1-1.3. Definicja, przedmiot i zakres ergonomii. Ergonomia jako wiedza
interdyscyplinarna
1-1.3.1. Geneza i nazwa ergonomii
Praca jest działalnością celową, nierozerwalnie związaną z egzystencją człowieka jako gatunku biologicznego. Zróżnicowane i niekiedy bardzo surowe warunki zewnętrzne zmusiły człowieka do poszukiwania skutecznych sposobów zdobywania żywności, obrony przed wrogami, ochrony przed zimnem, zachowania zdobytych dóbr itp. Doniosłym odkryciem było posługiwanie się narzędziami - najstarsze kopalne ślady użycia narzędzi kamiennych pochodzą z terenów Tanzanii w Afryce i określone są na 2,5 miliona lat. Wcześniej używano zapewne narzędzi z drewna i kości, gdyż materiały te łatwiej poddają się obróbce - lecz są one znacznie mniej trwałe od kamieni i dlatego nie przechowały się do naszych czasów [4].
Posługiwanie się narzędziami - początkowo bardzo prostymi, jak kij, maczuga, odpowiednio ukształtowany kamień, potem coraz bardziej złożonymi i wyrafinowanymi maszynami i innymi urządzeniami technicznymi - okazało się niezwykle skuteczne w realizowaniu zaplanowanych zadań. Człowiek z konieczności związał się na stałe z urządzeniami technicznymi i to w takim stopniu, że dziś nie jest możliwe przeżycie populacji ludzkiej na Ziemi bez wspomagania techniką i technologią (przez technikę rozumiemy środki techniczne: narzędzia, maszyny, przyrządy, aparaty i inne urządzenia techniczne. Technologia natomiast oznacza sposób (sposoby) wykonania, wytwarzania, osiągania celu).
Uzależnienie człowieka od techniki przynosi rezultaty nie tylko pożądane. Na negatywne skutki zwracano uwagę już od dawna, lecz początkowo były to spostrzeżenia incydentalne i dotyczyły pojedynczych, wyizolowanych zjawisk, np. zanieczyszczeń powietrza i hałasu. Trudy związane z wykonywaniem pracy fizycznej przez wiele wieków nie były przedmiotem uwagi, gdyż w czasach starożytnych pracę fizyczną wykonywali głównie niewolnicy, traktowani całkowicie przedmiotowo. Wolnym ludziom też czasem dokuczały pewne uciążliwości, bo w 100 r. p.n.e. Marcus Vitruvius Polio (Witruwiusz), autor dzieła De architectura libri decem (O architekturze ksiąg dziesięć) przestrzegał przed budowaniem miast w pobliżu bagien, z uwagi na nieprzyjemne, trujące wyziewy i niezdrowe powietrze. Podobne problemy dokuczały ludziom od czasów, gdy zaczęli żyć w dużych skupiskach miejskich. W XIII wieku władca pewnego niemieckiego księstwa zakazał moczenia lnu i konopi w pobliżu osiedli ze względu na przykre odory, a król Edward I zakazał stosowania węgla jako opału z uwagi na nadmierne zadymienie Londynu. Pierwsze urządzenia odpylające opracowano dopiero w XVIII wieku, lecz znalazły one zastosowanie po 150 latach.
Hałas to nie jest wynalazek XIX i XX wieku. Już Dante Aligheri (1265-1321) w Boskiej komedii pisał, że dźwięki są wynalazkiem diabła. Przypadki utraty słuchu przez rzemieślników pracujących przy obróbce kamienia, brązu i żelaza odnotowano już 2000 lat temu w Cesarstwie Rzymskim. W 100 r. p.n.e. w Rzymie ustanowiono prawo budowlane zabraniające lokalizowania hałaśliwych zakładów rzemieślniczych w pobliżu domów zamieszkiwanych przez uczonych, a w 45 r. p.n.e. ograniczono ruch wozów po brukowanych ulicach, aby zmniejszyć hałas (ustawa Julia Municipalis) [14].
Jest bezspornym faktem, że - jak dotąd - wraz z rozwojem techniki rosła liczba osób narażonych na nadmierny hałas. Obecnie na świecie w nadmiernym hałasie żyją setki milionów ludzi - i to głównie w krajach o rozwiniętej technice i gospodarce. Jest to najpowszechniejsze zagrożenie spośród wszystkich zjawisk fizycznych, na jakie są narażeni ludzie w końcu XX wieku. Niestety, nie jest to zagrożenie jedyne, które zawdzięczamy współczesnej technice.
Z tej konstatacji wynika potrzeba prowadzenia badań naukowych mających na celu poznanie wpływu techniki na człowieka i określenie zasad tworzenia techniki "przyjaznej" dla ludzi i ich środowiska. Mało znanym orędownikiem humanizowania pracy był polski jezuita, ksiądz Stanisław Solski. W 1690 r. (czasy króla Jana III Sobieskiego !) w Krakowie wydał on drukiem imponujące dzieło z dziedziny inżynierii, budownictwa i architektury, pt.: Architekt polski, to jest nauka ulżenia wszelkich ciężarów, używania potrzebnych machin... Stanisławowi Solskiemu przyświecały dwa cele. Pierwszy, można rzec: dydaktyczno-oświatowy polegał na tym, że dzieło to wbrew ówczesnym zwyczajom zostało napisane w języku polskim, z tłumaczeniem obcojęzycznych terminów technicznych, aby rzemieślnicy polscy mogli z niego czerpać wiedzę na poziomie światowym. Drugi cel wyjawia następujący fragment (1-1.fol.4):
"Robotni ludzie dźwigają jako bydlęta, czegom się z słusznym politowaniem często napatrzył, zwłaszcza przy dozorcach niebacznych, którzy ludzi słabszych i chorych zwykli naglić do dźwigania ciężarów srogich, nie dołożywszy słuszney liczby dźwigających, albo nie podawszy sposobu, jako by ciężaru mogli zelżyć" [19, s.32-40].
Przy ówczesnym poziomie techniki podstawową uciążliwością w pracy był zapewne wyłącznie nadmierny wysiłek fizyczny, stąd też "XVII-wieczna ergonomia" tym właśnie problemem się zajmowała. Nazwa stosunkowo młodej dyscypliny naukowej, jaką jest ergonomia, etymologicznie wywodzi się z dwóch greckich słów: ergon praca oraz nomos prawo, zasada. Potrzebę rozwijania tej nowej dyscypliny oraz jej nazwę zaproponował po raz pierwszy w świecie - polski przyrodnik, prof. Wojciech Bogumił Jastrzębowski, drukując w 1857 r. w czterech kolejnych numerach (od nr 29 do nr 32) poznańskiego czasopisma Przyroda i Przemysł obszerną pracę pt.: Rys Ergonomji czyli Nauki o Pracy, opartej na prawdach poczerpniętych z Nauki Przyrody. Znajdziemy tam następującą definicję [11, s.193] - (1-1.fol.5):
"Nazwiskiem Ergonomji, wziętem od wyrazu greckiego ergon (ergon) praca i nomos (nomoz) prawo, zasada, oznaczamy Naukę o Pracy, czyli o używaniu nadanych człowiekowi od Stwórcy sił i zdolności".
Wojciech Bogumił Jastrzębowski urodził się w 1799 r. w Gierwatach k. Mławy, a zmarł w 1882 r. w Warszawie, nie doczekawszy się uznania ani za swą prekursorską pracę o ergonomii, ani za inne, także istotne, dokonania w dziedzinie botaniki, chemii, mineralogii i prakseologii. Postulując potrzebę stworzenia nowej dyscypliny naukowej - ergonomii, pomysłodawca i twórca jej nazwy wyprzedził swoją epokę i wskutek tego został zapomniany na okres ok. 100 lat. Problemy wynikające z "niedopasowania" techniki do człowieka pojawiły się w sposób wyraźny dopiero na początku XX wieku, w okresie intensywnego uprzemysławiania niektórych dziedzin wytwórczości (głównie: włókiennictwa, hutnictwa, górnictwa, budowy maszyn). Idea maksymalizacji zysku doprowadziła do traktowania człowieka jako "dodatku do maszyny", a przy tym - mało sprawnego, zawodnego, wymagającego nadzoru i przymusu. Zasady organizacji pracy wprowadzane w angielskim przemyśle przez Fredericka Taylora stwarzały dla osób tam pracujących nieludzkie warunki przez całkowite podporządkowanie człowieka systemom maszynowym (warto przypomnieć sobie obraz pracy przy taśmie produkcyjnej w znanym filmie z Charlie Chaplinem). Wady "tayloryzmu" próbowali łagodzić Frank Gilbreth i jego żona Lillian, którzy zainicjowali systematyczne badania sposobów pracy ludzkiej i wykonywania ruchów roboczych. Wyniki ich badań pozwoliły na opracowanie "zasad ekonomiki ruchów" i zapoczątkowały głębokie zmiany w wartościowaniu ludzkiej pracy [21].
W okresie II wojny światowej nasycenie techniką każdego przejawu ludzkiej działalności, a szczególnie pracy, oraz konieczność intensyfikacji produkcji na potrzeby wojenne spowodowały, że liczne przypadki niedostosowania urządzeń technicznych do możliwości człowieka-operatora miały przebieg drastyczny, powodując wiele szkód, urazów i śmierci. Prowadzenie systematycznych, naukowych badań nad pracą ludzką wspomaganą przez technikę stało się koniecznością.
W 1949 r. w Wielkiej Brytanii powstało pierwsze w świecie Towarzystwo Badań Ergonomicznych (Ergonomic Research Society, ERS). W 1957 r., w 100 lat po opublikowaniu pracy W. Jastrzębowskiego, w USA powołano Towarzystwo Czynnika Ludzkiego (Human Factors Society, HFS). W następnych latach w wielu państwach powstały lokalne towarzystwa zajmujące się badaniami ergonomicznymi, a w 1959 r. w Oxfordzie odbyła się pierwsza międzynarodowa konferencja, na której powołano Międzynarodowe Stowarzyszenie Ergonomiczne (International Ergonomics Association, IEA). W 1977 r. zawiązano Polskie Towarzystwo Ergonomiczne, PTErg, które jest członkiem IEA.
1-1.3.2. Definicja, przedmiot i zakres ergonomii
W literaturze spotkać można wiele definicji ergonomii. Nie są one wzajemnie sprzeczne czy konkurencyjne, lecz raczej się uzupełniają, akcentując różne odcienie znaczeniowe, zależnie od pierwotnej dyscypliny naukowej autorów definicji. Na pierwszym miejscu należy przytoczyć definicję zamieszczoną w Statucie Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego z 1983 r. (Rozdz. II §11), (1-1.fol.6):
"Ergonomia jest to nauka stosowana, zmierzająca do optymalnego dostosowania narzędzi, maszyn, urządzeń, technologii, organizacji i materialnego środowiska pracy oraz przedmiotów powszechnego użytku do wymagań i potrzeb fizjologicznych, psychicznych i społecznych człowieka".
W statucie Międzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego (IEA) w 1967 r. zawarto następujące określenie tej nowej dyscypliny wiedzy [57, s.26] (1-1.fol.7):
"Ergonomia zajmuje się związkami zachodzącymi pomiędzy człowiekiem a jego zajęciem, sprzętem i otoczeniem (materialnym) w najszerszym znaczeniu, włączając w to pracę, wypoczynek, sytuację w domu i w podróży".
Międzynarodowe Biuro Pracy (ILO) w 1961 r. określiło ergonomię jako:
"...łączne zastosowanie niektórych nauk biologicznych i technicznych dla zapewnienia, w stosunkach pomiędzy człowiekiem a pracą, optymalizacji warunków wzajemnego dostosowania, w celu zwiększenia wydajności pracy i przyczynienia się do pomyślności pracownika" [5, s. 25].
Komitet Ergonomii Polskiej Akademii Nauk w 1982 r. zaaprobował takie sformułowanie:
"...zadaniem ergonomii jest optymalne dostosowanie wytworów materialnych człowieka i warunków ich użytkowania do właściwości psychicznych i fizjologicznych człowieka, uwzględniając czynniki środowiska materialnego oraz środowiska społecznego. Celem ergonomii jest zapewnienie dobrostanu człowieka (zadowolenia, dobrego samopoczucia, satysfakcji, poczucia komfortu) w systemie człowiek-technika zarówno w działalności zawodowej, jak i pozazawodowej [10, s. 14-15].
Można wyróżnić następujące elementy pojawiające się w różnych definicjach ergonomii:
jest to nauka stosowana (w odróżnieniu od nauk teoretycznych) dlatego, że tematyka badań wynika z zapotrzebowania praktycznego, a dorobek naukowy może i powinien być weryfikowany przez zaprojektowanie i zrealizowanie zmian w zastanej rzeczywistości
charakteryzuje się humanocentryzmem, tzn. ocena rozwiązań technicznych i organizacyjnych, związanych ze współdziałaniem człowieka i środków technicznych, dokonywana jest przy założeniu, że dobro (dobrostan) człowieka musi być traktowane priorytetowo w stosunku do kryteriów technicznych lub ekonomicznych, co w kontekście inżynierskim przekłada się na zasadę, zgodnie z którą technikę należy dostosować (doprojektować, dopasować) do człowieka, a człowieka do techniki - jedynie w ograniczonym zakresie
akcentowana jest konieczność harmonijnego, efektywnego współdziałania człowieka i środków technicznych
zainteresowania ergonomii dotyczą określonego systemu działania, złożonego z podsystemu ludzkiego i podsystemu technicznego
zainteresowania ergonomii rozciągają się na wszystkie przejawy kontaktów człowieka ze środkami technicznymi, mające miejsce podczas pracy, nauki, rekreacji, sportu, podróży, zajęć domowych, leczenia, rehabilitacji, wspomagania niepełnosprawności itd.
1-1.3.3. Cele i przyczyny działań ergonomicznych
Dążenie do podwyższania ergonomicznej jakości obiektów technicznych nie ma nic wspólnego z działalnością idealistyczną i charytatywną. Wręcz przeciwnie - celem działalności ergonomicznej jest zwiększenie efektywności działań ludzkich, w tym: pracy zawodowej, lecz nie kosztem zwiększonego wysiłku czy innych obciążeń człowieka. Wyższa jakość ergonomiczna (ergonomiczność) urządzeń technicznych, którymi posługuje się człowiek w procesie pracy, sprzyja (1-1.fol.8):
lepszej i wydajniejszej pracy
zmniejszeniu biologicznych kosztów pracy
zmniejszeniu liczby i kosztów braków oraz błędów popełnianych w pracy
zwiększeniu bezpieczeństwa pracy i eliminacji chorób zawodowych
lepszemu wykorzystaniu czasu pracy
ograniczeniu absencji chorobowej
zwiększeniu satysfakcji z pracy oraz pozytywnej motywacji
odczuwaniu zadowolenia i przyjemności z kontaktu z urządzeniami technicznymi.
Zbyt niski poziom ergonomicznej jakości obiektów technicznych (w stosunku do oczekiwań użytkowników) jest źródłem wielu dodatkowych kosztów i strat - zarówno ekonomicznych, jak i społecznych. Można je podzielić na trzy kategorie [8, s 15-16] (1-1.fol.9):
straty ekonomiczne bezpośrednie, których wielkość możliwa jest do oszacowania (np.: mała wydajność i produkcja braków spowodowana przemęczeniem, nadmiernym hałasem, złym oświetleniem, wysoką temperaturą, skutki wypadków przy pracy, choroby zawodowe, zwolnienia lekarskie)
straty ekonomiczne pośrednie, których wielkości nie można w prosty sposób oszacować (np. utrata zdrowia, duża płynność kadr, niszczenie materiałów, narzędzi i maszyn wskutek niedbalstwa i nielubienia swojej pracy)
straty moralne, nie poddające się ekonomicznej wycenie (np. cierpienie, złe samopoczucie spowodowane przemęczeniem, niski etos pracy, brak poczucia podmiotowości, wzrost bierności i apatii, zanik potrzeby wartości wyższych).
Ergonomiczność ma więc ścisły związek z ekonomiką ludzkich działań. Jako składnik ogólnej jakości urządzeń technicznych musi być też traktowana jako czynnik kosztotwórczy; uzyskanie wyższej jakości ergonomicznej musi więcej kosztować w pierwszych fazach istnienia wyrobu: procesach koncepcyjno-projektowych i wykonawczych. Przede wszystkim niezbędna jest większa wiedza z zakresu techniki, poszerzona o wiedzę o człowieku. Często konieczne jest stosowanie droższych materiałów i droższych metod obróbki lub innych sposobów wytwarzania. Koszty powyższe są ponoszone tylko podczas konceptualnego i fizycznego tworzenia obiektów technicznych, a więc w stosunkowo krótkim czasie. Podczas użytkowania obiektu technicznego o odpowiednio wysokim poziomie ergonomicznej jakości, który często rozciąga się na wiele lat i obejmuje wielu ludzi, odbierane zyski prawdopodobnie wielokrotnie przewyższają poniesione wcześniej nakłady. Niestety, trudno przedstawić rachunek ekonomiczny, ujmujący wszystkie składniki kosztów i przychodów, gdyż brak pełnych i obiektywnych danych obecnie to uniemożliwia.
1-1.3.4. Ergonomia jako wiedza interdyscyplinarna
Systematyczne badania ergonomiczne rozpoczęto w okresie drugiej wojny światowej w USA i w Wielkiej Brytanii. Miejsce i czas zainicjowania tych prac były konsekwencją okoliczności, w których znalazły się te państwa. Czas wojny, to dla każdego społeczeństwa okres działań warunkujących przeżycie. Podejmowane są wówczas wzmożone wysiłki na rzecz budowy nowych, doskonalszych środków technicznych służących do transportu wielkiej liczby ludzi, a także sprzętu i materiałów oraz budowy nowych środków łączności, przetwarzania informacji, wytwarzania żywności, paliw, odzieży i budowy obiektów inżynierskich. Na efektywne wyniki tych wysiłków mogą liczyć tylko państwa bogate i posiadające wysoko rozwiniętą technikę oraz odpowiednio wyszkoloną kadrę. Podczas drugiej wojny światowej wysoki stopień skomplikowania osiągnęły środki techniczne służące do sprawnego zabijania ludzi i niszczenia ich siedlisk: samoloty, okręty, czołgi, broń strzelecka, broń masowego rażenia, pojawiły się nowe, nieznane wcześniej urządzenia, jak stacje radarowe, maszyny szyfrujące oraz liczące. Praca człowieka jako operatora tych skomplikowanych urządzeń wymagała sprostania nowym, trudnym zadaniom i przynosiła nieznane wcześniej obciążenia. W środowisku pracy zaczęło dominować obciążenie psychiczne, jednocześnie ludzie doznawali ekstremalnych przeciążeń fizycznych i uciążliwości pochodzących od czynników środowiskowych. Maszyny to wytrzymywały, ponieważ były zaprojektowane do działań w takich właśnie warunkach. Nie można było tego samego powiedzieć o człowieku. Okazało się, że człowiek jest najbardziej zawodnym elementem systemu, do którego został włączony i często był przyczyną niepowodzeń, strat i katastrof. Do analizy tych zdarzeń i określenia ich przyczyn włączono specjalistów z grupy nauk o człowieku: głównie psychologów i fizjologów. Wyniki ich badań wskazywały, że jedyną drogą podwyższenia niezawodności systemu złożonego z człowieka i urządzeń technicznych jest uwzględnianie możliwości i ograniczeń człowieka przy projektowaniu tych urządzeń.
Rozwiązanie problemów, które z taką ostrością pojawiły się w omawianym czasie, wymagało udziału wielu specjalistów z różnych dyscyplin naukowych. Dyscypliny te można ująć w dwie grupy: nauki o człowieku i nauki techniczno-organizacyjne (tab. 1). (1-1.fol.10)
Przedstawiciele wszystkich nauk z obu grup muszą współdziałać ze sobą podczas analizowania i rozwiązywania problemów ergonomicznych. Tego typu nauki nazywamy interdyscyplinowymi, ponieważ problemy przez nie rozwiązywane leżą pomiędzy (inter) innymi, znanymi wcześniej dyscyplinami lub ich grupami. Ergonomia nie jest jedyną nauką interdyscyplinową. Czasy współczesne charakteryzują się pojawianiem się wielu tego typu nauk (np. biofizyka, ekologia, biotechnologia, astrofizyka) - można rzec, że jest to charakterystyczna tendencja końca XX wieku.
Ergonomia należy do grupy nauk ergologicznych, które w różnych aspektach zajmują się pracą ludzką. Szczególnie silne związki łączą ergonomię z następującymi dziedzinami (podano do nich wybrane definicje):
ochroną pracy - jest to "zespół środków i metod zawartych w aktach prawnych nakładających na zakład pracy obowiązek kształtowania warunków pracy, które by zabezpieczały pracowników przed zagrożeniami dla ich życia lub zdrowia oraz umożliwiały regenerację utraconych sił biologicznych również poza pracą" [17, s. 14]
bezpieczeństwem i higieną pracy - "zespół minimalnych warunków określonych przepisami prawnymi, mających na celu zabezpieczenie pracowników przed zagrożeniami dla ich życia lub zdrowia, występującymi podczas pracy" [17, s.18]
organizacją pracy - "suma działań technicznych, ekonomicznych i organizacyjnych, skierowanych na stworzenie optymalnego połączenia siły roboczej i środków produkcji (przedmiotów i środków pracy) oraz zapewnienia człowiekowi właściwych warunków pracy" [24].
W ujęciu prakseologicznym organizowanie dotyczy układu elementów uporządkowanych i powiązanych ze sobą w taki sposób, że elementy te przyczyniają się do powodzenia całości, czyli - osiągnięcia celu [12, s. 531].
Współcześnie stosowanie definicje podano w tekstach źródłowych i kartach jednostek tematycznych 2-1. i 2-3.
1-1.4. Sfery oddziaływania ergonomii
1-1.4.1. Tematyka badań ergonomicznych
Przedmiotem zainteresowań współczesnej ergonomii są wszelkie przejawy działalności ludzkiej wspomaganej środkami technicznymi. W tym kontekście ergonomia zbliża się do problematyki prakseologii - nauki o sprawnym działaniu, lecz w przeciwieństwie do niej, operuje sprecyzowanym systemem wartości humanocentrycznych. Takie ujęcie współczesnej problematyki ergonomicznej pojawiło się w wyniku wielu dyskusji od lat prowadzonych w kręgach specjalistów z różnych dyscyplin naukowych, zajmujących się różnymi aspektami współdziałania ludzi i środków technicznych. Ewolucja pojmowania ergonomii doprowadziła do włączenia w obszar jej badań kolejnych zagadnień, co spowodowało, że dziś możemy wyróżnić pewne specjalizujące się nurty (sfery) ergonomii. Najwcześniej (w latach pięćdziesiątych) wyróżniono dwie sfery:
ergonomię warunków pracy
ergonomię wyrobu.
Do zadań ergonomii warunków pracy należy badanie wpływu na człowieka oraz odpowiednie kształtowanie zewnętrznych warunków pracy. Tworzą je dwie grupy czynników:
czynniki materialnego środowiska pracy:
drgania mechaniczne
hałasy: infradźwiękowe, słyszalne, ultradźwiękowe
mikroklimat (temperatura, wilgotność i ruch powietrza oraz promieniowanie cieplne)
emisja energii szkodliwej (promieniowanie elektromagnetyczne, przenikliwe)
oświetlenie
zanieczyszczenia powietrza (gazowe, cieczowe i pyłowe)
kontakt z substancjami agresywnymi, chorobotwórczymi, nieprzyjemnymi itp.
czynniki techniczno-organizacyjne, głównie:
pozycja ciała przy pracy (uwarunkowana wymiarami urządzenia technicznego i sposobami
pracy)
rytm (powtarzalność) i tempo (szybkość ruchów) pracy
przerwy w pracy
metody pracy.
W zakres tych zadań wchodzą następujące zagadnienia (1-1.fol.11):
wykonywanie pomiarów oraz określenie dopuszczalnych wartości (norm) intensywności
czynników tworzących fizyczne, chemiczne i biologiczne środowisko pracy
określanie wpływu tych czynników na człowieka, zarówno podczas badań diagnostycznych
(określanie stanu istniejącego), jak i prospektywnych (prognozowanie skutków w procesie
projektowania systemu)
określanie sposobów eliminacji uciążliwości i zagrożeń powodowanych przez czynniki
środowiskowe oraz realizacja projektów korygujących warunki pracy.
Ergonomia wyrobów zajmuje się przede wszystkim (1-1.fol.12):
dostosowaniem obiektów technicznych do wymiarów i kształtów ciała człowieka
funkcjonalnością obiektu technicznego (np. sprawnością, odpowiedniością formy i funkcji,
niezawodnością, podatnością na regulacje i naprawy, łatwością likwidowania po zużyciu)
bezpieczeństwem i komfortem użytkowania obiektu technicznego
estetyką kształtów i barw obiektu technicznego.
Obiektami zainteresowań ergonomii wyrobów są tzw. artefakty użytkowe, np.: narzędzia, maszyny i inne urządzenia techniczne, pojazdy, wyroby powszechnego użytku. Ergonomiczna jakość (ergonomiczność) jako istotny składnik ogólnej jakości wyrobu ma coraz większe znaczenie marketingowe i w warunkach gospodarki rynkowej nabiera znaczenia ekonomicznego.
Nieco później wyodrębniono takie kolejne sfery działań ergonomicznych, jak:
ergonomia mieszkania
ergonomia czasu wolnego, rekreacji i sportu
ergonomia dla ludzi starszych i niepełnosprawnych
ergonomia prac biurowych (w tym stanowisk komputerowych)
ergonomia świata dziecięcego
ergonomia prac ekstremalnych (np. na dużych wysokościach, pod wodą, w kosmosie, w
ratownictwie przemysłowym, górnictwie)
ergonomia prac operatorskich, zautomatyzowanych i zrobotyzowanych
ergonomia systemów złożonych.
Wymienione nazwy jednoznacznie wskazują obszary zainteresowań poznawczych i praktycznych ergonomii.
Niezależnie od przedstawionych, bardziej lub mniej arbitralnych podziałów, w literaturze można także spotkać nazwy tzw. ergonomii branżowych, np.: budownictwa, budowy maszyn, rolnictwa, górnictwa, hutnictwa, leśnictwa, transportu.
Pojawiła się też tendencja do scalania dorobku teoretycznego i wypracowywania zasad ergonomii dotyczących złożonych systemów: ludzie-technika, w powiązaniu z dorobkiem naukowym teorii organizacji, zarządzania, ekonomii, prakseologii, socjologii, polityki gospodarczej. Nurt ten nazwano makroergonomią.
Zakres tematyczny zadań badawczych ergonomii i działalności praktycznej znacznie wykracza poza tematykę jakiejkolwiek dyscypliny szczegółowej, współtworzącej tę interdyscyplinarną naukę. Aby ułatwić (lub wręcz umożliwić) pracę zespołom ergonomicznym, złożonym ze specjalistów z różnych dyscyplin szczegółowych, opracowano specyficzne metody badawcze, charakterystyczne dla
ergonomii.
1-1.4.2. Metody badawcze ergonomii
Jako pierwsze zadanie badawcze pojawiła się potrzeba ergonomicznego diagnozowania warunków pracy oraz "ergonomiczności" konstrukcji i zasad działania np.: narzędzi, maszyn, aparatów, pojazdów, sprzętu domowego i innych wyrobów technicznych. W tym celu zespół badaczy amerykańskich pod kierunkiem psychologa G.C.E. Burgera opracował tzw. Ergonomics system analysis check-list (ESAC) - metodę kwestionariuszową w postaci listy kontrolnej, zwanej też "Listą dortmundzką", gdyż po raz pierwszy została zaprezentowana na II Międzynarodowym Kongresie Ergonomicznym w Dortmundzie w 1964 r. Lista dortmundzka składała się ze 135 pytań o charakterze ogólnym, oznaczonych literą A i kolejnym numerem oraz ze 188 pytań szczegółowych oznaczonych literą B i kolejnym numerem. Kwestionariusz zawierający 323 pytania jest narzędziem badawczym bardzo wnikliwym, lecz jednocześnie pracochłonnym, zabierającym wiele czasu i niewygodnym w praktycznym stosowaniu. Lista dortmundzka odegrała jednak ważną rolę jako wzorzec podejścia do badań diagnostycznych: na jej podstawie powstało w następnych latach wiele specjalizowanych i udoskonalonych list kontrolnych, np.: Check ergonomics test (CET), Lista Ogińskiego czy Ergonomiczna lista problemowa L. Pacholskiego umożliwiająca zastosowanie techniki komputerowej. Jednocześnie rozwijały się metody badawcze odnoszące się do konkretnych, pojedynczych czynników środowiska pracy, bazujące głównie na pomiarach aparaturowych (np. pomiary hałasu, drgań lub mikroklimatu).
Tworzono też podstawy metodologii projektowania ergonomicznego oraz praktyczne metody i techniki projektowania z uwzględnieniem kryteriów ergonomicznych. Szybki rozwój techniki komputerowej i oprogramowania pozwala na coraz powszechniejsze ich wykorzystywanie zarówno w diagnostycznych badaniach ergonomicznych, jak i w metodach wspomagania projektowania ergonomicznego.
1-1.4.3. Ergonomia korekcyjna i koncepcyjna
Praktyczne działania ergonomii w sferze techniki dzieli się tradycyjnie na korekcyjne i koncepcyjne. Podział ten, wprowadzony przez francuskiego lekarza G. Coppée w 1964 r., ma znaczenie jedynie poglądowe. Jest to podział nieostry, a w praktyce oba nurty wzajemnie się przeplatają i uzupełniają. Ergonomia korekcyjna zajmuje się naprawą sytuacji istniejących. Jednak aby wprowadzić pożądane zmiany do systemów już istniejących, należy najpierw te zmiany zaprojektować - a to jest działalność z zakresu ergonomii koncepcyjnej. Ergonomia koncepcyjna to wprowadzanie zasad ergonomii już w trakcie projektowania systemów. Proces projektowania obejmuje również fazy wykonania i badania prototypu, w których trzeba korzystać z diagnostycznych metod ergonomii korekcyjnej (1-1.fol.13).
Dłuższą tradycję mają działania noszące nazwę ergonomii korekcyjnej. Korekta warunków pracy jest dokonywana przez modernizację istniejących i pracujących już maszyn i urządzeń oraz wprowadzenie elementów zabezpieczających ludzi przed niekorzystnymi wpływami środowiska pracy. Działania tego typu mają już uznaną renomę i są stosowane najczęściej. Spotykają się one jednak z tak poważnymi ograniczeniami natury technicznej, organizacyjnej i ekonomicznej, że ich efektywność jest stosunkowo mała, a koszty z reguły duże. Ergonomiczna modernizacja urządzeń wiąże się z koniecznością wyłączenia ich z ruchu, wprowadza to zakłócenia w organizacji pracy, powoduje straty wynikające ze zmniejszenia skali produkcji, konieczności szukania kooperantów oraz przeszkolenia personelu, istnienia okresu przejściowego związanego ze zmianą przyzwyczajeń i rutyny itd.
Działania określane jako ergonomia koncepcyjna nie napotykają na tego rodzaju ograniczenia, natomiast muszą przezwyciężyć inne bariery. Są to bariery natury psychologicznej [8].
Pierwsza polega na tym, że projektant ma wewnętrzne przekonanie, bardzo często niczym nie uzasadnione, że trudny problem, przed którym stanął, jest niemożliwy do rozwiązania lub wadliwie sformułowany. Na swoje usprawiedliwienie projektant często przytacza argument, że postawiono go przed zadaniem nierozwiązywalnym, że ktoś sztucznie wywołuje ten problem aby utrudnić mu życie itp. Oczywiście to nie są poważne argumenty, a ponadto nie najlepiej świadczą o kwalifikacjach zawodowych projektanta.
Druga bariera psychologiczna sprowadza się do tego, że projektant, zwłaszcza z dłuższym stażem pracy, ma tendencje do preferowania stereotypowych, tradycyjnych i często przestarzałych rozwiązań bądź też stosuje rozwiązania z jednej wybranej, jak gdyby ulubionej dziedziny techniki lub technologii. Jest to wynikiem m.in. operowania ścisłą, fachową terminologią, która zawęża obszar możliwych rozwiązań projektu. Często występuje u projektanta obawa przed nowością i niechęć do podjęcia ryzyka.
Innego rodzaju przeszkodą w działalności z zakresu ergonomii koncepcyjnej jest bariera organizacyjna. Tak można nazwać trudności w zorganizowaniu zespołu specjalistów z różnych dziedzin i koordynowaniu ich pracy. Jeżeli decyzje projektowe musi podejmować jedna osoba, to jest ona z natury niekompetentna w zakresie wielu zagadnień, o których decyduje. Wiele współczesnych problemów wymaga podejścia interdyscyplinarnego, a bariera organizacyjna często utrudnia ich rozwiązywanie.