności ekonomicznej ludności.”[2]
Przyczyn gwałtownie rosnącego bezrobocia na wsi w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku można dopatrywać się m.in. w
likwidacji Państwowych Gospodarstw Rolnych zatrudniających około 700 tys. osób, tysiące osób straciło pracę, jedyny sposób na utrzymanie rodziny (często wielodzietnej)
redukcji w przedsiębiorstwach państwowych obejmujących w pierwszym rzędzie ludność dwuzawodową, tzw. chłopo-robotników
likwidacji wielu nierentownych państwowych i spółdzielczych zakładów pracy na wsi, zajmujących się obsługą rolnictwa (np. spółdzielni kółek rolniczych, Samopomoc Chłopska).
Od okresu transformacji sytuacja mieszkańców wsi nie poprawiła się. Ciągle obszary wiejskie to obszary charakteryzujące się dużym bezrobociem, kojarzące się „mieszczuchom” z zacofaniem i ubóstwem. Z pewnością do tego wizerunku wsi polskiej, wysokiego bezrobocia, trudności w jego zmniejszaniu oraz ogólnie gorszych warunków życia przyczyniły się
transformacja gospodarki- restrukturyzacja przemysłu, prywatyzacja bądź likwidacja przedsiębiorstw państwowych była przyczyną utraty zatrudnienia
nieudolność państwa w tworzeniu nowych miejsc pracy- niewielkie nasycenie obszarów wiejskich i małych miast zakładami oferującymi miejsca pracy poza rolnictwem; utrata pracy w jednym zakładzie oznacza często brak możliwości podjęcia innej, a jednocześnie brak jest miejsc pracy dla osób w ogóle lub częściowo niewykorzystanych w gospodarstwach rolnych. Mimo uruchomienia w ostatnich latach szeregu programów zbyt powolnie powstają nowe pozarolnicze miejsca pracy, co powoduje utrzymywanie wysokiego poziomu ukrytego bezrobocia w rolnictwie oraz hamuje niezbędny dla poprawy struktury obszarowej przepływ gruntów rolnych od gospodarstw o charakterze socjalnym do gospodarstw produkujących na rynek
nierównomierny podział pieniędzy w społeczeństwie
rozproszona sieć osadnicza powodująca wysokie koszty budowy infrastruktury; w wielu miejscowościach wiejskich brak jest dostatecznej sieci dróg, drogi gminne nie nadają się do użytku, linie elektryczne wymagają modernizacji, znacznie niższy niż w miastach jest stopień telefonizacji, wyposażenia w sieć wodociągową i kanalizacyjną, trudniejszy jest dostęp do banków, urzędów pocztowych, nauki, kultury, a także placówek służby zdrowia, zwłaszcza specjalistycznych; sytuacja ta jest wynikiem wieloletnich zaniedbań, należy jednak podkreślić postęp jaki osiągnięto w poprawie warunków życia mieszkańców wsi, choć nie osiągnięto poziomu miast: udział mieszkań wyposażonych w wodociąg wzrósł z 67,6% w 1990 r. do 79,4% w 1997 r. (w miastach 97,1%), w łazienkę z 54,2% do 64,2% (86,9%), gaz sieciowy z 6,3% do 13,8% (75,9%) i w centralne ogrzewanie z 42,9% do 52,2% (78,3%); na 100 gospodarstw domowych pralkę automatyczną posiadało w 1997 r. 40,5 gospodarstw domowych rolników (w 1990 r. 24,8), lodówkę 99,1 gospodarstw (95,6), telewizor kolorowy 90,3 gospodarstw (28,4), samochód osobowy 66,9 (36,4). Z powodu wyczerpania się w 1997 r. pożyczki Banku Światowego ASAL 300, przeznaczonej głównie na dopłaty do rozwoju infrastruktury, w 1998 r. pomoc państwa w przyspieszaniu aktywizacji terenów wiejskich była znacząco niższa i ograniczała się tylko do środków budżetowych. W 1997 r. kwota pomocy na ten cel, realizowana za pośrednictwem Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wynosiła 335,5 mln zł, w 1998 r. zawarto umowę na kwotę 90,1 mln zł. W 1998 r. podjęto starania o uzyskanie pożyczki na aktywizację obszarów wiejskich z Banku Światowego w wys. 100 mln USD, z których I transza w wys. 151,5 mln zł (tj. równowartość 40 mln USD) uruchomiona zostanie w 1999 r. Finalizowane są rozmowy z Bankiem Światowym dotyczące zaciągnięcia pożyczki w kwocie 5 mln. USD z przeznaczeniem na zagospodarowanie odpadów na wsi. W 1998 r. znaczne środki z kredytu Europejskiego Banku Inwestycyjnego i rezerwy budżetowej przeznaczone zostały na odbudowę urządzeń infrastrukturalnych na obszarach dotkniętych powodzią w 1997 i 1998 r., kredyt EBI został obsłużony i rozliczony przez ARiMR. Jest to jednakże „kroplą w morzu potrzeb”.
konflikt "starej" mentalności w zderzeniu z nowa ekonomią
niskie wykształcenie ludzi bezrobotnych
Cechą charakterystyczną bezrobocia na wsi jest:
koncentracja bezrobocia jawnego wśród ludności niechłopskiej
koncentracja bezrobocia ukrytego wśród ludności chłopskiej.
Mieszkańcy wsi są szczególnie narażeni na utrwalanie się ubóstwa ponieważ mają gorszy dostęp do infrastruktury społ-techn., są gorzej wykształceni, a dominującym typem gospodarstwa domowego są liczebne gospodarstwa domowe (w 1996 r. przeciętna wielkość gospodarstwa rolników wynosiła 4,24 osoby, a pracowników użytkujących gospodarstwo rolne - 4,84 osoby). Dotyczy to szczególnie obszarów, gdzie zlikwidowano PGR-y. Zjawisko bezrobocia na wsi jest trwalsze, a rynek pracy jest mniej elastyczny, ma więc inny charakter niż w mieście. Dlatego też problem bezrobocia na wsi przyjął jakościowo inny wymiar niż w miastach. Miasta dysponujące rozleglejszym rynkiem pracy stwarzają mieszkańcom większe szanse na jej znalezienie niż ma to miejsce na obszarach wiejskich. Dodatkowo wieś utożsamiana jest zazwyczaj z ludnością zajmującą się rolnictwem i pracującą we własnych gospodarstwach, tymczasem coraz większa część mieszkańców wsi to osoby żyjące w rodzinach nie posiadających gospodarstw rolnych.
Należy pamiętać, że mieszkańcy wsi to nie tylko rolnicy posiadający ziemię i uprawiający ją, ale także osoby nie posiadające gospodarstw rolnych.
Wiemy od dawna, że odsetek ludności zatrudnionej w rolnictwie jest bardzo wysoki. Jednak na przestrzeni ostatnich kilku lat zatrudnieni w rolnictwie w astronomicznym tempie stracili pracę i niestety nadal ją tracą. Liczba pracujących w rolnictwie sięga 4.075 tys. osób, co stanowi ok. 25% wszystkich pracujących w kraju. Dla 45% osób pracujących w rolnictwie jest to główne zajęcie. Emerytury i renty stanowią główne źródło dla ok. 30% gospodarstw. Tylko 20% gospodarstw osiąga główne dochody z pracy najemnej, a zaledwie 3,2% z pozarolniczej działalności gospodarczej. Dane te ilustrują tezę, że rozwój przedsiębiorczości na wsi jest stosunkowo niewielki, a pozarolnicze miejsca pracy są nieliczne.
Masowe zwolnienia w byłych PGR miały miejsce na początku lat 90. Dzięki takim posunięciom duży odsetek ludności zatrudnionej w rolnictwie pozostał bez pracy (należy pamiętać, że ci ludzie w większości posiadają wykształcenie podstawowe lub zawodowe, stąd szansa na znalezienie przez nich pracy była i jest niewielka). W większości, ludzie ci są do dzisiaj bezrobotni i do tego bez prawa do zasiłku. Udział bezrobotnych mieszkańców wsi, wzrósł z 40,8% w roku 1994 do 46,2% w końcu 1997 oraz 45,6% w końcu 1998. W lutym 2000r. udział bezrobotnych zamieszkałych na wsi do ogółu bezrobotnych wyniósł 44,2%. Najnowsze dane wskazują, że aż 1,2 miliona ludzi na wsi nie ma pracy - stanowią oni 45% ogółu bezrobotnych w Polsce. Bezrobociu rejestrowanemu towarzyszy tzw. bezrobocie ukryte. Jego wielkość jest szacowana na kolejne 800 tys. osób.
Sytuacja mieszkańców wsi i obszarów wiejskich na rynku pracy jest trudna również ze względu na to, że często nie posiadają oni cech poszukiwanych przez pracodawców. Wynika to głównie z ich niewielkiego doświadczenia zawodowego (pozarolniczego) lub nieodpowiedniego wykształcenia. Jest to wynik ograniczonego dostępu młodzieży wiejskiej do szkolnictwa wyższego i średniego, niedostatecznie rozwiniętego systemu kształcenia ustawicznego dorosłych oraz często - pozostawiania bez pracy przez dłuższy okres czasu.
Poziom bezrobocia na wsi
Wśród pracujących w sektorze rolniczym w latach 1990 - 1993 nastąpił spadek o blisko 1 mln osób tj. o 20,8%. Od 1994 roku liczba pracujących w tym sektorze wzrastała. W końcu września 1998 roku, w porównaniu do stanu z końca 1993 r. wzrost ten wyniósł 418 tys. osób, tj. o 10,6%.
Udział procentowy pracujących w sektorze rolniczym utrzymuje się na zbliżonym poziomie - 28,6% w 1989 r., 26,7% w 1993 r. i 27,4% w 1998 r.
Od 8 lat następuje spadek liczby osób zarejestrowanych jako bezrobotne w rejonowych urzędach pracy. Dotyczy to również bezrobotnych mieszkańców wsi.
Liczba zarejestrowanych bezrobotnych mieszkańców wsi
XII. 1994 r. - 1157,9 tys.
XII. 1995 r. - 1126,5 tys.
XII. 1996 r. - 1037,2 tys.
Spadek liczby bezrobotnych zamieszkałych na wsi występował też w 1997 r.: w marcu było zarejestrowanych 1,010, 7 tys. bezrobotnych mieszkańców wsi, w czerwcu - 914,7 tys., a we wrześniu - 832,4 tys. Jednakże należy zwrócić uwagę na fakt, że spadek liczby osób bezrobotnych na wsi był mniejszy niż bezrobotnych w miastach. Występuje więc w związku z tym wyraźna tendencja do zwiększania się udziału bezrobotnej ludności wiejskiej w ogóle zarejestrowanych bezrobotnych.
Udział bezrobotnych mieszkańców wsi w ogóle zarejestrowanych bezrobotnych
XII. 1994 r. - 40,8%
XII. 1995 r. - 42,9%
XII. 1996 r. - 44,0%
VI. 1997 r. - 44,8%
IX. 1997 r. - 44,9%
Udział bezrobotnych mieszkańców wsi w ogóle bezrobotnych - 44,9% - jest wyższy niż udział mieszkańców wsi w ogólnej liczbie ludności kraju, który w pierwszej połowie 1997 r. wynosił 36,0%. Świadczy to o zagęszczaniu się bezrobocia na terenach wiejskich.
Tempo spadku stopy bezrobocia w mieście było znacznie szybsze niż na wsi. W rezultacie różnica pomiędzy stopą bezrobocia w miastach i na wsi zmniejsza się.
Stopa bezrobocia (BAEL)
|
wieś |
miasto |
XI. 1992 |
10,3% |
15,8% |
XI. 1993 |
12,0% |
16,9% |
XI. 1994 |
12,4% |
14,8% |
XI. 1995 |
12,2% |
13,7% |
XI. 1996 |
10,7% |
12,0% |
Warto zwrócić uwagę na zjawisko, jakie ukazały wyniki badania aktywności ekonomicznej ludności z sierpnia 1997 r. Spadek poziomu bezrobocia i równoczesny wzrost liczby pracujących miał miejsce tylko w miastach. Nie odnotowano wzrostu liczby pracujących na wiejskim rynku pracy, pomimo iż zwykle następował on w sierpniu (w związku z intensyfikacją prac rolnych bezrobocie spada w II i w III kwartale). Stopa bezrobocia na wsi w sierpniu 1997 r. nie zmniejszyła się w stosunku do sierpnia 1996 r. i nadal kształtowała się na poziomie 9,4%, natomiast w tym samym okresie w miastach nastąpił spadek stopy bezrobocia z 13,0% do 11,5%.
Odnotowywana od 1995 r. poprawa sytuacji na rynku pracy dotyczy więc bardziej miast niż wsi.
Informacje dotyczące poziomu bezrobocia na wsi dostarczane przez rejestry urzędów pracy oraz standardowe badania GUS-u nie obejmują bezrobocia ukrytego na wsi, toteż dane te są niewątpliwie zaniżone.
W statystyce międzynarodowej bezrobocie ukryte obejmuje osoby, które nie poszukują pracy, gdyż uznały, iż nie mają szans na jej znalezienie. Ta forma bezrobocia ukrytego w Polsce w latach 1995-1996 kształtowała się na poziomie 280-270 tys. tj. około 11% bezrobocia zarejestrowanego i ponad 13% bezrobocia według BAEL. W tej kategorii bezrobocia ukrytego mieszczą się mieszkańcy miast i wsi.
Szczególnym problemem polskiej wsi jest ukryte bezrobocie w rolnictwie indywidualnym, a więc wśród rodzin chłopskich. GUS dwukrotnie przeprowadził badania w celu oszacowania poziomu bezrobocia ukrytego w gospodarstwach chłopskich. Na podstawie badań modułowych z listopada 1993 r. bezrobocie ukryte w indywidualnych gospodarstwach rolnych zostało oszacowane od 150 tys. przy zastosowaniu kryterium obiektywnego (czas pracy w gospodarstwie rolnym), do 688 tys. osób przy kryterium subiektywnym (opinia gospodarującego o przydatności konkretnej osoby do pracy na roli). Za najbardziej prawdopodobną przyjęto liczbę ok. 447 tys. osób.
W czerwcu 1996 r. GUS przeprowadził ponowne badania przy okazji Powszechnego Spisu Rolnego. Według kryterium obiektywnego (praca w gospodarstwie rolnym najwyżej 3 miesiące w roku lub do 3 godzin dziennie w przypadku osób pracujących ponad 3 miesiące) liczba ludności zbędnej w gospodarstwach rolnych (od 1 ha użytków rolnych) wyniosła około 900 tys., w tym około 500 tys. osób w wieku produkcyjnym. Ta ostatnia liczba wskazuje poziom bezrobocia ukrytego. Według kryterium subiektywnego (deklaracja użytkownika gospodarstwa rolnego) bezrobocie ukryte wynosiło około 730 tys. Użytkownicy indywidualnych gospodarstw rolnych uznali, że 325 tys. osób jest całkowicie zbędnych a 408 tys. mogłoby częściowo zrezygnować w pracy w gospodarstwie.
Wśród ludności pracującej na działkach rolnych (od 0,1 ha do 1 ha użytków rolnych) bezrobocie ukryte oszacowano na poziomie od 160 do 220 tys. osób.
Z powyższych badań wynika, iż w 1996 r. w indywidualnych gospodarstwach rolnych i działkach rolnych, bezrobocie ukryte obejmowało od 720 do 900 tys. osób w wieku produkcyjnym.
Ogółem poziom bezrobocia na wsi (rejestrowanego i ukrytego) można szacować (w zależności od przyjętego kryterium) od 1,3 mln do 1,7 mln osób.
Na rozmiar rzeczywistego bezrobocia ma także wpływ praca w szarej strefie. Zjawisko tzw. pracy na czarno występuje częściej na wsi niż w mieście. Według badań GUS w 1995 r. niezarejestrowaną pracą trudniło się ponad 16% czynnej zawodowo siły roboczej na wsi, jednakże na wsi rozmiary czasu pracy nierejestrowanej są wyraźnie niższe niż w mieście i praca ta obejmuje na ogół nisko opłacaną działalność usługową. Można więc uznać, że zjawisko pracy w szarej strefie wpływa na uzupełnienie dochodów ludności wiejskiej, ale ogranicza w niewielkim stopniu rozmiary bezrobocia.
Struktura bezrobocia
Bezrobotni mieszkający na wsi rekrutują się przede wszystkim z ludności niechłopskiej. W latach 1994-1996 osoby bezrobotne posiadające gospodarstwo rolne stanowiły mniej niż 2,0% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych zamieszkałych w mieście i na wsi.
Dane dotyczące stopy bezrobocia posiadających gospodarstwo rolne przedstawiają się następująco
XII. 1994 r. - 1,4%
XII. 1995 r. - 1,7%
XII. 1996 r. - 1,9%
IX. 1997 r. - 1,8%
Bezrobocie na wsi koncentruje się wśród ludności nie posiadającej gospodarstw rolnych. Stopa bezrobocia ludności pozarolniczej jest znacznie wyższa niż ludności związanej z gospodarstwem rolnym i w sierpniu 1997 r. według BAEL wynosiła odpowiednio: 17,7% i 5,0%.
Z badań przeprowadzonych przez IERiGŹ wynika, iż w latach 1992 - 1996 nastąpiła kumulacja bezrobocia w grupie pozarolniczej ludności wiejskiej, o czym świadczy wzrost stopy bezrobocia w tej kategorii z 22,3% do 27,3% i wzrost odsetka bezrobotnych z 15,1% do 18,4%.
Bezrobotni według płci
Podobnie jak w mieście również na wsi stopa bezrobocia kobiet jest wyższe od stopy bezrobocia mężczyzn.
Stopa bezrobocia wśród mieszkańców wsi według płci (BAEL)
|
kobiety |
mężczyźni |
XI. 1994 |
14,1% |
11,1% |
XI. 1995 |
13,4% |
11,2% |
XI. 1996 |
12,7% |
9,1% |
Systematycznie zwiększa się udział bezrobotnych kobiet w ogóle zarejestrowanych bezrobotnych mieszkańców wsi. Wskazują na to poniższe dane:
XII. 1994 r. - 48,8%
XII. 1995 r. - 51,0%
XII. 1996 r. - 54,4%
VI. 1997 r. - 58,3%
IX. 1997 r. - 60,7%
W szczególnie trudnej sytuacji znajdują się kobiety nie związane z gospodarstwem rolnym: w sierpniu 1997 r., według BAEL, stopa bezrobocia wynosiła dla tej kategorii 24,2%, zaś dla kobiet związanych z gospodarstwem rolnym - 5,0%
Bezrobotni według wieku
Bezrobocie na wsi obejmuje przede wszystkim ludzi młodych. W listopadzie 1996 r. w strukturze bezrobotnych mieszkańców wsi aż 37,1% stanowiły osoby w wieku poniżej 25 lat, podczas gdy w mieście odsetek ten wynosił 26,1%.
Struktura bezrobotnych według wieku (BAEL listopad 1996)
|
Wieś |
Miasto |
15-19 lat |
10,5% |
6,9% |
20-24 |
26,6% |
19,2% |
25-29 |
14,1% |
12,1% |
30-34 |
15,0% |
11,8% |
35-44 |
22,9% |
29,4% |
44-54 |
9,6% |
15,5% |
55 lat i więcej |
1,1% |
4,9% |
Stopa bezrobocia w przypadku osób bezrobotnych w wieku 20-24 lata i 25-29 lat kształtowała się na tym samym poziomie na wsi i w mieście, a dla osób w wieku 30-34 lat była wyższa na wsi. W lepszej sytuacji w stosunku do mieszkańców miast znajdują się osoby w wieku powyżej 35 lat mieszkające na wsi.
Stopa bezrobocia według wieku (BAEL listopad 1996 r.)
|
Miasto |
Wieś |
15-19 lat |
28,9% |
42,2% |
20-24 |
23,8% |
23,9% |
25-29 |
12,4% |
12,7% |
30-34 |
12,3% |
11,4% |
35-44 |
8,8% |
10,2% |
44-54 |
6,1% |
8,1% |
55 lat i więcej |
0,9% |
8,6% |
Ogólna stopa bezrobocia wśród absolwentów w miastach i na wsi kształtowała się na zbliżonym poziomie (odpowiednio: 34,0% i 33,0%). Zarówno w miastach jak i na wsi jej poziom jest zróżnicowany w zależności od poziomu wykształcenia absolwentów, ale poziom wykształcenia w znacznie mniejszym stopniu różnicuje stopę bezrobocia wśród mieszkańców wsi niż wśród mieszkańców miast.
Stopa bezrobocia absolwentów według poziomu wykształcenia (BAEL XI 1996r.)
|
Wieś |
Miasto |
Wyższe |
22,2% |
19,6% |
policealne i średnie zawodowe |
25,0% |
29,9% |
średnie ogólnokształcące |
33,3% |
35,7% |
zasadnicze zawodowe |
39,7% |
45,2% |
podstawowe i niepełne podstawowe |
29,4% |
50,0% |
Bezrobotni według poziomu wykształcenia
Mieszkańcy wsi charakteryzują się niższym przeciętnym wykształceniem niż ludność mieszkająca w miastach. Przyczyn tego jest wiele. Przede wszystkim ludność wiejska ma znacznie utrudniony dostęp do szkolnictwa, do kultury. Dzieci w wieku szkolnym muszą pokonać często kilka, a nawet kilkanaście kilometrów każdego dnia, by dotrzeć do placówki szkolnej. Aby posłać swe dzieci na studia wyższe stać niewiele rodzin wiejskich. Mimo iż uczelnie państwowe są bezpłatne, to student nie mieszkający w mieście, w którym znajduje się uczelnia, musi ponosić wysokie koszty. Samo zakwaterowanie na miejscu, nawet w akademikach, czy bursach, to wydatek ponad 200 PLN miesięcznie, do tego dochodzą koszty wyżywienia, dojazdy do rodzinnej miejscowości, podręczniki, pomoce naukowe. Również pod tym względem znacznie łatwiej żyje się mieszkańcom większych miast. To główna przyczyna niższego wykształcenia ludności wiejskiej, tak więc i bezrobotnych mieszkańców wsi.
Jest ono niskie, nie sprzyjające podejmowaniu działalności gospodarczej oraz pracy w zawodach pozarolniczych.
Niedostateczne wykształcenie, a także ograniczone możliwości finansowe mimo angażowania środków z różnych źródeł stanowią główne przeszkody w procesie tworzenia nowych miejsc pracy na wsi. Tylko 4,7% ludności wiejskiej to przedsiębiorcy, a jedynie 1,6% ludności zamieszkałej na wsi prowadzi przedsiębiorstwa w mieście.
W listopadzie 1996 r. wśród ogółu bezrobotnych na wsi ponad 77% stanowiły osoby z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym oraz zasadniczym zawodowym, podczas gdy w miastach odsetek bezrobotnych z podobnym wykształceniem wynosił 59,5%.
Struktura bezrobotnych według poziomu wykształcenia (BAEL listopad 1996)
|
Wieś |
Miasto |
wyższe |
1,0% |
3,6% |
policealne i średnie zawodowe |
17,8% |
28,2% |
średnie ogólnokształcące |
3,8% |
8,7% |
zasadnicze zawodowe |
49,2% |
39,5% |
podstawowe i niepełne podstawowe |
28,0% |
20,0% |
Kobiety na wsi (podobnie jak i w miastach) częściej niż mężczyźni legitymowały się wykształceniem policealnym i średnim zawodowym oraz średnim ogólnokształcącym.
Natężenie bezrobocia najwyższe było wśród mieszkańców wsi posiadających wykształcenie zasadnicze zawodowe (13,1%) i średnie ogólnokształcące (13,1%). Zwraca uwagę fakt, że stopa bezrobocia wśród bezrobotnych z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym kształtowała się na wsi na niskim poziomie - 8,6%, podczas gdy w miastach wynosiła 21,1%. Wynika to z większego na wsi niż w mieście zapotrzebowania na pracę niewykwalifikowanej siły roboczej.
Stopa bezrobocia według poziomu wykształcenia (BAEL listopad 1996)
|
Wieś |
Miasto |
wyższe |
3,6% |
2,8% |
policealne i średnie zawodowe |
10,0% |
10,1% |
średnie ogólnokształcące |
13,1% |
13,1% |
zasadnicze zawodowe |
13,1% |
14,8% |
podstawowe i niepełne podstawowe |
8,6% |
21,1% |
Ogółem |
Miasta 100 |
Obszary wiejskie 100 |
Wykształcenie |
|
|
- wyższe |
9,8 |
1,9 |
- średnie i policealne |
34,1 |
15,4 |
- zasadnicze |
24,7 |
28,1 |
- podstawowe |
27,6 |
43,8 |
- niepełne podstawowe lub bez wykształcenia |
3,8 |
10,8 |
Bezrobotni bez prawa do zasiłku
W latach 1995-1997 znacząco zwiększył się odsetek zarejestrowanych bezrobotnych mieszkańców wsi nie posiadających prawa do zasiłku. Wynosił on:
XII. 1994 r. - 49,2%
XII. 1995 r. - 41,5%
XII. 1996 r. - 48,6%.
VI. 1997 r. - 53,6%
IX. 1997 r. - 62,9%
W latach 1991-1996 główną przyczyną zaprzestania pobierania zasiłku dla bezrobotnych przez mieszkańców wsi było wyczerpanie się uprawnień: sytuacja taka dotyczyła 62,7% bezrobotnych (w mieście - 53,2%). Oznacza to, że bezrobotni na wsi częściej pozostawali w rejestrach bezrobotnych dłużej niż okres pobierania zasiłku, natomiast bezrobotni w miastach mieli większą szansę na stałą pracę zanim zakończył się okres pobierania zasiłku.
Tendencja wzrostowa w 1997 r. dotyczy ogółu bezrobotnych w związku z wyłączaniem z rejestrów bezrobotnych osób, które były dotychczas bezrobotnymi, ale nabyły uprawnienia do zasiłku lub świadczenia przedemerytalnego albo rozpoczęły szkolenie lub staż pracy.
Z badań IERiGŻ wynika, że w 1996 r. tylko 18,8% osób znajdujących się w sferze bezrobocia ukrytego (uznanych za zbędne w gospodarstwie rolnym) otrzymywało zasiłek dla bezrobotnych, natomiast świadczenie to przysługiwało 58,3% osób poszukujących pracy z rodzin pozarolniczych.
Bezrobotni według okresu poszukiwania pracy
Przeciętny okres poszukiwania pracy na wsi i w mieście w latach 1994-1995 kształtował się na podobnym poziomie (14,8-14,9 miesięcy), natomiast w 1996 r. na wsi przeciętny okres poszukiwania pracy był dłuższy o 0,9 miesiąca niż w mieście (wieś - 14,6 miesiąca, miasta - 13,7 miesiąca).
Struktura bezrobotnych według okresu poszukiwania pracy (BAEL listopad 1996)
|
Miasto |
Wieś |
do 1 miesiąca włącznie |
7,9% |
8,2% |
2-3 miesiące |
11,5% |
13,3% |
4-6 miesięcy |
16,8% |
18,7% |
7-12 miesięcy |
21,9% |
20,1% |
13-24 miesięcy |
23,1% |
23,0% |
powyżej 24 miesięcy |
18,7% |
16,7% |
Z badań aktywności ekonomicznej ludności przeprowadzonych w sierpniu 1997 r. wynika, że długoterminowo bezrobotni (powyżej 12 miesięcy) stanowili 39,6% ogółu bezrobotnych na wsi. W mieście wskaźnik ten był niewiele niższy i wynosił 39,1%.
Zróżnicowanie regionalne bezrobocia
Bezrobocie na wsi charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem regionalnym.
Najtrudniejsza sytuacja występuje w makroregionie północnym, w którym, według badań IERiGŻ, stopa bezrobocia kształtowała się w 1996 r. na poziomie 31,7%, natomiast mieszkańcy wsi w makroregionie środkowowschodnim znajdowali się w najlepszej sytuacji (stopa bezrobocia - 9,3%).1
Stopa bezrobocia na wsi w 1996 r. według makroregionów
Środkowozachodni |
15,9% |
Środkowy |
15,1% |
Stołeczny |
10,9% |
Środkowowschodni |
9,3% |
Południowo-wschodni |
15,3% |
Południowy |
12,5% |
Południowo-zachodni |
19,9% |
Północny |
31,7% |
Północno-wschodni |
18,8% |
Źródło: A. Sikorska, Aktywność zawodowa i bezrobocie na wsi, IERiGŹ, Warszawa 1997.
Niezależnie od obszaru Polski natężenie bezrobocia w pozarolniczej ludności wiejskiej było ponad dwukrotnie większe niż w rodzinach chłopskich. W makroregionie północnym stopa bezrobocia w rodzinach chłopskich wynosiła 15,1% zaś w rodzinach niechłopskich - 41,4%, natomiast w makroregionie środkowowschodnim wskaźniki te kształtowały się odpowiednio: 7,4% i 26,7%.
Stopa bezrobocia na wsi w 1996 r. według makroregionów i typu rodziny
|
rodziny chłopskie |
rodziny niechłopskie |
Środkowozachodni |
12,3% |
25,7% |
Środkowy |
8,7% |
27,3% |
Stołeczny |
8,8% |
19,1% |
Środkowowschodni |
7,4% |
26,7% |
Południowo-wschodni |
13,1% |
21,7% |
Południowy |
8,9% |
17,8% |
Południowo-zachodni |
12,0% |
26,2% |
Północny |
15,1% |
41,4% |
Północno-wschodni |
11,1% |
38,9% |
Źródło: A. Sikorska, Aktywność zawodowa i bezrobocie na wsi, IERiGŹ, Warszawa 1997.
Przestrzenne zróżnicowanie bezrobocia na wsi wskazuje, że jest ono zdeterminowane w dużym stopniu likwidacją państwowych gospodarstw rolnych oraz państwowych i spółdzielczych zakładów pracy, funkcjonalnie związanych z wiejskim środowiskiem.
Poprawa sytuacji na rynku pracy w latach 1995 - 1997 nastąpiła przede wszystkim w mieście. Stopa bezrobocia na wsi spada w znacznie wolniejszym tempie. Pogłębia się zróżnicowanie przestrzenne bezrobocia na wsi. W szczególnie trudnej sytuacji znajduje się młodzież i kobiety. Szacuje się, że od 150 tys. do 200 tys. byłych pracowników pgr-ów w dalszym ciągu pozostaje trwale lub okresowo bez pracy.
Na wsi polskiej mamy więc do czynienia z nadmiarem siły roboczej w rolnictwie i brakiem miejsc pracy dla ludności nierolniczej.
Nadmierne zatrudnienie w indywidualnych gospodarstwach rolnych łagodzi napięcia na rynku pracy, stwarza pewną osłonę socjalną. Ale zjawisko to opóźnia konieczną restrukturyzację rolnictwa i powiększa przestrzenne dysproporcje w rozwoju ekonomicznym i materialnych warunkach życia.
Bezrobotni mieszkańcy wsi mają małe szanse na znalezienie zatrudnienia na lokalnych rynkach pracy. Funkcje nierentownych państwowych i spółdzielczych zakładów pracy przejęły zakłady prywatne. Jednakże nie odtworzyły one wszystkich miejsc pracy. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez IERiGŻ w latach 1992-1996 średnio na jedną wieś traciło pracę 13 osób zatrudnionych na terenach wiejskich, natomiast w wyniku powstawania nowych zakładów pracy zatrudnianych było tylko 5 osób. Indywidualne gospodarstwa rolne nie stwarzają dużego zapotrzebowania na siłę roboczą. Według badań IERiGŻ w 1995 r. tylko 20,9% gospodarstw rolnych doraźnie najmowało pracowników. Na jedno takie gospodarstwo przypadało średnio rocznie 28 dniówek roboczych, w tym 20,2 dniówki stanowiła praca mężczyzn. Reasumując, nie ma na wsi popytu na pracę w sferze pozarolniczej, a trudna sytuacja mieszkaniowa w mieście nie sprzyja mobilności siły roboczej.
Należy podkreślić, iż niski poziom wykształcenia stanowi główną barierę w uzyskaniu konkurencyjnej pozycji na rynku pracy przez bezrobotnych mieszkańców wsi. Bardzo rozpowszechnione wśród ludności wiejskiej wykształcenie zasadnicze zawodowe wobec jego niedostosowania do potrzeb rynku pracy, stawia bezrobotnych w szczególnie trudnej sytuacji.
Nie wiem co z tym, czy to jeszcze gdzież wtyknąć, czy już nie.
Bezrobotni zamieszkali na wsi (w tys.) oraz ich udział w ogólnej liczbie
bezrobotnych w 1999 roku
Miesiąc |
Bezrobotni zamieszkali na wsi |
|||
|
Zarejestrowani w okresie sprawozdawczym |
Stan w końcu okresu sprawozdawczego |
||
|
|
Ogółem |
% do ogółu bezrobotnych |
przyrost do poprzedniego miesiąca |
Styczeń Luty Marzec Kwiecień Maj Czerwiec Lipiec Sierpień Wrzesień Październik Listopad Grudzień |
129,8 95,9 73,5 56,2 55,4 71,7 86,6 71,9 90,2 81,8 94,5 88,9 |
921,6 972,8 978,2 952,5 929,3 926,1 944,7 955,0 970,3 970,4 1.009,1 1.055,5 |
45,0 45,3 45,1 44,9 44,8 44,7 44,6 44,5 44,6 44,4 44,7 44,9 |
85,9 51,1 5,4 -25,6 -23,2 -3,2 18,6 10,3 15,4 0,1 38,7 46,4 |
Rok |
996,4 |
- |
- |
219,8* |
* do poprzedniego roku
W dalszym ciągu jednak blisko 45% bezrobotnych to mieszkańcy wsi, a w województwach podkarpackim, małopolskim i lubelskim odsetek ten wynosi odpowiednio 62,1%, 53,9%, 52,6%.
Biorąc pod uwagę przestrzenny wymiar wiejskiego rynku pracy wyraźnie widać, że bezrobocie na wsi generowane jest w głównej mierze w Polsce południowej i południowo-wschodniej, gdzie w ogólnej liczbie mieszkańców dominuje ludność zamieszkała na wsi.
Bibliografia
„Podstawy ekonomii” red. R. Milewski
i jeszcze parę innych pozycji dopisać