Językowe wykładniki perswazji.

Wybrane zagadnienia fonetyczne

l. Akcent

1.1. Polski akcent wyrazowy polega na wymówieniu z większą energią i donośnością określonych sylab w wyra­zie. Ten sposób wyróżniania sylaby nazywamy akcentem dynamicznym. Samogłoska akcentowana jest nieco dłuższa niż nieakcentowana i wyższa pod względem tonicznym.

Polski akcent wyrazowy jest stały, to znaczy, że nie zmienia swego miejsca w różnych formach gramatycznych tego samego wyrazu z pewnymi tylko wyjątkami. W wyra­zach dwu- i więcej sylabowych pada na drugą sylabę od końca (akcent paroksytoniczny), np.: do'mek, domka'mi, dome'czek, domeczka'mi, widzia'lny, widzialne'go.

1.2. W wielu wyrazach zapożyczonych (przeważnie łacińsko-greckich), w kilkunastu polskich, a także w pewnych formacjach słowotwórczych i formach czasownikowych polskich więcej niż dwusylabowych — akcent pada na trze­cią lub drugą sylabę od końca w zależności od typu wymo­wy: na trzecią w wymowie bardzo starannej, na drugą:

w wymowie starannej (i potocznej), np.:

w wyrazach obcych: ana'liza lub anali'za, fa'buła lub fabu'ła, fi'zyka lub fizy'ka ,poli'tyka lub polity'ka, tak­że: matema'tyka lub matematy'ka, pole'mika lub polemi'ka. Niektóre wyrazy obce tak dalece zostały przyswojone, że akcentuje się je tylko na drugiej od końca, np.: arty'kuł, atmosfe'ra, eki'pa, egza'min, hipote'ka, kame'ra, mani'fest, regula'min, także zapożyczone słowa łacińskie zakończone na -um: apoge'um, gimna'zjum, małzole' um, muze'um, preży'djum, refere'ndum, sympo'zjum, wademe'kum; tylko ma'ks-imum i mi'nimum mogą mieć dublety ma'ksimum i mi'nimum lub maksi'mum i mini'mum; w wyrazach rodzi­mych, np.: na'uka lub nau'ka, oko'lica lub okoli'ca, o'gułu lub ogu'łu, ki'lkakroć lub kilka'kroć, żeczpospo'lita lub zeczpospoli'ta, wo'gule lub wogu'le; w formach l i 2 os lm czasu przeszłego i we wszystkich osobach trybu przypusz­czającego, np. by'liśmy lub byli'śmy, chodzi'liście lub chodzili'ście, pszynio'słyśmy lub pszyniosły'śmy, powie'działbym lub powiedzi'ałbym, pszy'szłabyś lub pszyszła'byś, także mo'żnaby lub można'by, powi'nnaby lub powinna'by, tsze'baby lub tszeba'by ; w pewnych liczebnikach, np. czte'rysta lub cztery'sta, pie'ńciuset lub pieńciu'set, sie'demset lub siede'mset, czte'rykroć lub cztery'kroć, ty'sionckroć lub tysio'nckroć;

1.3. W wyrazach więcej niż trojsylabowych w trybie przypuszczającym akcent może padać także na czwartą sylabę od końca w wymowie bardzo starannej i na drugą od końca w wymowie starannej, ( i potocznej) , chociaż rzadziej niż w innych wymienionych tu formach, np.:pszeczyta'libyśmy lub pszeczytaliby'śmy, namuwi'łybyście lub namuwiłyby'ście;

1.4. Wyrazy obce akcentowane na trzeciej sylabie od końca w polskich formach deklinacyjnych przybierają akcent na drugiej od końca, np.: malema'tyka, w n.lm. matematyka'mi; oczywiście w wyrazach obcych, gdzie akcent ustalił się na drugiej od końca (muze'um, gimna'zjum) mamy w lm. także akcent na drugiej od końca muze'um w m.lm. muze'a, gimnazjum w m.lm. gimna'zja.

15. W niektórych wyrazach pada akcent na ostatnią sylabę (akcent oksytoniczny). W ten sposób akcentuje się:

— skrótowce: PPS pepee's, PKP pekape',

— niektóre wyrazy obce, zwłaszcza pochodzenia fran­cuskiego, np.: à propos = apropo', attaché = atasze', exposé =ekspoze', purée = pire', tournée turné,

— wyrazy, które składają się z obcych przedrostków: anty-, arcy-, eks-, super-, wice- i jednosylabowych tematów, np.: antyge'n, arcyle'ń, supersa'm, wicekru'1.

1.6. W języku polskim istnieją zestroje akcentowe, to znaczy, dwa lub więcej wyrazów stojących obok siebie, z których tylko jeden otrzymuje akcent, a pozostałe są nieakcentowane. Nie są zwykle akcentowane jednosylabowe zaimki stojące po czasownikach: daje'my mu, widzie'liśmy go // widziel'iśmy go, chfa'ł się (są to enklityki) lub przyimki stojące przed rzeczownikami, przymiotnikami lub zaim­kami: za pomy'ślność, bez zbe'ndnych ceregie'li, pszed na'mi, a także partykuła przecząca: nie wo'lno, nie wytszyma'my (są to proklityki). Mamy też całe wyrażenia jednoakcentowe, zwykle utarte powiedzenia, np. nie daj bo'że, bug za'plać.

1.7.Wyrazy złożone akcentuje się podwójnie. Przybierają one mianowicie akcent poboczny na drugiej sylabie w pierwszym członie złożenia, jeżeli drugi człon złożenia jest dwusylabowy, oraz akcent główny na drugiej sylabie od końca, np. powie'ściopi'sasz; wyrazy złożone z drugim członem jednosylabowym mają akcent główny na drugiej od końca, a poboczny na pierwszej sylabie: da'leko'wic.

1.8. W wymowie publicznej nierzadko słyszymy ekspresywny akcent na pierwszej sylabie (akcent inicjalny) w wy­razach trój- i więcej-sylabowych, np. psze'konani je'steśmy o racji sfo'jego stanowiska. Akcent ten nie jest poprawny i należy się go wystrzegać.

2. Wymowa samogłosek

2.1. Wymowa samogłosek nosowych

2.1.1. W wymowie poprawnej samogłoski nosowe wy­stępują wewnątrz rodzimych wyrazów tylko przed spółgło­skami szczelinowymi: f, fi , w, wi, s, ś, z, ź, sz, ż, ch, np. wąwus 'wąwóz', mąsz 'mąż', męski, wąziutki, węch; na końcu

wyrazu (w wygłosie) samogłoska nosowa — ą zawsze po­winna być wymawiana nosowo: -ą, np. pujdą s tfoją matką 'pójdą z twoją matką'; natomiast -ę w bardzo starannej wy­mowie na końcu wyrazu zachowuje nosowość: widzę tę matkę, zaś w starannej, ale też potocznej, traci nosowość, przekształcając się w -e: widzę te matke.

2.1.2. W piśmie tradycyjnie zachowano znaki ę, ą, które w wewnętrznych pozycjach innych niż przed literami ozna­czającymi spółgłoski szczelinowe (f, fi, w, wi, s, ś, z, ź, sz, ż, ch) są wymawiane jako grupy samogłoskowo-spółgłoskowe lub jako samogłoski ustne. I tak:

— znaki ę ą przed literami (głoskami): t, d, c, dz należy wymawiać jako dwugłoskową grupę: en, on, np.: mentny 'mętny', tendy 'tędy', wontły 'wątły', mondry 'mądry', wienc 'więc', nendza 'nędza';

— znaki ę a przed literami (głoskami): ć, dź (ci, dzi) na­leży wymawiać jako dwugłoskową grupę: eń, oń, np. cieńciwa 'cięciwa', leńdźwie 'lędźwie', ciońć 'ciąć', mońcić 'mącić';

— znaki ę ą przed literami (głoskami) p , b powinny być wymawiane jako grupa dwugłoskową em, om, np. kempa 'kępa', gemba 'gęba', kompać 'kąpać', rombać 'rąbać';

— znaki ę ą przed literami (głoskami) pi, bi wyma­wiamy jako grupę dwugłoskową: em, om lub em', om', np. na kempie /na kem'pie, w zembie/w zem'bie, kompiel/ kom'piel

— znaki ę ą przed literami (głoskami): k, ki, g, gi nale­ży wymawiać jako grupę dwugłoskową: eŋ oŋ np. moŋka, moŋki, 'mąka', reŋka, reŋki, 'ręka', okroŋgły 'okrągły', kreŋgi 'kręgi';

— znaki ę ą przed literami : l, li (= l'), ł (=ŭ ) wy­mawiamy zawsze jak e o; wymowa tych znaków w tej po­zycji jak ę ą uchodzi za pretensjonalną i niepoprawną.

2.1.3. W wymowie potocznej znaki ę ą bywają realizowane inaczej, niż przewiduje norma. Najczęściej w pozycji wygłosowej (na końcu wyrazu) i wewnętrznej przed spółgłoskami szczelinowymi występuje wymowa dwugłoskowa z drugim członem ł, np. widzeł sfojoł matkeł 'widzę swoją matkę', też wołs 'wąs', wołchać 'wąchać', mełszczyzna 'mężczyzna'. Jest to wymowa niepo­prawna.. Również wymowa wygłosowego -ą jako -om ( oni pujdom s tobom `oni pójdą z tobą' ) lub -o (oni pujdo s tobo) jest niepoprawna.

2.1.4. W licznych wyrazach obcego pochodzenia, w których występują grupy składające się z samogłosek ustnych a o u i e y oraz spółgłosek nosowych n ń m m' pojawia się dwojakiego rodzaju wymowa: z wtórnymi samo­głoskami nosowymi ą ą ų į ę y, lub z pierwotnymi grupami (jak w pisowni), jeżeli znajdują się one przed literami oznaczającymi spółgłoski szczelinowe, np. awąs/ awans,

kąspekt / konspekt, kųszt / kunszt, ry,sztek/rynsztok, bęzyna /benzyna įstynkt / instynkt. Zwykle za wymowę bardzo sta­ranną uważamy wymowę samogłoskową, a za staranną — samogłoskowo-spółgłoskową, więc: bęzyna / benzyna itd .

2.2. Samogłoski w otoczeniu j i innych samogłosek

2.2.1. Samogłoska i oznaczona literą i na początku wy­razu jest realizowana w bardzo starannej i starannej wymo­wie jako i-: iść, inaczej, igła, inowrocłaf, ideolo­gizacja, regionalnie zaś, ale wcale często (dlatego sygnali­zujemy problem) spotykamy wymowę z ji-: jiść, jin-czej, jigla, jinowroclaf, jideologizacja, którą uważamy za niepoprawną.

2.2.2. Samogłoska i znajdująca się wewnątrz wyrazu (oznaczona literą i ) po samogłoskach może być wyma­wiana jako i — w wymowie bardzo starannej: ruina, roić, reinkarnacja, lub jako -ji- w wymowie starannej: rujina, rojić, rejinkarnacja, rozmajity.

Ale znów za niepoprawną uważamy redukcję grupy -ji- w -i po spółgłoskach s' z' c' w wyrazach obcych ,na końcu wyrazu , np. misji w mis-i, azji w az-i, gracji w grac-i i po spółgłoskach l' m' ń, np. aŋglji w aŋgli, mezopotamji w mezopotami, keńji w keńi.

Samogłoska a przed -j na końcu wyrazu i w 2 os. lp. i lm. trybu rozkazującego jest zawsze wymawiana jako -aj: tutaj, tszymaj, daj, dajcie a nie : tutej, tszymej, dej, dejcie spotykana regionalnie. Forma ta nie jest poprawna.

Zwracamy uwagę, że końcowe -i występujące po samogłosce jest gra­ficznym znakiem sylaby -ji, np. pisownia nadziei odzwier­ciedla wymowę nadzieji, kolei wymowę koleji, pokoi wy­mowę pokoji, również idei odzwierciedla wymowę ideji, epopei — epopeji itd.

---