Prawo własności
Prawo poświęcone rzeczom omawia Gaius w drugiej części swojego komentarza. Ponieważ termin rzecz (res) miał w prawie rzymskim szersze znaczenie i oznaczał nie tylko wyodrębnioną z przyrody, samodzielną rzecz materialną, ale także to, co mogło być przedmiotem prawa lub majątek jako całość, do prawa dotyczącego rzeczy Gaius zalicza prawo rzeczowe, spadkowe, zobowiązania.
Podziały rzeczy wg. Gaiusa:
materialne i niematerialne
rzeczy mogące być składnikiem majątku (in patrimonio) i nie mogące być składnikiem majątku (extra patrimonium)
rzeczy dopuszczone do obrotu prawnego (in commercio) i wykluczone z obrotu prawnego (extra commercium)
rzeczy podlegające prawu ludzkiemu (humani iuris) i rzeczy podlegające prawu boskiemu (divini iuris), do których zaliczano res sacrae, res sanctae i res religiosae
res humani iuris dzieliły się na
rzeczy publiczne
rzeczy wspólne
rzeczy prywatne (res mancipi i res nec mancipi)
Inne podziały rzeczy:
oznaczone gatunkowo i indywidualnie
podzielne i niepodzielne
zużywalne i niezużywalne
ruchomości i nieruchomości
jednolite, złożone, zbiorowe
Pożytki=rzeczy uzyskane w drodze normalnej eksploatacji gospodarczej rzeczy, stają się odrębną rzeczą w momencie odłączenia od rzeczy macierzystej
naturalne
cywilne
Przynależność=samodzielna rzecz ruchoma przeznaczona do gospodarczego lub funkcjonalnego korzystania z innej rzeczy
Własność-najpełniejsze prawo nad rzeczą (plena in re potestas), właściciel mógł z rzeczą robić wszystko, o ile prawo wyraźnie mu tego nie zakazywało
Własność kwirytarna-dostępna tylko dla obywateli rzymskich, powstawała poprzez nabycie rzeczy res mancipi przez mancipatio lub in iure cessio albo res nec mancipi poprzez traditio
Własność bonitarna (pretorska)-chroniona przez pretora poprzez actio publiciana, powstawała wskutek nieformalnego wydania res mancipi albo wskutek nabycia rzeczy w dobrej wierze od osoby nie będącej właścicielem, do czasu upłynięcia okresu potrzebnego do zasiedzenia duplex dominium
Własność nieruchomości na prowincjach-nieruchomości prowincje należały bądź do populus romanus albo do cesarza i teoretycznie nie mogły być przedmiotem własności indywidualnej, faktycznie użytkowane przez osoby zachowujące się jak właściciele, chronione na wzór ochrony właścicielskiej; od Dioklecjana po opodatkowaniu gruntów italskich zrównano status gruntów prowincjonalnych i italskich
Własność peregrynów-chroniona przez pretora lub namiestnika prowincji skargą z zastosowaniem fikcji si cives romanos esset
Uprawnienia właściciela
Prawo posiadania rzeczy (ius possidendi)
Prawo używania rzeczy (ius utendi)
Prawo pobierania owoców z rzeczy (ius fruendi)
Prawo rozporządzania rzeczą (ius disponendi)
Prawo zużycia fizycznego rzeczy (ius abutendi)
Ograniczenia własności: od czasów najdawniejszych: wynikały z prawa sąsiedzkiego, prawa publicznego, podatkowego, najsilniejszym ograniczeniem własności jest instytucja wywłaszczenia.
Ograniczenia wynikające z czynności prawnych: ustanowienie prawa na rzeczy cudzej lub zobowiązanie się do udostępnienia rzeczy innej osobie do korzystania
Własność jest prawem elastycznym i bezwzględnym
Współwłasność: rzymianie znali współwłasność w częściach ułamkowych, idealnych (communio pro indiviso), polegała ona na ty, iż każdy ze współwłaścicieli miał określony ułamkiem idealny udział w rzeczy, mógł swobodnie dysponować swoim udziałem, ale całą rzeczą mogli dysponować tylko wszyscy współwłaściciele. Do podziału współwłasności służyła actio familiae erciscundae albo actio communi dividundo
Posiadanie
Władztwo faktyczne nad rzeczą, już w okresie Ustawy XII Tablic Rzymianie rozróżniali instytucję własności od posiadania. Na posiadanie składały się dwa elementy:
corpore possidere (fizyczne trzymanie rzeczy w swoich rękach)
animus rem sibi habendi (wola zatrzymania rzeczy dla siebie)
Posiadanie pozbawione animus rem sibi habendi nazywano posiadaniem naturalnym lub detencją, by odróżnić je od posiadania tzw. cywilnego, na które składały się dwa w/w elementy. Co do zasady tylko posiadacz cywilny, przy spełnieniu dodatkowych przesłanek, mógł nabyć własność rzeczy poprzez zasiedzenie, miał ochronę interdyktalną (wyjątek prekarzysta, depozytariusz sekwestrowy, emfiteuta, wierzyciel zastawny, superficjariusz).
Posiadanie jako stan faktyczny a nie prawny mogło być:
wadliwe (nabyte vi, clam, precario) albo niewadliwe: miało to znaczenie przy ochronie interdyktalnej
w dobrej wierze (posiadacz jest przekonany, że jest właścicielem) albo w złej wierze: miało to znaczenie przy możliwości nabycia owoców