Dżuma Camusa
Powieść składa się z pięciu części ponumerowanych rzymskimi cyframi. Akcja utworu rozgrywa się w algierskim mieście portowym - Oran w 194. roku. Zapis ten jest skrótem i zarazem niedopowiedzeniem. Dokładnie nie wiadomo, w jakim czasie, jednak w przybliżeniu jest ona dość wyraziście określona (chodzi o zły czas II wojny światowej, choć wprost narrator nic o tym wydarzeniu nie wspomina). Tekst jest powieścią z elementami kroniki i reportażu.
I.
Narrator relacjonuje wypadki, począwszy od 16 kwietnia, kiedy to doktor Rieux zauważył na klatce schodowej pierwszego szczura. Następne martwe szczury dozorca domu zinterpretował jako chuligański wybryk, sądził, że ktoś je podrzucił. Wizyty u chorych w różnych częściach miasta upewniły doktora, że i tam zdarzyły się podobne przypadki. Kolejnego dnia Rieux odwiózł na dworzec chorą żonę, która wyjechała do sanatorium. Na dworcu Rieux zauważył mężczyznę niosącego skrzynkę z martwymi gryzoniami.
Do doktora przyszedł dziennikarz z Paryża, Raymond Rambert, który przybył do Oranu, by przeprowadzić ankietę o warunkach życia Arabów. Lekarz zasugerował mu nowy temat: wychodzące z ukrycia i padające szczury. Zjawisko to stale się nasila.
18 kwietnia przyjechała do Oranu matka doktora Rieux (osoba łagodna, życzliwa całemu światu), by poprowadzić mu dom podczas nieobecności żony.
Prasa odnotowała niepokojące zjawisko wychodzenia i śmierci szczurów (po kilka w domach, setki w dużych fabrykach). Zorganizowano akcję odszczurzania miasta. Specjalne samochody przewoziły je do zakładów oczyszczania, gdzie je palono. Narrator podaje oficjalne dane liczbowe, powołując się na agencję informacyjną Infdok. 25 kwietnia zebrano 6231 zwierząt, 28 - 8000, zaś 29 liczba gwałtownie się zmniejszyła, by potem znowu wzrosnąć. 29 kwietnia doktor stwierdził chorobę u dozorcy, objawiającą się silnymi bólami oraz obrzękami szyi i pachwin, błyszczącymi oczami i świszczącym oddechem.
Rieux został wezwany przez urzędnika Granda do jego sąsiada, Cottarda, który chciał popełnić samobójstwo, a teraz (uratowany przez Granda) obawia się policji. Stan zdrowia dozorcy pogarsza się: wymioty żółcią, wysoka gorączka, czarne plamy na boku, nabrzmiałe gruczoły szyi, palący ból wewnątrz. Doktor telefonuje do innego lekarza, Richarda, który potwierdza, że zaobserwował podobne objawy u dwu chorych. 30 kwietnia dozorca umiera w karetce wiozącej go do szpitala.
Od kilku tygodni w Oranie przebywa Jean Tarrou. Mieszka on w hotelu w centrum miasta, spotyka się z tancerzami i muzykami hiszpańskimi, prowadzi dziennik, w którym odnotowuje swoje obserwacje, zasłyszane rozmowy, np. o śmierci zwrotniczego Campsa na skutek nowej dziwnej choroby. Tarrou zainteresował się również małym staruszkiem, który łagodnie przywabia pod balkon koty, by potem z siłą i precyzją na nie pluć. Przedstawia rozwój epidemii i doktora Rieux jako "zorientowanego w sytuacji".
Kolejne przypadki choroby i śmierci skłaniają do podjęcia spodków zaradczych. Rieux prosi Richarda, sekretarza syndykatu lekarzy, o izolację chorych. Dr Castel nazywa chorobę dżumą - pamięta podobne przypadki z pobytu w Chinach, widział je także w Paryżu. W obawie przed paniką władze ostrożnie wprowadzają nowe zarządzenia: odszczurzanie miasta, kontrolę zaopatrzenia w wodę, rejestrację zachorowań, izolację zarażonych w szpitalach. Narrator zestawia dane o epidemiach dżumy w różnych miejscach świata.
Grand, przeciętny i nisko opłacany urzędnik merostwa po pracy zajmuje się swoim hobby. Od dawna marzy o napisaniu dzieła, które wzbudzi powszechny zachwyt, obserwuje Cottarda, który wyraźnie czegoś się obawia. Jak się później wyjaśnia, boi się aresztowania za jakieś dawne sprawki. Dżuma jest jego szansą - ponieważ policja ma ważniejsze sprawy, interesuje się tylko tymi przestępstwami, które mają związek z epidemią. W szkole i przedszkolu otwarto nowe oddziały szpitalne. Poczyniono starania, by sprowadzić serum (szczepionkę) przeciwko dżumie z Paryża, jednak okazało się niewystarczające. Ogłoszono epidemię, nazywając chorobę właściwym terminem, zamknięto miasto. Ludzie zostali odcięci od świata.
II.
Po zamknięciu bram Oranu pozostała jedynie korespondencja oraz telegramy i telefony. Kontakty te jednak musiano znacznie ograniczyć (przeciążenie linii, chęć uspokojenia bliskich, że nic się nie stało). Rozłączeni z sobą ludzie bardzo przeżywali tę sytuację. Niektórzy dopiero wtedy przekonali się, ile naprawdę dla siebie znaczą (np. dr Castel, którego żona wyjechała przed epidemią i teraz nie mogła wrócić). Uwięzieni w Oranie czuli się wygnańcami, byli osamotnieni i zrozpaczeni. Do portu nie wpuszczano statków, ustała wymiana handlowa, rozpoczęły się kłopoty z zaopatrzeniem w żywność i benzynę, trzeba było oszczędzać prąd elektryczny. Z braku zajęcia ludzie chętnie przebywali w kinach i kawiarniach. Wielu zaczęło pić alkohol, usprawiedliwiając to chęcią zniszczenia zarazków dżumy. Liczba ofiar sięga pięciuset tygodniowo.
Joseph Grand opowiada doktorowi Rieux o swojej żonie, która opuściła go, by zacząć nowe życie. Wyrzuca sobie, że nie podtrzymywał w niej świadomości, że jest kochana. Rieux telefonuje do żony, żeby powiedzieć jej o epidemii, prosi, by została w sanatorium i dbała o siebie. Kolejny raz doktor spotyka Raymonda Ramberta, dziennikarza z Paryża, który nie może wydostać się z Oranu. Pragnie opuścić miasto, by wyjechać do ukochanej kobiety. Nie czuje się osobą \"stąd\". Prosi o odpowiednie zaświadczenie, że nie jest zarażony. Doktor rozumie jego motywy, jednak nie może mu pomóc. Musi być konsekwentny. Nie można mieć pewności, czy opuszczająca miasto osoba nie rozprzestrzeni choroby. Poczucie obowiązku zawodowego sprawia, że Rieux z wielkim poświęceniem opiekuje się chorymi w jednym ze szpitali pomocniczych, stale odwiedza swoich pacjentów, jest bardzo zmęczony. Codziennie styka się ze śmiercią, cierpieniem chorych i ich rodzin, niemal siłą wyrywa zarażonych z domów rodzinnych, często przy wsparciu wojska i policji.
W tragicznej sytuacji władze kościelne ogłaszają tydzień modlitw, którego zakończenie przewidziane jest na niedzielę. Podczas mszy do św. Rocha jezuita, ojciec Paneloux, wygłasza płomienne kazanie, w którym autorytatywnie stwierdza, że dżuma to kara za grzechy i okazja, by zbliżyć się do Boga.
Grand opowiada doktorowi o kłopotach z pierwszym zdaniem zaplanowanego dzieła. Z wielkim przejęciem analizuje sens użycia takiego lub innego słowa, by oddać właściwe znaczenie i rytm frazy. Rambert przemierza urzędy i wypełnia różne ankiety, w nadziei, że zdoła opuścić miasto, a następnie szuka sposobów nielegalnych. Liczba śmiertelnych ofiar dżumy dochodzi do siedmiuset tygodniowo. Postanowiono zabijać psy i koty, by nie roznosiły pcheł. Rozlegają się strzały, wzrasta atmosfera napięcia. Zabroniono kąpieli morskich. Upadła turystyka.
Doktor stale czuwa nad swoimi pacjentami. Odwiedza starego astmatyka, dawniej kramarza, który pewnego dnia postanowił przestać pracować i odtąd leżał w łóżku, przekładając z garnka do garnka ziarna grochu (miara czasu). Tarrou mówił o nim, że jest świętym, jeśli przyjmie się, że świętość to zespół przyzwyczajeń. W celach informacyjnych założono nowy dziennik - \"Kurier Epidemii\". Jedynym środkiem komunikacji zostały tramwaje. Ludzie gromadzą się w restauracjach, bo wtedy nie muszą się troszczyć o zaopatrzenie w żywność.
Tarrou odwiedza doktora Rieux w domu i proponuje zakładanie ochotniczych oddziałów sanitarnych. Rozmawiają o cierpieniu, na które nie można się zgadzać. Rieux wyjaśnia, że nie wierzy w Boga. Gdyby wierzył, zostawiłby chorych opiece Opatrzności. Takiej postawy wobec cierpienia i śmierci nauczyła go bieda. Nazajutrz Tarrou zaczął organizować oddziały sanitarne, których sekretarzem został Grand, rzetelnie dokumentujący wszelkie przypadki. Rieux i Tarrou zostają przyjaciółmi. Z różnych zakątków świata docierają do Oranu przez radio słowa otuchy i życzliwości.
Cottard zajmuje się kontrabandą trudno dostępnych produktów. Do niego zwraca się Rambert z prośbą o pomoc w wyjeździe z miasta. Cottard zapoznaje go z przemytnikami. Sprawa jest jednak trudna, wymaga czasu i odpowiedniego przygotowania. Kolejne spotkania z umówionymi osobami nie zawsze dochodzą do skutku. Przekroczenie bramy ma kosztować dziesięć tysięcy franków. Rambert informuje doktora o swoich planach, ten jednak niczego mu nie odradza, ani się nie oburza.
Brakuje środków do zwalczania dżumy i ludzi do pracy. Do Oranu przybywają ochotnicy z zewnątrz: dziesięciu lekarzy i sto osób personelu pomocniczego. Tarrou proponuje ojcu Paneloux, by przyłączył się do walczących z epidemią. Jezuita zgadza się - jak komentuje Rieux, jest lepszy od swojego kazania. Rambert nadal czyni starania, by wyjechać z Oranu. Jego zarzuty doktor odpiera słowami, że w walce z dżumą nie chodzi o bohaterstwo, ale o zwyczajną uczciwość, która polega na wykonywaniu zawodu. Tarrou informuje Ramberta, że żona doktora znajduje się kilkaset kilometrów od domu, w sanatorium. Następnego dnia Rambert telefonuje do Rieux i zgłasza chęć współpracy w oddziałach sanitarnych.
III.
W połowie sierpnia ludzie zrozumieli, że dżuma uczyniła z nich wspólnotę, przestały się liczyć indywidualne losy. Obawiano się wiatru, uważano, że roznosi zarazki choroby. Wracający z kwarantanny podpalali domy, by zniszczyć dżumę. Skazani na areszt byli niejako automatycznie wydani na śmierć - w więzieniu masowo umierano. Zakonnicy opuścili klasztory i zamieszkali przy rodzinach, Rozbito na garnizony skoszarowanych żołnierzy. Próby ucieczki z miasta wymusiły wzmocnienie straży. Złodzieje okradali domy podpalone i opuszczone przez mieszkańców (dwóch rozstrzelano). Wprowadzono zaciemnienie od godziny jedenastej, co wywołało największe wrażenie. Zmarłych grzebano w uproszczonym obrządku w obecności rodzin, następnie: wrzucając do różnych wspólnych dołów mężczyzn i kobiety, a potem - nie bacząc na płeć - do jednego wielkiego dołu. Ciała polewano gaszonym wapnem. Rozszerzono cmentarz. Wszyscy są bardzo zmęczeni. Przestają pamiętać twarze bliskich. Zaczynają rozumieć, że epidemia dotyczy każdego.
IV.
Cottard zaprosił Tarrou do Opery Miejskiej, gdzie zatrzymana przez dżumę trupa objazdowa wystawiała Orfeusza i Eurydykę. W scenie śmierci śpiewak podszedł do rampy i przewrócił się. Wszyscy zrozumieli jego sugestywną grę. Epidemia wkroczyła także na scenę.
Rambert ma nową szansę opuszczenia miasta. Zamieszkuje w domu Marcela i Louisa, by w każdej chwili móc wyjść. Dużo rozmawia z ich matką, starą Hiszpanką. Kiedy już ma pewność, że będzie mógł wyjść z Oranu, nagle zmienia zdanie. Postanawia zostać, by dzielić z uwięzionymi ich los. Nie chce być szczęśliwym egoistą. Solidaryzuje się z cierpiącymi.
Wraz z nadejściem jesieni doktor Castel ukończył prace nad szczepionką przeciwko dżumie. Postanowiono wypróbować ją na synku sędziego Othona. Dziecko długo broniło się przed śmiercią, ale ostatecznie zmarło w okrutnych mękach. Przedłużonej agonii przyglądali się m.in. dr Rieux i ojciec Paneloux. Przypadek synka sędziego zrobił na nich ogromne wrażenie. Ojciec Paneloux wygłosił później kazanie, które ujawniło zmianę jego poglądów. Nie mówił już \"wy\", ale \"my\" - utożsamiał się z mieszkańcami Oranu. Nie przedstawiał teraz dżumy jako kary za grzechy. Zachęcał do działania, mówił, że nie należy uciekać i chronić siebie za wszelką cenę. Opowiadał o trudnej, ale wymagającej miłości do Boga - w jej imię trzeba zapomnieć o sobie samym. Wracając z kościoła, młody diakon powiedział staremu księdzu, że rozprawa Paneloux Czy kapłan może radzić się lekarza jest jeszcze śmielsza i na pewno nie uzyska imprimatur (przyzwolenia biskupa). Jezuita głosi w niej m.in., że kapłan nie może radzić się lekarza.
Niedługo później Paneloux zapada na chorobę o dziwnych objawach (prawdopodobnie dżumę). Nie pozwala opiekującej się nim starszej pani wezwać lekarza. Kiedy już Rieux zabiera go do szpitala, jego stan jest ciężki. Niedługo potem, trzymając w ręku krucyfiks, umiera. Ofiarowuje swoje cierpienie za innych.
Ludzie niechętnie myślą o uroczystości Wszystkich Świętych. Chcą odegnać myśli o śmierci. Serum doktora Castela zaczęło przynosić oczekiwane efekty. Wtedy jednak zmarł dr Richard. Ustawała dżuma dymienicza (z obrzękiem węzłów chłonnych), rozszerzała się jej postać płucna. Ludziom było trudno przetrwać. Spekulanci podbijali ceny koniecznych do życia towarów. Pogłębiała się bieda i poczucie niesprawiedliwości społecznej. Domagano się zgody na opuszczenie miasta, ale manifestacje stłumiono. Dzienniki były utrzymane w tonie optymizmu.
Tarrou i Rambert udają się na stadion, gdzie zorganizowano obóz kwarantanny. Towarzyszy im piłkarz Gonzales, którego zatrudniono do pilnowania internowanych ludzi. Na boisku widać setki czerwonych namiotów i różne tłumoki. Odbywający kwarantannę gromadzą się na trybunach. Są milczący, czują się zapomniani przez wszystkich. Przybyli starają się pocieszyć załamanego sędziego Othona, że jego mały synek nie cierpiał. Dawny butny i sprawiający rodzinie przykrości prawnik stał się cichym, przejętym losem dzieci człowiekiem. Poza tym obozem w mieście było kilka innych.
Pewnego wieczoru, po wizycie u starego astmatyka, Tarrou opowiedział doktorowi Rieux dzieje swojego życia. Jako syn zastępcy prokuratora generalnego, w wieku siedemnastu lat uczestniczył w rozprawie, podczas której jego łagodny, szanowany ojciec ukazał mu się jako zupełnie inny człowiek. Wywalczył karę śmierci dla 35-letniego mężczyzny i sam był później obecny przy wykonaniu wyroku. Jego dziwna pasja - doskonała znajomość rozkładu jazdy Chaixa była dla chłopca teraz czymś odpychającym, podobnie jak ojciec. Tarrou współczuł oskarżonemu i skazanemu. Właśnie on był mu bliższy. Uświadomił sobie, że ojciec wielokrotnie uczestniczył w egzekucjach, więc uciekł z domu i zaczął życie na własny rachunek. Później odwiedzał matkę i nawet nie czuł niechęci wobec ojca. Odtąd zawsze chciał walczyć ze śmiercią. Opowiadał również o rozstrzelaniu skazańca na Węgrzech z odległości półtora metra. Bywał w różnych miejscach, walczył w różnych krajach Europy, jednak nigdy nie chciał zgodzić się na śmierć. Uważa, że wszyscy żyją w dżumie, bo w jakiś sposób powodują lub akceptują śmierć. Trzeba starać się nikogo \"nie zarażać\", nie wolno być roztargnionym, są na ziemi przecież zarazy i ich ofiary. Tarrou zwalczał więc karę śmierci i śmierć w każdej sytuacji. Chciałby wiedzieć, jak zostać świętym, czy można nim być bez wiary w Boga. Obaj przyjaciele postanawiają na chwilę uwolnić się od ciężaru trosk i wykąpać się w morzu.
Przyszła zima, ale stan epidemii nadal się utrzymywał. Sędzia Othon prosi listownie doktora Rieux o interwencję - jest przetrzymywany w obozie, chociaż minął okres kwarantanny. Po kilku dniach od opuszczenia stadionu pragnie tam wrócić jako ochotnik do pracy przy internowanych - czułby się wtedy w jakiś sposób bliżej synka. Rambert proponuje doktorowi, by napisał do żony list, który można wysłać dzięki pomocy odpowiednich strażników. Boże Narodzenie w Oranie jest przygnębiające - brakuje towarów, wszędzie smutek i żałoba. Przed wystawą sklepu z zabawkami Rieux i Tarrou spotkali roztrzęsionego Granda. Doktor zorientował się, że wspomina on ukochaną Jeanne i zaręczyny z nią przed sklepem. Grand mówi, że chciałby zdążyć do niej napisać, by nie czuła się winna i mogła być szczęśliwa. Ucieka, ale zaraz upada na ulicy. Rieux postanawia leczyć go w domu (dżuma płucna). Na prośbę chorego pali rękopis jego utworu (właściwie tego samego, stale przekształcanego zdania). Serum Castela sprawia, że Grand wraca do zdrowia. Zdarzają się kolejne przypadki ocalenia zarażonych. Znowu pojawiają się szczury. Statystyki potwierdzają, że dżuma ustępuje.
V.
Zdarzają się jeszcze śmiertelne zachorowania, jednak ich liczba stale maleje. Wraca nadzieja, że uda się pokonać epidemię. W tej optymistycznej sytuacji nieoczekiwanie umiera sędzia Othon, który zaraził się podczas pracy w obozie kwarantanny.
Na twarzach ludzi pojawiają się uśmiechy. Mimo wyraźnej poprawy sytuacji niektórzy właśnie w takim momencie podjęli próbę ucieczki. Obniżono ceny towarów, chociaż nie było do tego ekonomicznych podstaw - miasto nadal było odcięte od świata. Na nowo organizowano życie w dwu klasztorach i koszarach.
25 stycznia władze Oranu w porozumieniu z lekarzami uznały, że za dwa tygodnie zostaną otworzone bramy. Przywrócono oświetlenie, zapanowała radość. Wiele osób jednak nie mogło się cieszyć - przeżywali śmierć bliskich lub niepokój dotyczący przebywających w izolacji. Cottard wpada w popłoch na skutek cofania się dżumy. Kiedy przemierza wraz z Tarrou przedmieścia, próbują go zatrzymać dwaj funkcjonariusze prawa. Udaje mu się uciec.
W najmniej oczekiwanym momencie na dżumę zapada przyjaciel doktora - Tarrou. Od pewnego czasu mieszkał on wraz z doktorem i jego matką. Teraz oboje się nim zaopiekowali, jednak Tarrou zmarł. Rieux czuł się do niego bardzo przywiązany. Wiedział o jego wewnętrznym rozdarciu, służbie ludziom i pragnieniu świętości. Rano, po śmierci Tarrou, doktor otrzymał telegram, że osiem dni wcześniej zmarła jego żona. Chociaż spodziewał się takiej wiadomości, trudno mu było ją zaakceptować.
W pogodny lutowy poranek otworzono bramy. Do Oranu wróciło życie. Zaczęły kursować pociągi, do portu wpływały statki, rozdzieleni przez epidemię ludzie mogli być razem. Organizowano zabawy w dzień i w nocy. Po wielu miesiącach tęsknoty i wyczekiwania Ramert powitał na peronie swoją ukochaną, która przyjechała do Oranu. Ich miłość przetrwała próbę czasu.
Doktor Bernard Rieux wyznaje, że to on jest autorem utworu. Jako uczestnik tragicznych zdarzeń i obserwator ludzkich zachowań postanowił obiektywnie zdać z nich relację. Stanął po stronie ofiar i czuł, że musi się wypowiedzieć w imieniu wszystkich. Kiedy przemierzał ulice rozbawionego miasta, został zatrzymany przez policjanta. Okazało się, że z domu Granda ktoś strzelał do tłumu. Był to zdesperowany Cottard. Policja zdołała go schwytać. Grand opowiada doktorowi, że napisał do Jeanne i zamierza nadal pracować nad swoim dziełem. Doktor odnotowuje wypadki w Oranie jako dowód na to, że w ludziach więcej rzeczy zasługuje na podziw niż na pogardę. Ma poczucie dobrze spełnionego obowiązku zawodowego. Obserwowana przez niego radość ludzi jest według niego zawsze zagrożona, ponieważ bakcyl dżumy nigdy nie umiera i nie znika.
1