POLITYKA KRYMINALNA.

1. Socjologiczna problematyka kontroli społecznej.

kontrola społeczna - zespół czynników kształtujących zachowanie jednostki w sposób społecznie pożądany :

a - aspekt statyczny - społeczny system normatywny przedstawiający wzorce wymaganych zachowań:

- normy zwyczajowe

- normy obyczajowe - ustalony sposób postępowania z którym grupa wiąże już pewne oceny i którego naruszenie może wywołać już sankcje negatywne

- normy moralne

- normy religijne

- normy prawne - czyli system prawa nie jest jedynym systemem kontroli społecznej , może istnieć społeczeństwo bez prawa ale nie bez pozostałych czterech , są to wysoce sformalizowane reguły zawierające nakazy i zakazy powinnego zachowania , tworzone przez instytucje władzy i egzekwowane w drodze przymusu

b - aspekt dynamiczny:

- konformizm - wymuszanie posłuszeństwa normom odbywające się za pomocą określonych mechanizmów:

* uleganie - przestrzeganie norm motywowane chęcią uzyskania nagrody lub uniknięcia kary , ma najbardziej nietrwałe efekty

*identyfikacja - przestrzeganie norm motywowane chęcią upodobnienia się do innej osoby lub grupy , sposób nieco trwalszy i efektywniejszy od ulegania

* eksternalizacja - przestrzeganie norm motywowane włączeniem ich treści w indywidualny system wartości ( internalizacja ) , zdecydowanie najtrwalszy i najlepszy sposób osiągania konformizmu

- mechanizmy psychospołeczne - oparte na kontroli wewnętrznej wytworzone w procesie socjalizacji czyli jednostka sama wymusza na sobie przestrzeganie norm zinternalizowanych

- mechanizmy materialnospołeczne - oparte na kontroli zewnętrznej czyli związane ze stosowaniem nacisku przez zbiorowość lub jej określone instytucje , przybierają one postać:

* represji - konsekwencja wystąpienia niepożądanych zachowań , celem jest zapobieżenie ich ponownemu wystąpieniu

* prewencja:

I stopień - oddziaływanie wobec ogółu społeczeństwa , którego celem jest wzmocnienie w jednostkach wewnętrznych mechanizmów powstrzymujących przed zachowaniami niepożądanymi np. polityka prorodzinna , oświatowa , oddziaływanie te przynoszą efekt w długim okresie czasu

II stopień - działania wobec grup ryzyka , konkretnych środowisk , mają także zapobiegać zachowaniom niepożądanym ich członków np. akcje skierowane do narkomanów

III stopień - działania podejmowane ex post na skutek zachowań niepożądanych jednostki , przybierają zarówno postać represji jak i resocjalizacji

kontrola zewnętrzna może mieć postać kontroli:

a - formalnej - stosowana przez wyspecjalizowane i do tego celu stworzone agendy czy instytucje , ma zawsze charakter działań świadomie nastawionych na kontrolę

b - nieformalnej - stosowana przez wszystkich czyli bardzo różne podmioty , działania de facto kontrolne nie zawsze są podejmowane z tą świadomością np. zwrócenie uwagi osobie która śmieci

zależność: im sprawniejsza jest kontrola nieformalna tym mniej potrzeba kontroli formalnej , im lepsza kontrola formalna tym lepiej funkcjonuje kontrola nieformalna

społeczna kontrola przestępczości: wszelkie instytucje , strategie , sankcje społeczne mające na celu wymuszanie konformizmu w obszarze społecznych norm sankcjonowanych chronionych normami sankcjonującymi szeroko pojętego prawa karnego

instytucje formalnej kontroli przestępczości:

- prawo karne i wymiar sprawiedliwości

- inne instrumenty polityki państwowej ( np. polityka społeczna )

instytucje nieformalnej kontroli przestępczości:

- środki stosowane na poziomie rodzimy i innych małych grup społecznych

- opinia publiczna , środki masowego przekazu , organizacje pozarządowe , instytucje wychowawcze i edukacyjne

- instrumenty i strategie prewencyjne na szczeblu krajowym i lokalnym

2. Pojęcia polityki karnej i kryminalnej.

istnieją dwa główne sposoby definiowania polityki:

a - polityka to sztuka realizacji tego co możliwe ze względu na posiadaną władzę , czynnikami uruchamiającymi dynamikę są tutaj konkurencja , rywalizacja , konflikt , jest to gra o sumie zerowej tzn. są tylko wygrani i przegrani , polityka oznacza forsowanie i narzucanie swoich rozwiązań , jest to tzw. ujęcie emocjonalne polityki - na określenie tego pojmowania polityki używa się słowa "politics"

b - w tym ujęciu polityka to domena uzgadniania , agregacji i realizacji racjonalnych dążeń jednostek i grup społecznych , polityka jest pojmowana w sposób konsensualny , jako dążenie do wyboru optymalnych rozwiązań , panuje kooperacja , harmonia , stabilne reguły gry , która jest grą o sumie niezerowej - każdy coś zyskuje i traci w drodze kompromisu - sens tego rodzaju polityki oddaje słowo "policy"

mówiąc o polityce kryminalnej mamy na myśli politykę w znaczeniu drugim - CRIME CONTROL POLICY.

podstawowe ujęcia polityki kryminalnej:

- wąskie - tutaj polityka kryminalna jest utożsamiana z polityką karną czyli de facto sprowadza się do działalności przede wszystkim represyjnej będącej reakcją na dokonane czyny zabronione pod groźbą kary wykonywanej przez instytucje wymiaru sprawiedliwości w postaci stosowania prawa karnego , w tym ujęciu polityka kryminalna jest już determinowana na gruncie ustawodawczym a podstawowym rodzajem działalności będzie prewencja ze sfery III stopnia w postaci :

* penalizacja ekstensywna - podmiotowo - przedmiotowe określenie kręgu czynów poddawanych penalizacji

* penalizacja intensywna - kwestie związane z wysokością grożących kar

* określenie dyrektyw orzekania kar i środków karnych

- szerokie - tutaj polityka kryminalna wykracza daleko poza działalność represyjną i obejmuje także szeroką gamę działań o charakterze prewencyjnym , w tym zwłaszcza szeroką gamę instrumentów polityki społecznej ( "nie ma lepszej polityki kryminalnej niż dobra polityka socjalna" - F. von Liszt )

Przez politykę kryminalną będziemy rozumieć politykę przeciwdziałania , zwalczania , redukcji przestępczości. Aczkolwiek z ubolewaniem należy zaznaczyć , że gdzieś od jakichś trzydziestu lat polityka kryminalna zaczyna być nasycana elementami polityki w pierwszym znaczeniu - instrumentalizacja problemu dla korzyści politycznych.

3. Prawo karne i kara jako instrumenty polityki kryminalnej.

Koncepcje kary na gruncie prawa karnego:

a - bezwzględne ( retrybutywne , absolutne ) :

- retrospektywne uzasadnienie kary

- związane z klasyczną szkołą prawa karnego

- kara jest odwetem moralnym społeczeństwa i stanowi wynikający z imperatywu kategorycznego cel samo w sobie

- zło musi spotkać się ze stosowna reakcją

- kara jest reakcją na przeszłe zdarzenie w postaci przestępstwa i jest wymierzona p o n i e w a ż popełniono przestępstwo

- kara powinna być dodatkową odpłatą i nie potrzebuje żadnych dodatkowych uzasadnień

- nie ma znaczenia czy kara da jakiś efekt czy nie bo represja jest celem samym w sobie

- najczęstszy zarzut zwolenników tej koncepcji wobec teorii kary celowej: traktowanie człowieka jako środka do jakiegoś celu nie da się pogodzić z godnością jednostki

b - względne ( celowe , utylitarne ) :

- kara jest instrumentem racjonalnego wpływania na rzeczywistość i osiągania konkretnych celów w przyszłości

- karę wymierza się aby n i e p o p e ł n i a n o przestępstw

- zastosowanie kary jest działaniem celowym zatem wymaga uzasadnienia z punktu widzenia jej zdolności do osiągnięcia danego celu

- kara i jej wykonywanie podlega ocenie z punktu widzenia skuteczności

- karanie jest jedynie instrumentem prewencji nie represji

- najczęstszy zarzut zwolenników tej koncepcji wobec teorii kary absolutnej: jej założenia opierają się na założeniach o charakterze metafizycznym i spekulatywnym , których nie da się w żaden sposób zweryfikować empirycznie

- prospektywne uzasadnienie kary

c - mieszane - łączą w sobie w różnych proporcjach elementy obu powyższych teorii , współcześnie w ustawodawstwach zwłaszcza europejskich nie kwestionuje się retrybutywnego charakteru kary ale tejże sprawiedliwej odpłacie przypisuje się także pewne cele ogólno i szczególno - prewencyjne

Instrumentem polityki kryminalnej może być jedynie kara o charakterze celowym albowiem jakakolwiek polityka musi mieć cel.

Celem polityki kryminalnej jest:

- ochrona społeczeństwa przed naruszeniami ważnych dla niego dóbr i interesów , wartości

- kontrola i redukcja przestępczości

Kara celowa może realizować te cele poprzez prewencję indywidualną i generalną.

prewencja indywidualna:

realizuje się głównie poprzez konkretny wymiar kary konkretnemu sprawcy i ma na celu niedopuszczenie by sprawca ten ponownie popełnił przestępstwo

mechanizmy działania prewencji indywidualnej:

- resocjalizacja - zakładanym psychologicznym mechanizmem zachowań zgodnych z prawem jest tu eksternalizacja

- odstraszanie - zakładanym psychologicznym mechanizmem zachowań zgodnych z prawem jest tu uleganie

- uniemożliwianie - forma prewencji oparta na mechanizmie czysto fizycznym

prewencja generalna:

adresatem tej formy oddziaływania nie jest sprawca lecz wszyscy członkowie społeczeństwa , jej istotą jest wytwarzanie przez karę zespołu swoistych reakcji psychicznych zdolnych powstrzymać członków społeczeństwa od przestępstw

prewencja generalna dzieli się na:

- pozytywną - wywieranie takiego wpływu na proces motywacyjny osób przestrzegający prawa , którego konsekwencją jest umocnienie w nich postaw sprzyjających przestrzeganiu prawa

- negatywną - wywieranie przez grożące i wymierzane kary takiego wpływu na proces motywacyjny osób mogących popełnić przestępstwo , którego konsekwencją jest porzucenie tego zamiaru

4. Kryminologiczne podstawy koncepcji polityki kryminalnej.

A: kryminologia klasyczna - wywodzi się z tzw. klasycznej szkoły prawa karnego ( XVIII/XIX w. )

przedstawiciele:

C. Beccaria ( " O przestępstwach i karach " 1764 r. )

J. Bentham

J Kant

G. W. F. Hegel

A. Feuerbach

założenia:

- zachowaniami człowieka rządzą prawa indeterminizmu tzn. jest on wolny i może swobodnie wybierać pomiędzy dobrem i złem ponieważ ma wolną wolę

- człowiek jest racjonalny a co za tym idzie jest zdolny do ponoszenia odpowiedzialności za swoje czyny

- człowiek jest hedonistą czyli dąży do unikania kar i uzyskiwania nagród

- pesymistyczna wizja natury ludzkiej: każdy człowiek to potencjalny przestępca

- przestępca od nie - przestępcy niczym się nie różnią

- przedmiotem polityki kryminalnej i oddziaływania karą są wszyscy ludzie

- stosowanie sankcji karnych jest czynnikiem warunkującym ład społeczny

- przyjmowana koncepcja kary absolutnej jako odpłaty sprawiedliwej społeczeństwa - zasada talionu

- kara jest instrumentem sterowania zachowaniami ludzi immanentnie skłonnymi do zła głównie na zasadzie odstraszania ( czyli także kara absolutna ma do spełnienia pewien swoiście rozumiany cel )

- nie interesuje nas sprawca bo może być nim każdy

- zasada prawa karnego w i n y i c z y n u

- kara powinna być proporcjonalna do czynu i stopnia jego zawinienia

- wymiar kary to kwestia oceny etycznej i prawnej a tym samym działalność pozostająca w ramach kompetencji prawnika ( sędziego )

INDETERMINIZM

RACJONALIZM

HEDONIZM

w kryminologii klasycznej występowały dwa podejścia:

- heglowskie - przestępstwo jest negacją prawa , negacją woli ogółu , zatem kara stanowi z kolei zanegowanie przestępstwa i prowadzi do przywrócenia stanu naruszonego przestępstwem ( zasada negacji )

[ A ] / ~ [ A ] / ~ [ ~ A ] = A

- beccariowskie - przestępca jest osobą naruszającą umowę społeczną , która uzyskuje nie wynikające z tej umowy czyli nienależne korzyści , których należy go z kolei pozbawić by przywrócić stan równowagi wynikający pomiędzy prawami a obowiązkami wynikającymi z kontraktu społecznego

w obu tych podejściach bilans pomiędzy jednostką a społeczeństwem musi być " na zero "

B: kryminologia pozytywistyczna - kształtowała się w XIX wieku

zarzuty wobec kryminologii klasycznej:

- oparta jest na dedukcji - z abstrakcyjnych reguł wyprowadza zasady odpowiedzialności bez żadnego odniesienia do faktów

- ma charakter metafizycznej spekulacji

- ma charakter wypowiedzi o wartościach

założenia kryminologii pozytywistycznej:

- oparta na indukcji - z empirycznej obserwacji faktów chce wywodzić ogólne reguły postępowania z przestępcami

- ma charakter nauki empirycznej

- ma charakter wypowiedzi o faktach

- jest nauką o przyczynach przestępczości ( pytanie etiologiczne ) gdyż zgodnie z tezą naturalizmu metodologicznego ( jedna metoda badawcza - nauk przyrodniczych , ścisłych - do badania wszystkiego , także w naukach społecznych ) tak jak każde zjawisko w przyrodzie ( fizyczne , chemiczne itd. ) ma swoja przyczynę , tak i zjawiska społeczne maja swoje przyczyny , których wykrycie i opisanie pozwoli skutecznie przeciwdziałać następstwom

- poszukiwanie przyczyn przestępczości ma dać naukowe podstawy procesowi tworzenia i stosowania prawa karnego

- tylko poznanie przyczyn przestępczości pozwoli jej racjonalnie przeciwdziałać

- ludzie w swoich zachowaniach są zdeterminowani przez określone czynniki o charakterze wewnętrznym ( teorie psychologiczne i biologiczne ) bądź zewnętrznym ( teorie środowiskowe )

- przestępcy różnią się od nie - przestępców właśnie tymi czynnikami , które powodują , ze popełniają przestępstwa

- koncentracja na sprawcy czynu

- optymistyczna wizja natury ludzkiej - przestępstw dopuszcza się tylko niewielka liczba ludzi ze względu na swoją odmienność , pewne szczególne cechy

- jeżeli sprawca jest odmieńcem to naukowe rozwiązanie problemu powinno polegać na postawieniu stosownej diagnozy i zaaplikowaniu odpowiedniej terapii

- prawo karne s p r a w c y - czyli kary i inne środki karne powinny być stosowane w zależności od tego kim jest potencjalny sprawca i jaka jest jego sytuacja czyli w sposób elastyczny

- wymiar kary to nie tylko ocena etyczna i prawna lecz także konieczność uzyskania pewnej wiedzy o faktach co dzieje się najczęściej za pomocą ekspertów ( koncepcja kryminologii klinicznej : rola nauk społecznych i czynników poza normatywnych w procesie wymiaru kary )

- podstawową koncepcją polityki kryminalnej to prewencja indywidualna i resocjalizacja sprawcy

- kara pozbawienia wolności i sposób jej wykonywania ma służyć nie tyle represji co oddziaływaniu na sprawcę w kierunku jego poprawy

- działania nakierowane na przyczyny zjawiska a nie na leczenie "objawów "

- koncepcja kary celowej ale ten cel jest inny niż przy karze absolutnej

dwa nurty kryminologii pozytywistycznej:

* nurt indywidualistyczny ( paradygmat rodzajów ludzi ) - przyczyny popełniania przestępstw tkwią w jednostce , w jej cechach biologicznych lub psychologicznych:

- konsekwencja tego paradygmatu jest fakt , iż podmiotem oddziaływania ma być sprawca

- stwarza to teoretycznie prosta koncepcję polityki kryminalnej gdzie polem realizacji działań jest prawo karne i instytucje wymiaru sprawiedliwości

- należy je ukształtować w taki sposób by proces wykonywania kar uwzględniał potrzeby sprawcy i ułatwiał jego resocjalizację ( kara nie może być wyłącznie dolegliwością )

- w praktyce nie jest to sprawa prosta bo nauki społeczne nie dostarczyły na obecnym etapie swojego rozwoju niezawodnych metod wpływania na przyszłe zachowania ludzi

- generalnie jednak proces wymiaru i sposób wykonywania kary podporządkowany powinien być resocjalizacji sprawcy

- dlatego sposób wykonywania kary powinien być elastyczny w zależności od postawy sprawcy co realizuje się min. w instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia ( Europa ) czy indeterminate sentencing ( wyroki względnie oznaczone np. od 2 do 30 lat ) czy parole ( zwolnienia przedterminowe ) w USA

- kara ma motywować sprawcę do przestrzegania porządku prawnego i ułatwiać mu to po jej zakończeniu co realizuje się min. przez system nagród , kształcenie w zakładach karnych , psychoterapię , rozmaite kursy , leczenie schorzeń somatycznych , naukę zawodu etc.

* nurt socjologiczny ( paradygmat rodzajów otoczenia ) - przyczyny popełniania przestępstw tkwią w środowisku jednostki i wpływie jaki ono na nią wywiera:

- przedmiotem oddziaływania jest środowisko społeczne sprawcy , co stwarza istotne komplikacje dla polityki kryminalnej , bowiem prawo karne nie ma w zasadzie żadnych instrumentów oddziaływania na środowisko społeczne - trzeba zatem sięgnąć do zupełnie innych instrumentów

- instrumenty te to narzędzia polityki społecznej , socjalnej , gospodarczej czyli wracamy do klasycznego rozumienia polityki kryminalnej sensu largo ( nie tylko jako polityki karnej )

- punkt ciężkości walki z przestępczością został przeniesiony poza organy ścigania i instytucje wymiaru sprawiedliwości , na pierwszej linii obrony "walczą" pracownicy socjalni , dopiero po przełamaniu tej linii obrony wkraczają instrumenty prawa karnego z żołnierzami w postaci policjantów , prokuratorów , sędziów etc.

DETERMINIZM

INDYWIDUALIZM

KOREKCJONIZM

teoria anomii społecznej R. Mertona jako przykład próby wyjaśnienia zjawiska przestępczości w konwencji nurtu socjologicznego ( 1936 r. ):

- istnieją kulturowo zdefiniowane cele ( gł. osiągnięcie dobrobytu materialnego )

- istnieją kulturowo zdefiniowane środki do zdobywania tych celów ( ciężka i uczciwa praca zgodnie z amerykańskim modelem od pucybuta do milionera )

- nie jest prawdą , że wszyscy mają możliwość osiągania kulturowo zdefiniowanych celów za pomocą kulturowo zdefiniowanych środków bowiem pewne jednostki doświadczają strukturalnie uwarunkowanej blokady możliwości osiągania kulturowo zdefiniowanych celów za pomocą kulturowo zdefiniowanych środków ( bieda , brak wykształcenia , względy rasowe , brak zdrowia , niepełnosprawność itd. )

- prowadzi to do zjawiska anomii społecznej i różnicowania postaw i zachowań co schematycznie można przedstawić w sposób następujący:

zachowanie przystosowawcze	cele	środki	przykład
konformizm	+	+	Rockefeller - akceptacja celów i środków
innowacja	+	_	Al. Capone - akceptacja celów ale nie środków - tu stosuje się środki odrzucane kulturowo czyli przestępstwo
rytualizm	_	+	zapieprza ciężko a i tak nic z tego nie ma - pogodzenie z losem , akceptuje środki ( ciężka i uczciwa praca ) choć wie , ze nie osiągnie celów
wycofanie	_	_	zachowania autodestrukcyjne np. alkoholizm , narkomania , samobójstwo
bunt	+ _	+ _	odrzucenie zarówno środków jak i celów np. rewolucjoniści , reformatorzy , zmiana systemu , nowe cele i nowe środki ( np. ideologie komunistyczne )

Wybór danego sposobu postępowania zależy głównie od miejsca w hierarchii społecznej. Dlatego nie powinno dziwić , że większość ( oczywiście nie wszystkie - przykładem przestępstwa tzw. " białych kołnierzyków " ) przestępstw popełniają osoby z niższych szczebli drabiny społecznej bądź w jakiś sposób społecznie upośledzone ( nie mogące realizować swoich potrzeb w sposób akceptowalny społecznie ). Teoria Mertona należy do paradygmatów rodzajów otoczenia. Wywarła ona silne implikacje kryminalno - polityczne :

- podstawowym czynnikiem kryminogennym to strukturalna blokada możliwości realizacji kulturowo zdefiniowanych celów za pomocą kulturowo zdefiniowanych celów

- warunkiem efektywnego przeciwdziałania przestępczości jest aktywna polityka państwa w zakresie tworzenia wszystkim członkom społeczeństwa równych szans awansu i sukcesu ( przykład : punkty za pochodzenie przyznawane Murzynom bądź Latynosom przy egzaminach na studia )

C : kryminologia antynaturalistyczna ( krytyczna , radykalna )

podstawą tego sposobu myślenia jest t e o r i a n a z n a c z e n i a s p o ł e c z n e g o :

1 - Edwin Lemert :

- dewiacja pierwotna - zachowanie polegające na naruszeniu normy

- dewiacja wtórna - pojęcie kluczowe ; jest to wszystko co jest związane ze społeczną reakcją na dewiację pierwotną , procesy psychiczne i społeczne towarzyszące naznaczeniu jednostki jako dewianta ( przestępcy , choć ten nurt kryminologii nie lubił tego określenia )

2 - Edwin Shur - opisał przebieg procesu naznaczania:

* stereotypizacja - uogólnienie negatywne , jednostkę postrzega się tylko przez pryzmat stereotypu , przyczepienie etykiety , skrótowy sposób ujęcia osoby np. ktoś dopuścił się raz kradzieży i od tej pory myślimy o nim tylko : złodziej , negatywne wartościowanie całej jego osoby

* retrospektywna interpretacja - sposób na redukcję dysonansu poznawczego , reinterpretujemy ocenę jednostki którą znalismywstecz by oczyścić własną osobę , czyli w naszym przykładzie wmawiamy sobie że on zawsze był złodziejem a tylko my naiwni tego nie zauważyliśmy

* pochłanianie roli - status dewiacyjny i w związku z tym negatywna ocena zaczyna dominować w postrzeganiu danej osoby zasłaniając inne , zwłaszcza pozytywne aspekty np. w naszym przykładzie : on jest tylko dla nas złodziejem i niczym innym , choćby był także np. dobrym ojcem , klasycznym przykładem innym jest np. Oskar Wilde , który dla pewnych osób jest tylko homoseksualistą i dewiantem w związku z tym , nie widzą w nim w ogóle wybitnego pisarza bo status homoseksualisty właśnie pochłonął w jego postrzeganiu inne role społeczne

wniosek :

- bycie dewiantem ( przestępca ) to status przypisany a nie status osiągnięty ( zwłaszcza w wyniku przełamania normy ) , przestępcą staje się jednostka nie ze względu na to co zrobiła ale ze względu na reakcję otoczenia

- kara to przede wszystkim instrument społecznego wykluczania

- kara nie rozwiązuje problemów niepożądanych ale je najczęściej pogłębia:

" trudności w pełnieniu konwencjonalnych ról społecznych i funkcjonowania w konwencjonalnych grupach społecznych np. problemy ze znalezieniem pracy przez osoby przyznające się do naruszenia prawa

" poddawanie jednostki naznaczonej bacznej obserwacji np. dozór kuratorski

" stawianie podwyższonych wymagań jako warunku powrotu do normalnego społeczeństwa np. wymóg abstynencji podczas wykonywania środków probacyjnych , czego nie wymaga się od pozostałych członków społeczności

" zepchnięcie do roli " outsidera " , na margines społeczny , do podkultury to ostateczne konsekwencje dewiacji wtórnej

przedstawiciele tego nurtu kryminologii , jak nietrudno się domyślić , szczególnej krytyce poddali karę pozbawienia wolności i instytucję więzienia :

- pojecie SYNDROMU PRIONIZACJI - konsekwencje psychiczne i społeczne dłuższego pobytu w więzieniu

- dłuższy pobyt w więzieniu prowadzi jednostkę do adaptacji do specyficznych warunków życia w więzieniu

- to z kolei prowadzi do utraty zdolności do życia poza murami na wolności ( w okresie 4 -5 lat )

- więzienia produkują masowo ludzi , których cechuje głęboko dezadaptacja społeczna co jest skutkiem dokładnie odwrotnym od zamierzonego ( por. art. 67 kodeksu karnego wykonawczego określającego cele wykonywania kary pozbawienia wolności )

kryminalno - polityczne konsekwencje teorii naznaczenia społecznego :

- działanie instytucji wymiaru sprawiedliwości jest ex definitione niefunkcjonalne

- działanie to może mieć także dysfunkcjonalny charakter w postaci licznych konsekwencji ubocznych

- istotnym celem nowoczesnej polityki kryminalnej powinno być redukowanie tych efektów ubocznych

zalecenia :

- prawo karne i kara jako ultima ratio

- dekryminalizacja ( odebranie czynowi cech przestępstwa bądź wykroczenia )

- depenalizacja ( złagodzenie intensywności reakcji np. mniejsze kary )

- dekarceracja ( odejście od stosowania lary pozbawienia wolności i poszukiwanie środków alternatywnych )

- diversion ( kierowanie spraw poza wymiar sprawiedliwości np. mediacje , załatwiane przez szkołę etc. )

w obręb kryminologii antynaturalistycznej wchodziły także radykalne koncepcje wiktymologiczne :

- Niels Christie i jego artykuł " Conflicts as property " - postulat zwrócenia konfliktu przez państwo jego stronom ( od pewnego momentu dziejowego bowiem państwo zawłaszczyło sobie władzę rozwiązywanie wedle swojego uznania de facto nie swoich konfliktów i narzuciło te sposoby jego stronom czyli właścicielom )

- ofiary konfliktów może chcą go rozwiązać inaczej niż państwo np. nie przez zamknięcie sprawcy lecz np. uzyskanie odszkodowania - zatem pytanie czego chcą ofiary

- stworzenie alternatyw dla tradycyjnego prawa karnego

- mediacja i naprawienie szkody jako alternatywa kary

- obecny punitywny model wymiaru sprawiedliwości uwzględniający potrzeby ogólnospołeczne powinien być zastąpiony przez model restytucyjny uwzględniający potrzeby ofiary ( restorative justice )

kryminologia radykalna sensu stricto :

- pytanie etiologiczne właściwe kryminologii pozytywistycznej zorientowanej na sprawcę brzmiało dlaczego pewni ludzie popełniają przestępstwa ( pytanie lombrozjańskie )

- dla kryminologii antynaturalistyczne właściwe jest pytanie retroaktywne - dlaczego pewne zachowania są uznawane za przestępstwa a pewni ludzie za przestępców - kryminologia zorientowana na n o r m ę

- kryminologia jako teoria kryminalizacji a nie teoria przestępczości

- oparcie na konfliktowym modelu społeczeństwa :

* społeczeństwo składa się z rozmaitych grup społecznych które podzielają bardzo różne a nierzadko sprzeczne ze sobą wartości i mają także w związku z tym sprzeczne interesy

* prawo wyraża przede wszystkim wartości i interesy tych którzy mają władzę tworzenia i stosowania prawa i jest narzucane innym grupom społecznym np. nie posiadającym swojej reprezentacji politycznej

* ludzie naruszający prawo to przede wszystkim ludzie pozbawieni władzy politycznej

kryminalno - polityczne implikacje kryminologii radykalnej:

- instytucje kontroli społecznej a szczególnie instytucje formalnej , represyjnej kontroli społecznej a nie zjawisko przestępczości jest problemem wymagającym rozwiązania

- między utopią a konkretnym programem działania - propozycje różnych metod :

* społeczeństwo powinno obywać się bez represji a kontrola społeczna powinna się odbywać na poziomie społeczności lokalnych

* abolicja jako program polityki kryminalnej - abolicja więzień i prawa karnego ( abolicja = likwidacja )

* idea prewencji przestępczości jako podejście przeciwstawne represji

D : kryminologia neoklasyczna i nurty pokrewne :

- krytyka pozytywistycznej koncepcji sprawcy przestępstwa głoszącej ( paradygmat rodzajów otoczenia ) , że odpowiedzialność za przestępczość ponosi także społeczeństwo , co implikowało , że należy starać się o poprawę nie tylko sprawcy ale i społeczeństwa

- Ernest van den Haag :

* przerzucanie odpowiedzialności ze sprawcy na społeczeństwo jest bezsensowne

* bieda może zwiększać pokusę do popełniania przestępstw ale zachowaniami osób biednych nie rządzą siły nad którymi nie są one w stanie zapanować

* sprzeczność między determinizmem a indeterminizmem jest pozorna

* należy odróżnić przymus od przyczynowości - przyczyna nie oznacza nieuchronności zachowania ( np. nie każdy biedny automatycznie kradnie )

* nie można twierdzić że sprawcy przestępstw nie mają swobody wyboru

* istnieją jednostki i grupy społeczne w przypadku których działają czynniki zwiększające prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa

* zadaniem społeczeństwa jest stwarzanie takiego systemu bodźców który wpływałby na podejmowanie przez te osoby pożądanych decyzji ze społecznego punktu widzenia ( decyzji o nie popełnieniu przestępstwa )

- zarzut ze strony pozytywistów : przestępcy rzadko kiedy przed dokonaniem czynu na zimno kalkulują zyski i straty

- odpowiedź van den Haaga : nie chodzi o to by kalkulował sprawca ale ustawodawca a ludzie reagowali przewidywalnie - to ostatnie jest oczywiste bo inaczej życie społeczne nie byłoby praktycznie możliwe

koncepcje sprawcy w kryminologii neoklasyczne :

- koncepcja racjonalnego sprawcy : człowiek jest jednostką zdolną do podejmowania racjonalnych wyborów

- koncepcja behawioralna homo economicus : człowiek jako jednostka sterowalna z zewnątrz

- ekonomiczna teoria wyboru jako podstawa modelu decyzji o popełnieniu przestępstwa : przejście od paradygmatu socjologicznego do ekonomicznego w kryminologii

- konsekwencja : odstraszanie jako podstawowy element polityki kryminalnej

krytyka pozytywistycznej teorii przyczyn przestępczości w ujęciu socjologicznym ( James Q. Wilson ) :

- socjologiczne teorie przestępczości ( np. teoria R. Mertona ) dotyczą zmiennych które są poza zasięgiem możliwości oddziaływania środkami stojącymi do dyspozycji wymiaru sprawiedliwości albo w ogóle poza zasięgiem możliwości oddziaływania przez państwo

- teorie te są może ciekawe teoretycznie ale pobawione praktycznego znaczenia ze względu na brak możliwości przełożenia na język konkretnej polityki państwa

- postulat zastąpienia analizy przyczynowej w kryminologii analizą możliwości praktycznego działania

- polityka karna to podstawowa forma polityki kryminalnej ( powrót do rozumienia polityki kryminalnej sensu stricto )

krytyka łagodności współczesnego wymiaru sprawiedliwości ( Ralph Dahrendorf ) :

- istotnym czynnikiem powodującym wzrost przestępczości w Europie Zachodniej był proces łagodzenia sankcji karnych pod wpływem idei resocjalizacji i idei radykalnych ( np. kryminologii antynaturalistycznej )

- konsekwencją tego było generalne osłabienie autorytetu państwa i skuteczności mechanizmów kontrolnych

- sposobem przeciwdziałania jest konsekwentne sankcjonowanie zachowań niepożądanych

- zalecany wzrost surowości represji

badania kohortowe M. Wolfganga ( lata 60 - te ) :

sprawcy jednorazowi

sprawcy wielokrotni

przestępczość jednorazowych

przestępczość wielokrotnych

implikacje kryminalno - polityczne:

- celem zredukowania przestępczości należy koncentrować się na sprawcach wielokrotnych bo choć liczebnie jest ich mniej to oni popełniają większość przestępstw

- radykalne zmniejszenie przestępczości jest możliwe jeśli uda się odpowiednio wcześnie zidentyfikować i odizolować od społeczeństwa grupę sprawców intensywnych - podstawa idei uniemożliwiania ( incapacitation ) co np. w USA realizowane jest przez zasadę " three strikes and you are out " czyli popełnienie trzeciego z kolei przestępstwa oznacza automatyczne skazanie na dożywocie

5. Strategie polityki kryminalnej.

1 - represyjne:

- kiedy doszło do naruszenia normy prawa karnego

- reakcja na dokonanie czynu zabronionego

2 - prewencyjne:

- nie doszło jeszcze do przełamania normy

- działanie aby nie doszło do naruszenia

płaszczyzny kryminalnopolitycznych działań i możliwe strategie :

1 - LEGISLACYJNA :

- stanowienie norm prawa karnego ( w kodeksach i ustawach szczególnych , z których zawierających przepisy karne jest jakieś 70 )

- określenie katalogu czynów zabronionych oraz sposobów prawnokarnej reakcji na nie

a - działania zwiększające punitywność systemu prawnego w myśl założenia im ostrzej tym skuteczniej

b - zmniejszanie punitywności w myśl założenia skuteczniej nie zawsze znaczy ostrzej

punitywność systemu karnego , czyli cecha określająca jego ostrość i represyjność , cecha s t o p n i o w a l n a , zależy od :

- kryminalizacji - dekryminalizacji

- penalizacji - depenalizacji

kryminalizacja:

- w ujęciu statycznym - określenie przez ustawę katalogu czynów zabronionych ( przestępstw i wykroczeń )

- w ujęciu dynamicznym - proces zmian owego katalogu np. w kodeksie karnym z 1932 roku karana była męska prostytucja a obecnie prostytucja jako taka karalna nie jest

rodzaje kryminalizacji :

- racjonalna - podejmowana ze względu na jakiś cel , nawet bardzo mglisty :

* zapobieżenie naruszeniom dobra prawnego

* utwierdzanie pewnych reguł moralnych w społeczeństwie

* rozładowanie napięć społecznych np. ustawa z 1980 roku o spekulacji

* chęć symbolicznego podkreślenia pewnych wartości , niekoniecznie nawet ich urzeczywistniania

* zapobieżenie popełnianiu czynów cięższych np. przestępstwa abstrakcyjnego narażenia na niebezpieczeństwo , posiadanie narkotyków , zakaz posiadania broni i innych materiałów ( np. jeśli będziemy karać posiadanie narkotyków to dana osoba nie uzależni się od nich i nie popełni cięższego przestępstwa z powodu uzależnienia dążąc np. do zdobycia kolejnej działki )

* wprowadzanie w życie doktrynalno - dogmatycznych wizji pewnych osób ( dr hab. J. Błachut nie będzie rozwijać tego tematu by nie narazić się Szanownym Kolegom z zaprzyjaźnionej Katedry Prawa Karnego Materialnego a szczególnie jednemu panu )

* dyscyplinowanie społeczeństwa

* pod wpływem określonego zdarzenia ( case ) np. w XX - leciu międzywojennym był tzw. lex Parelewicz ( płatna protekcja ) , może w III RP powstanie lex Rywin ?

- emocjonalna : jest dopuszczalna choć raczej powinno się jej unikać , zwłaszcza gdy chodzi i manipulację polityczną

- ustawowa

- faktyczna - może być szersza lub węższa od ustawowej , wiąże się ze stosowaniem prawa np. karanie prostytutek ( czyli właśnie de facto kryminalizowanie ich działalności ) pod pretekstem np. przepisów kodeksu wykroczeń - np. zakłócanie porządku publicznego

kontrawencjonalizacja - przenoszenia danego czynu z kategorii przestępstw do kategorii wykroczeń

reguły kryminalizacji :

- uwzględnianie dorobku nauki i badań np. kryminologii

- dokonanie bilansu korzyści i strat , oczywiście nie zawsze jeśli dominują straty to należy automatycznie odstępować od kryminalizacji ( np. przestępstwa przeciw życiu i zdrowiu )

- proporcjonalność środków i celów

- zasada subsydiarności prawa karnego jako ultima ratio

- efektywność stosowania danego zakazu karnego

- uwzględnianie także stopnia społecznej szkodliwości

- uwzględnianie wartości i przekonań wyznawanych przez społeczeństwo , ale także w ograniczonym zakresie np. czy vox populi dostatecznie legitymuje wprowadzenie kary śmierci ?

- uwzględnianie w jakim kręgu kulturowym funkcjonuje społeczeństwo

penalizacja :

- w ujęciu statycznym - sposób reakcji na popełnione przestępstwo , zwłaszcza wysokość kary

- w ujęciu dynamicznym - zmiana w intensywności reakcji karnej , zwłaszcza zmiany wysokości kar

- depenalizacja = rezygnacja z karania lub łagodzenie kar

- rodzaje depenalizacji :

* całkowita ( abolicja , odstąpienie od wymierzania kary , kontratypy , zawieszenie wykonania kary )

* częściowa ( nadzwyczajne złagodzenie )

* ustawowa ( potencjalna )

* realna ( faktyczna ) np. oportunizm jako wyjątek od zasady legalizmu ( art. 10 kodeksu postępowania karnego ) , na poziomie stosowania prawa , konkretnego człowieka i konkretnej sytuacji , konkretnego czynu

* pionowa - stosowanie łagodniejszych środków w miejsce surowszych

* pozioma - zabiegi dotyczące czynów karalnych lub sprawców - rozszerzenie zakresu czynów zagrożonych niższą karą , łagodniejsze traktowanie pewnych grup sprawców

czynniki warunkujące intensywność penalizacji :

a - zróżnicowanie prawnokarnych środków reakcji na przestępczość :

- kary kryminalne

1932 : 1969 1997

* kara śmierci * kara śmierci ( tylko wyjątkowo ) * grzywna

* dożywocie * pozbawienie wolności ( do 15 lat ) * ograniczenie wolności ( do 1 roku )

* więzienie ( do 15 lat ) * 25 lat pozbawienia wolności * pozbawienie wolności ( d0 15 lat )

* areszt ( do 5 lat ) * ograniczenie wolności ( do 2 lat ) * 25 lat pozbawienia wolności

* grzywna * grzywna * dożywocie

- środki karne

funkcje środków karnych :

* modyfikacja kary

* uzupełnienie kary

* zastąpienie kary

- środki wychowawcze i poprawcze stosowane wobec nieletnich

- środki zabezpieczające - generalnie w ich ewolucji widać poszerzenie i doprecyzowanie katalogu , zlikwidowano oczywiste patologie jak np. przewidziany w kodeksie karnym z 1969 roku środek karny w postaci umieszczenia recydywistów w tzw. " OPS " -ach czyli ośrodkach przystosowania społecznego ,

który de facto był przedłużeniem pozbawienia wolności

kwestia rozpiętości kar ( tzw. "widełek " ) - granica dolna , granica górna , przestrzeń pomiędzy nimi : obecnie uważa się , że należy obniżać dolną granicę zagrożenia karą niż górną celem depenalizacji , bo ma to duże znaczenia , natomiast obniżenie kary np. z 15 do 10 lat więzienia z punktu widzenia jej szkodliwości i tak nie ma sensu , bo człowiek po tylu latach w więzieniu i tak będzie już całkiem zdemoralizowany

b - kształt i zakres środków probacyjnych :

- warunkowe umorzenie postępowania - bardzo ważna instytucja z kryminologicznego punktu widzenia , pozwalająca na uniknięcie formalnej stygmatyzacji w postaci skazania i skutków które ono za sobą niesie ( pierwszy krok na drodze ku przestępczości z powodu np. problemów z znalezieniem pracy przez osobę skazaną , także za przestępstwo nieumyślne - np. student prawa któremu zdarzyła się nawet niewielka stłuczka samochodowa w której komuś coś się stało może zapomnieć o aplikacji , na której wymaga się dokumentu potwierdzającego niekaralność )

generalnie w porównaniu obecnej regulacji z regulacją z kodeksu z 19969 roku widać pewne rozszerzenie i ułatwienie zakresu stosowania , co należy ocenić pozytywnie

warunkowe umorzenie stosuje obecnie tylko sąd ( dawniej - prokurator )

- warunkowe zawieszenie wykonania kary - liberalizacja

- warunkowe przedterminowe zwolnienie - liberalizacja

c - zasady sądowego wymiaru kary - wedle kodeksu z 1997 r.

* swoboda sądu w ramach ustawy

* zasada humanitaryzmu i indywidualizacji

* preferencja kar i środków nieizolacyjnych

dyrektywy sądowego wymiaru kary - konkretne wskazania dla sądu czym się ma kierować :

- ogólne :

* 1932 - " sąd wymierza karę według swojego uznania , zwracając uwagę przede wszystkim na pobudki , sposób działania sprawcy i jego stosunek do pokrzywdzonego , na stopień rozwoju umysłowego i charakter sprawcy , na jego dotychczasowe życie i zachowanie się po popełnieniu przestępstwa "

* 1969 - " sąd wymierza karę według swojego uznania w granicach przewidzianych w ustawie , oceniając stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu i biorąc pod uwagę cele kary w zakresie społecznego oddziaływania oraz cele zapobiegawcze , które ma osiągnąć w stosunku do skazanego "

- na pierwszym miejscu prewencja ogólna negatywna czyli akcentowanie odstraszającej funkcji kary

- prewencja indywidualna na samym końcu

* 1997 - " sąd wymierza karę według swojego uznania , w granicach przewidzianych przez ustawę , bacząc , by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy , uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze , które ma osiągnąć w stosunku do skazanego , a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa "

- kara ma być przede wszystkim sprawiedliwa

- na drugim miejscu prewencja indywidualna

- prewencja ogólna na końcu i to w wariancie pozytywnym ( nie odstraszanie ale umacnianie postaw pro - prawnych )

na tym zestawieniu widać bardzo dobrze jak ewolucja założeń polityki kryminalnej odbija się w konkretnych przepisach

- szczególne

generalnie na gruncie kodeksów widać co następuje :

- 1932 - subiektywizacja odpowiedzialności

- 1962 - polaryzacja odpowiedzialności ( Andrejew )

- 1997 - racjonalizacja odpowiedzialności widoczna zwłaszcza w wyznaczeniu pewnych nieprzekraczalnych granic odpowiedzialności i zwiększeniu zakresu swobody sędziego oraz poszerzenie instrumentarium prawnego które ma do dyspozycji

d - określenie wieku odpowiedzialności karnej -obecnie co do zasady 17 lat , wyjątkowo 15 lat ( art. 10 k. k. )

wyznaczniki punitywności na obszarze prawa karnego procesowego :

a - konkretyzacja zasad procesowych w systemie

- zasad jest wiele są one wprost wyrażone w kodeksie ( prawnie zdefiniowane ) bądź wyprowadzane w drodze interpretacji przepisów szczególnych

- zasady dzielą się na zasady in abstracto i in concreto czyli na gruncie konkretnego prawa np. polskiego

- zasady in abstracto można układać w przeciwstawne pary ( choć nie bez wyjątków - np. zasada fair trial )

- zasady mają różny zakres i ilość wyjątków

art. 10 k.p.k. - zasada legalizmu

wyjątki :

- umorzenie tzw. "absorpcyjne " ( art. 11 k.p.k. )

- instytucja świadka koronnego ( de lege lata przewidziana do 2006 r . )

zasada współdziałania społeczeństwa w procesie - występuje w różnych stadiach , nas interesuje postępowanie przygotowawcze , gdzie jej przejawem jest min. obowiązek zawiadomienia o przestępstwie :

- prawny - art. 304 par. 2 k.p.k. , art. 240 k.k. , ustawy szczególne np. prawo bankowe

- społeczny - art. 304 par. 1 k.p.k. - brak powiadomienia nie pociąga za sobą żadnych konsekwencji

b - gwarancje praw uczestników procesu gł. oskarżonego ( podejrzanego , osoby podejrzanej ) - zakres dopuszczalnej ingerencji wyznacza punitywność systemu np. przepisy o środkach przymusu

c - zakres stosowania trybów szczególnych - ich celem jest odformalizowanie procesu a zwłaszcza jego skrócenie ale niesie to za sobą ryzyko naruszenia gwarancji procesowych , na gruncie polskiego k.p.k. występują tryby:

- nakazowy

- uproszczony

d - zakres konsensualnego sposobu rozstrzygania spraw w procesie - im węższy tym punitywniejszy system , wspomnieć należy o instytucjach :

- art. 23a k.p.k.

- art. 335 k.p.k.

- art. 387 k.p.k.

wyznaczniki punitywności na obszarze prawa karnego wykonawczego :

- stopień izolacji wewnętrznej i zewnętrznej zakładu karnego - zakłady zamknięte , półotwarte i otwarte

- zakres możliwości indywidualizacji kary - systemy oddziaływania : programowego oddziaływania , terapeutyczny , zwykły

- zakres praw i obowiązków skazanego

- zakres możliwości komunikowania się skazanego ze światem zewnętrznym

- minimalny standard odbywania kary

- zakres kar dyscyplinarnych

- zasady dopuszczania stosowania środków przymusu bezpośredniego

E. Goffman - koncepcja instytucji totalnych

2 - INSTYTUCJONALNA : system wymiaru sprawiedliwości :

ujęcia wymiaru sprawiedliwości :

- węższe - działalność jurysdykcyjna sądów

- szersze - zespół agend sformalizowanej kontroli prawnej - czyli nie tylko sądy lecz np. policja , prokuratura

przez sprawiedliwość należy rozumieć ( za Perelmanem ) konsekwentne i prawidłowe stosowanie reguł klasyfikacji wobec wszystkich ( sprawiedliwość formalna ? )

sprawiedliwie nie znaczy tak samo !

organy występujące w poszczególnych fazach postępowania karnego:

a - faza ścigania :

- prokurator

- policja

- inne organy którym przysługują uprawnienia policji na mocy przepisów szczególnych w określonych sytuacjach w zakresie ich właściwości - ich liczba jest duża i zwiększa się co jest niepokojące

przykładowo są to : organy parków narodowych , organy straży leśnej , państwowa straż łowiecka , urzędy skarbowe , celne , inspektorzy kontroli skarbowej , inspekcja celna , sanitarna , prezes urzędu regulacji telekomunikacji , straż graniczna ,

przyznawanie uprawnień policji innych organom jest niepokojące także dlatego , iż duże są uprawnienia samej policji , które generalnie można podzielić na dwie grupy :

- procesowe

- nieprocesowe - czynności operacyjno - rozpoznawcze ( nieregulowane przez k.p.k. )

struktura policji w Polsce :

- komendant główny policji

- komenda główna policji dzieląca się na biura

- komendy wojewódzkie ( 49 ) , powiatowe ( 329 ) i komisariaty ( 2072 )

- komisariaty dzielą się na rewiry dzielnicowych i posterunki

- wyodrębnionym organem jest komendant stołeczny policji i komendanci rejonowi ( Warszawa jest odrębną jednostką )

- policja sądowa

struktura prokuratury :

- prokurator generalny - minister sprawiedliwości

- prokurator krajowy

- prokuratura krajowa

- prokuratury apelacyjne ( 10 )

- prokuratury okręgowe ( 41 )

- prokuratury rejonowe ( 323 )

2001 r. - prokuratorów i asesorów : 5403

zasady działania :

- jednolitość - działania pojedynczego prokuratora = działania prokuratury

- centralizm ( polecenia , zarządzenia , wytyczne )

- indyferencja - zmiana prokuratora w trakcie postępowania nie ma znaczenia

- niezależność - nie każda czynność prokuratora musi być zatwierdzona przez jego przełożonego , polecenie dotyczące treści czynności musi być wydane na piśmie , prokurator nie zgadzający się z poleceniem może żądać jego zmiany lub wyłączenia go z postępowania , polecenie dotyczące treści czynności wydane przez prokuratora nadrzędnego lecz nie bezpośrednio nie może dotyczyć sposobu zakończenia postępowania ( od 1996 r. )

b - faza jurysdykcyjna :

struktura sądów karnych :

- SN - izba karna

- sądy apelacyjne ( 10 )

- sądy okręgowe ( 72 - wydziały karne , penitencjarne , nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń )

- sądy rejonowe ( 330 - wydziały karne , 314 - rodzinne i nieletnich , 314 - wydziały grodzkie )

c - faza wykonawcza :

- zakłady karne - 86

- areszty śledcze - 70

- zakłady poprawcze - 26

- placówki resocjalizacyjne - 52

- schroniska dla nieletnich - 18

- kuratorzy sądowi - zawodowi i społeczni , dla dorosłych i nieletnich

obserwować można ciągły wzrost spraw i mniejszy wzrost kadr : groźba zatkania systemu na poziomie policji lub sądu

kadry i sprawy : zakładamy że 1990 r. = 100 , dane dla 2001 r. :

- policja : 113 , 145

- prokuratura : 148 , 156

- sądy : 160 , 333

3 - STOSOWANIA PRAWA :

- efekt lejka :

# przestępstwa stwierdzone : 100

# podejrzani : 38.5

# osądzeni : 29

# skazani : 24.

# osadzeni : 2.2

- mechanizmy redukcji przestępstw i sprawców w fazie ścigania dokonują się na etapach :

* odkrywania przestępstw

* zawiadomienia o popełnieniu przestępstw

* rejestrowania przestępstw

* wykrywanie sprawców

współczynnik przestępczości : istotny wzrost do 3.635 ale niekoniecznie świadczy to o tak dużym wzroście liczby przestępstw , jest wiele czynników które mają na to wpływ na różnych etapach ( np. zmiany legislacyjne - zwłaszcza kryminalizacja jazdy po pijanemu ) , generalnie są to zmiany w strukturze przestępczości ujawnionej niż rzeczywistej

wskaźnik dynamiki - 159 % stanu z 1990 r.

podstawa wszczęcia postępowania - w zdecydowanej większości na skutek zawiadomień ( głównie obywateli - 75 % = 999 tys )

wskaźnik wykrywalności - stosunek przestępstw wykrytych ( czyli tam gdzie mamy min. jednego podejrzanego ) do przestępstw stwierdzonych

wzrósł z 40 % w 1990 r do 55 % obecnie

wskaźnik wykrywalności nieznanych sprawców - tam gdzie podejrzany został ustalony tylko dzięki pracy policji - 16 - 20 %

wykrywanie sprawców różnych przestępstw - decydują dwa czynniki : waga przestępstwa ( np. zabójstwo - 90 % ) i skuteczność pracy organów ( czym tłumaczy się zróżnicowanie regionalne w wykrywalności )

zakończenie postępowania przygotowawczego :

- umorzenie z powodu niewykrycia sprawców - 50 %

- sporządzenie aktu oskarżenia - 31 %

- umorzenie z powodu braku znamion przestępstwa - 17 %

struktura przestępstw :

- dominują kryminalne ( tzw. pospolite ) - 77 %

- gospodarcze - 8 % - nie podlegają specjalnie dużym wahaniom

- inne - 15 % - w tym drogowe - 12 %

charakterystyka podejrzanych :

- kobiety - 9 %

- nieletni - 9 % - u d z i a ł ich zmniejszył się o połowę w ogólnej liczbie przestępstw ( co nie znaczy że spadła liczba popełnianych przez nich czynów karalnych ! )

- poprzednia karalność - 22 %

ogólny wskaźnik wiktymizacji : spadek : 22.7 % w 2000 r.

ogólny wskaźnik zgłoszeń : wzrost : 38.4 % ( różny w różnych kategoriach przestępstw - kradzież samochodu - 92 % , przestępstwa seksualne - 23 % )

osądzenia w latach 1990 - 2000 r.

- skazania - 86.6 % - lekki wzrost

- warunkowe umorzenie - 6.7 % - lekki wzrost

- umorzenie - 3.6 % - spadek znaczący ( poprawa jakości pracy w etapie postępowania przygotowawczego ? )

- uniewinnienie lub odstąpienie od wymierzenia kary - 3 % - bez zmian

wrażenie nieadekwatności kar do wagi przestępstw : ponieważ karami reagujemy na przestępstwa wykryte a nie stwierdzone !

struktura sankcji :

- od 1990 r. spadek bezwzględnego pozbawienia wolności , ale widoczny ponowny wzrost od 1999 r.

- grzywna - wzrost do 1999 r , po czym lekki spadek

- ograniczenie wolności - w zasadzie na stałym , niskim poziomie , kara ta u nas słabo się przyjęła , ostatnio niewielki wzrost

- pozbawienie wolności w zawieszeniu - wzrost

struktura populacji skazanych : obecnie obserwujemy wzrost skazań na krótkoterminowe kary pozbawienia wolności ( do jednego roku ) i na kary długoterminowe ( ponad pięć lat ) i spadek na kary średnioterminowe - świadczy to o zjawisku rozwarstwienia przestępczości ( łagodzi się reakcję na łagodniejsze przestępstwa i zaostrza na cięższe np. wbrew obiegowym opiniom od 1997 roku ewidentnie wzrosła surowość kar za zabójstwo - w 2000 r. w 2.6 % przypadków orzeczono dożywocie )

dynamika populacji więziennej - współczynnik prizonizacji ( liczba osadzonych na 10 tys ) :

- do lat 60 - tych - ostro w górę - 330 w 1960 r.

- względne ustabilizowanie na wysokim poziomie do końca PRL ( w okolicach 300 ) + częste amnestie w latach 80 - tych

- 1990 r. - 120 + postępujący wzrost ponownie

- 2000 r - 181

od 2000 r. widać wyraźnie gwałtowny wzrost populacji więziennej !

6. Dylematy współczesnej polityki kryminalnej.

polityka kryminalna lat powojennych :

- akcentowanie racjonalnego i instrumentalnego charakteru polityki kryminalnej i prawa karnego

- akcentowanie inkluxji społecznej jako podstawowego celu realizowanego wobec przestępców

- akcentowanie gwarancyjnej funkcji prawa karnego

- apolityczny charakter procesów formułowania i realizacji polityki kryminalnej przy decydującej roli ekspertów

polityka kryminalna przełomu stuleci :

- akcentowanie ekspresyjnego i emocjonalnego charakteru polityki kryminalnej i prawa karnego

- akcentowanie ekskluzji społecznej jako podstawowego celu realizowanego wobec przestępców

- akcentowanie ochronnej funkcji prawa karnego

- polityczny charakter procesów tworzenia i egzekwowania polityki kryminalnej przy istotnej roli opinii publicznej i polityków kosztem ekspertów

główne przyczyny kryzysu modelu powojennego polityki kryminalnej i prawa karnego :

- nieustanny wzrost przestępczości w większości państw uprzemysłowionych

- ewidentna niezdolność współczesnego państwa do uporania się z tym problemem

wybitny angielski współczesny kryminolog David Garland kryzys ten uważał za jeden z przejawów kryzysu współczesnego państwa :

- jedną z podstaw nowożytnego państwa było zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego co przekładało się na zapewnienie jednostkom bezpieczeństwa osobistego czyli także bezpieczeństwa przed przestępczością

- współczesne państwo w oczywisty sposób nie jest tego w stanie zagwarantować a przynajmniej uczynić tego w sposób zgodny ze społecznymi oczekiwaniami

- zatem państwo współczesne jest niewydolne w zakresie swojej podstawowej funkcji : s u w e r e n n a t r a f i ł n a g r a n i c e s w o j e j s u w e r e n n o ś c i

strategie przystosowawcze państwa do dylematu kontroli przestępczości :

1 - zaprzeczenie istnienia dylematu i próba rewitalizacji mitu o zdolności suwerena do zapewnienia bezpieczeństwa :

- strategia punitywnej segregacji - oparta na założeniu , że monopol na stosowanie przymusu daje suwerenowi dostatecznie dużo sił i środków aby sprostać oczekiwaniom obywateli w tej sferze ( zwłaszcza USA )

2 - uznanie istnienia dylematu i poszukiwanie nowych rozwiązań zaistniałej sytuacji :

- strategia " responsybilizacji " - oparta na założeniu , że suweren nie posiada dość sił i środków do samodzielnego poradzenia sobie z tym problemem

- rezygnacja przez suwerena w monopolu w tym zakresie

- przekazanie części odpowiedzialności w tym zakresie innym podmiotom ( obywatelom )

tło kryminologiczne strategii zaprzeczenia : kryminologia obcego ( criminology of the others ) , dramatyzacji :

- przestępczość jest zjawiskiem egzogennym , zewnętrznym w stosunku do społeczeństwa

- przestępca to ktoś inny , obcy , należący do odrębnych grup społecznych , rasowych i w niczym niepodobny do nas , " porządnych ludzi "

- owi oni to groźne wyrzutki , budzący lek obcy , osoby wykluczone z normalnego społeczeństwa

tło kryminologiczne strategii odpowiedzialności :kryminologia samego siebie ( criminology of the self ) , normalizacji :

- przestępczość jest zjawiskiem endogennym , normalnym , powszechnym w każdym społeczeństwie i nie da się jej wyeliminować

- z różnych powodów współczesne społeczeństwa są społeczeństwami wysokiej przestępczości i trzeba się z tym oswoić i nauczyć żyć

- przestępcy są takimi samymi członkami społeczeństwa jak my i konsumentami dóbr czyli przestępcy to my sami

strategia punitywnej segregacji :

- przestępcy to ludzie źli ( wolna wola )

- trzeba ich zmusić do porządnych zachowań ( trzymać w ryzach ich wolną wolę )

- to nie społeczeństwo ponosi winę za przestępczość lecz jednostki

- zdjęcie z państwa odpowiedzialności za usuwanie warunków sprzyjających zachowaniom przestepnym

- jeśli jednostka nie podporządkuje się obowiązującym normom to poniesie tego konsekwencje

- stworzenie państwu komfortu w przeciwdziałaniu przestępczości : jego rola sprowadza się do stanowienia i egzekwowania zagrożeń karnych

- akcentowanie ekspresyjnych a nie instrumentalnych przesłanek i funkcji polityki kryminalnej :

* kara jest atrybutem suwerenności państwa

* pokaz punitywności wobec poszczególnych jednostek ma pokazać państwo jako zdolne do redukcji przestępczości

* wola surowego karania indywidualnych przestępstw w magiczny sposób ma kompensować niezdolność państwa do zapewnienia bezpieczeństwa całemu społeczeństwu

* surowość sankcji karnej niekoniecznie ma znaczenie instrumentalne wobec przestępczości lecz przede wszystkim wobec opinii publicznej - manipulacja lekiem i poczuciem braku bezpieczeństwa ( " administracja strachem " )

- upolitycznienie i populizm polityki kryminalnej :

* polityka kryminalna powinna brać głównie pod uwagę opinię publiczną

* polityka kryminalna staje się integralnym elementem programów politycznych i kampanii wyborczych

* narastające wykluczenie kręgów eksperckich z decyzji dotyczących polityki kryminalnej

- polityka kryminalna nastawiona na ofiarę :

* interesy i odczucia ofiary jako główny stymulator środków polityki kryminalnej

* traktowanie interesów ofiary jako automatycznie sprzecznych z interesami sprawcy

* bycie " za ofiarami " równoznaczne z byciem " bezlitosnym " dla sprawców

* relacja uprawnień ofiary i sprawcy jest grą o sumie zerowej czyli " zysk " sprawcy zawsze oznacza " stratę " ofiary

- przedkładanie bezpieczeństwa osobistego ponad bezpieczeństwo prawne :

* prawo karne nie ma zapewniać potencjalnej lecz rzeczywista ochronę dóbr prawnych

* podstawową racją istnienia prawa karnego jest funkcja ochronna a nie gwarancyjna

* prawo karne jeśli nie gwarantuje bezpieczeństwa osobistego nie spełnia swoich funkcji

* potrzeba ograniczenia praw obywatelskich w imię zapewnienia bezpieczeństwa osobistego

* państwo jako suweren na rzecz którego obywatele zrzekają się swych praw i wolności w zamian za obiecaną ochronę

główne skutki strategii punitywnej segregacji :

- ogromne koszty ( w USA w 2000 r. populacja więzienna przekroczyła 2 mln osób ) związane min. z częstym stosowaniem bezwzględnej kary pozbawienia wolności

- potencjalne zagrożenie dla podstawowych praw obywatelskich

populacja więzienna :

- generalnie w krajach post - socjalistycznych współczynnik prizonizacji jest dużo większy niż w Europie Zachodniej

- w Polsce w 2001 r. wynosił 207

- w większości krajów Europy Zachodniej nie przekracza 100 ( wyjątkami są min. Anglia , Hiszpania , Portugalia )

- generalnie większy współczynnik prizonizacji występuje na południu Europy a mniejszy w krajach północnej Europy

- mimo , iż populacja więzienna rośnie także w krajach unii ( 1989 - 1999 r - o 20% ) to i tak nadal bardzo daleko nam do średniej unijnej

- w 1997 r. pod względem populacji więziennej byliśmy na czwartym miejscu w świecie ( po Rosji , USA i RPA )

- co ciekawe u nas statystycznie częstotliwość orzekania kary pozbawienia wolności bezwzględnej na 100 tys mieszkańcówjest znacznie niższa niż na zachodzie - paradoks ten można przede wszystkim wytłumaczyć dwojako - po pierwsze brak jest wszystkich danych ( np. powinno się liczyć nie na 100 tys mieszkańców a na 100 tys przestępstw ) a po drugie u nas dominują kary wieloletnie a na zachodzie - głównie bardzo krótkie na parę dni czy tygodni co u nas jest nawet nie do pomyślenia

- trudno jest odpowiedzieć jednoznacznie który system wymiaru sprawiedliwości jest bardziej surowy - bo czy za kradzież 1 tys euro bardziej surowa jest kara grzywny 1.2 tys eoro czy 5 dni więzienia ?

- generalnie jedynymi pewnymi w miarę miernikami punitywności systemu mogą być tutaj : rozmiar populacji więziennej i przeciętna długość odbywania kary pozbawienia wolności

- pod tym względem nasz system jest dużo bardziej punitywny od zachodnioeuropejskich

- najmniejszą populację więzienną w Europie posiada Słowenia

strategia " responsybilizacji " :

- państwo nie jest i nie może być jedynym podmiotem odpowiedzialnym za zapobieganie i kontrolowanie przestępczości

- należy podjąć działania zmierzające do włączenia do działań w tym zakresie podmiotów prywatnych , jednostek , zbiorowości lokalnych

- wymaga to nowego sposobu myślenia o przestępczości i nowych przedsięwzięć w tym zakresie

tradycyjny sposób myślenia w kryminologii :

- podstawowym problemem jest podaż sprawców , która jest zmienna co zależy od szeregu czynników

- podstawowym zadaniem kryminologii jest wyjaśnianie źródeł podaży sprawców

- podstawowym celem polityki kryminalnej jest redukowanie podaży sprawców przez dostępne jej instrumenty

nowy typ myślenia :

- podaż sprawców w każdym społeczeństwie jest stała

- skłonność do zachowań przestępnych jest właściwa wszystkim ludziom i jest normalnym zjawiskiem

- każdy może popełnić przestępstwo pod warunkiem że pojawi się stosowna okazja

- o rozmiarach przestępczości decyduje podaż okazji przestępczych

- z okazją przestępczą mamy do czynienia gdy :

* jest cel zdatny do ataku przestępczego

* brak jest stosownych " strażników "

" perspektywa działań rutynowych " - Marcus Felson :

- wzrost przestępczości jakiego doświadczają współczesne społeczeństwa jest konsekwencją dramatycznego wzrostu podaży okazji przestępczych

- implikacje kryminalnopolityczne :

1 - odbudowa wspólnot lokalnych i nieformalnych mechanizmów kontroli społecznej

* działania ze sfery prewencji pierwotnej ( pierwszego stopnia )

* odwrócenie procesu przerzucania coraz to większej liczby zadań na instytucje formalnej kontroli społecznej

* rozbudowa i rewitalizacja nieformalnych mechanizmów kontrolnych na szczeblu społeczności lokalnych

2 - komunalna prewencja przestępczości ( community crime prevention ) :

* działania ze sfery prewencji wtórnej ( drugiego stopnia )

* mobilizacja wspólnot lokalnych do uczestnictwa w prewencji przestępczości

* zbiorowość lokalna jako podmiot odpowiedzialny za kontrolę społeczną

* kształtowanie przestrzeni w sposób wzmacniający więź społeczną i ułatwiający kontrolę ( CPED - crime prevention through environmental design )

3 - sytuacyjne zapobieganie przestępczości :

* stwarzanie utrudnień w działalności przestępczej

7.Opinia publiczna a polityka kryminalna.

A : znaczenia opinii publicznej dla kształtowania polityki kryminalnej :

1 - wpływ opinii publicznej na politykę kryminalną :

- w fazie tworzenia prawa ( strona proceduralna i merytoryczna ) - np. referendum

- w fazie stosowania prawa ( strona proceduralna i merytoryczna ) - np. ławnicy

zakres wpływu opinii publicznej na politykę kryminalną :

- polityka kryminalna nie powinna dostosowywać się bezkrytycznie do żądań społeczeństwa

- nie powinna także pozostawać wobec nich obojętna całkiem

- żądania opinii publicznej powinny być znane i brane pod uwagę przez ustawodawcę nawet jeśli ( z różnych powodów ) nie zamierza ich uwzględniać

2 - wpływ polityki kryminalnej na opinię publiczną - może ona wpływać a czasem nawet powinna ponieważ prawo pełni różne funkcje w społeczeństwie :

- stabilizacyjna - zapewnienie poczucia bezpieczeństwa obywatelom

- organizacyjna - regulacja życia społecznego

- innowacyjna - ustawodawca ma obowiązek wprowadzania do systemu prawnego pewne zmiany bo społeczeństwo jest strukturą dynamiczną i system prawa trzeba ciągle aktualizować , wprowadzać nowe instytucje w miejsce zużytych czy nieskutecznych , nawet jeśli społeczeństwo jest na to nieprzygotowane np. poszerzanie środków probacyjnych zamiast coraz surowszego karania czego domaga się społeczeństwo

- promocyjna - ustawodawca może dokonując zmian zmieniać także sposób myślenia o kontroli społecznej przez promocję nowych rozwiązań

stan opinii publicznej na temat polityki kryminalnej zależy od :

1 - stanu świadomości prawnej społeczeństwa

na stan świadomości prawnej składają się :

- znajomość prawa

- ocena prawa

- postawy wobec prawa - do najważniejszych zaliczamy :

a - ze względu na kryterium motywacji do przestrzegania norm lub nie :

* zasadnicza - przestrzeganie norm spowodowane ich bezpośrednią akceptacją

* celowościowa - przestrzeganie norm spowodowane kalkulacją zysku i straty

b - ze względu na kryterium sposobu reakcji wobec naruszeń norm przez innych :

* rygorystyczna - naruszanie norm jest niedopuszczalne i powinno być karane - najczęściej wiąże się z postawą zasadniczą

* elastyczne - w pewnych sytuacjach można nie przestrzegać norm - najczęściej wiąże się z postawą celowościową

generalnie postawa zasadnicza i rygorystyczna sprzyjają dążeniu do zwiększenia punitywności a postawa celowościowa i elastyczna do zmniejszenia punitywności

- postulaty wobec prawa obowiązującego

świadomość prawna może być :

- normatywna - stan wiedzy o prawie zakładany przez ustawodawcę ( ignorantia iuris nocet )

- rzeczywista - ustalana w trakcie badań empirycznych , zdecydowanie niższa od normatywnej

2 - poczucia zagrożenia w społeczeństwie

opinia publiczna a polityka kryminalna w świetle badań empirycznych :

A - badania na próbach ogólnospołecznych CBOS - u :

- generalnie niska świadomość prawna i znajomość prawa ( nieco wyższa co do zasad prawnych , niższa co do treści norm )

- niewielka przewaga postaw rygorystycznych nad elastycznymi , zwłaszcza wśród osób starszych , z wsi i małych miast , pracowników fizycznych , osób z niższym wykształceniem

- generalnie szerokie przekonanie , iż prawo karne może być skutecznym narzędziem w ograniczaniu przestępczości ( ponad 70 % uważa , że kary są zbyt niskie , ponad 60 % domaga się zaostrzenia przepisów )

- utrzymywanie się wciąż , mimo niewielkiej tendencji spadkowej od 2001 roku , wysokiej liczby zwolenników kary śmierci ( ponad 70 % )

- najlepsza ocena policji , gorzej prokuratury i sądów

- poczucie zagrożenia wysokie choć od 2001 roku zpada

- stosunkowo niska obawa prze wiktymizacją ( 25 % )

B - badania sędziów i prokuratorów ( Błachut ) - bardzo zaskakujące - także duży odsetek postaw represyjnych i punitywnych :

- ponad połowa uważa , że kodeks karny z 1997 roku jest zbyt łagodny

- trzy czwarte uważa , że sądy stosują zbyt łagodną politykę karania

- ponad połowa jest za przywróceniem kary śmierci

- 90 % jest przeciwko zniesieniu dożywocia

- prawie jedna trzecia sędziów nie potrafi odpowiedzieć na pytanie czy warunki pobytu więźniów w zakładach karnych są za dobre czy zbyt ciężkie czy właściwe ( !!! )

- ponad połowa uważa , że granicę odpowiedzialności karnej ( 17 lat ) należy obniżyć

- postulaty obniżenia granicy odpowiedzialności karnej nieletnich ( 15 lat )

---