GAMBATTISTA VICO (1668 - 1744)
Vico był synem księgarza z Neapolu, samoukiem zafascynowanym starożytnoœcią. Zgłębiał głównie prawo, filozofię, historię i filologię. W wieku 30 lat jako zwyciężca konkursu objał katedrę niższą retoryki na Uniwersytecie Neapolitańskim i wykładał tam do końca swych dni. Neapol był wtedy ważnym oœrodkiem recepcji kartezjanizmu, co Vica - przeciwnika kartezjanizmu - odsunęło od œrodowisk naukowych i żywej wymiany myœli. Z trudem łącząc koniec z końcem, Vico pracował w samotnoœci nad swoim dziełem życia: Zasady nauki nowej dotyczące ogólnej natury narodów. Pomimo że ciągle je ulepszał, wyjaœniał i opracowywał na nowo, przeszło ono kompletnie niezauważone i niezrozumiane. Ostatnie wydanie ukazało się poœmiertnie w 1744 r.; wartoœć dzieła odkryją jednak dopiero teoretycy niemieckiego romantyzmu. Zacznie się od tego że Goethe odkryje jego pisma w bibliotece Neapolitańskiej, przykryte grubą warstwqą kurzu, zachwyci się, da Jakobiemu, a potem ruszą tłumaczenia i zacznie się Hegel, Shelling, Nietzsche nawet. W XX wieku admiruje go Benedicto Croce.
1. antykartezjańsko
Vico nie uznawał idei jasnych i wyraŸnych za wystarczające Ÿródło pewnoœci wiedzy. Jego zdaniem umysł może osiągnąć prawdziwe poznanie tylko tego, co sam stworzył. Vera factum, prawda jest faktem, tym co zostało dokonane. Pełną wiedzę może więc posiąœć tylko Bóg, jako twórca œwiata; człowiek zaœ może poznać tylko to, co sam wytworzył, i tylko pod względem sposobu wytworzenia.
Człowiek o przyrodzie nie może mieć wiedzy, bo przyroda jest tworem Boga. Jesteœmy w stanie dojœć do pewnych hipotez, jednak pozostaniemy w kręgu prawdopodobieństwa argumentów indukcyjnych. Tym samym Vico kwestionuje matematyczny ideał wiedzy - matematyka nie jest rodzajem poznania, które zapewni nam wiedzę pewną o przyrodzie. Ale matematyka sama w sobie jest pewna i poznawalna, gdyż dotyczy bytów wymyœlonych, skonstruowali ją ludzie.
Istnieje jeszcze jedna dziedzina wiedzy, w której możemy osiągnąć poznanie pewne, ponieważ to my jesteœmy jej twórcami - historia. W historii Vico widzi główną sferę działalnoœci człowieka i jako taką obejmuje nią wszelką twórczoœć kulturową: czyny, myœli, wierzenia, sztukę, literaturę, filozofię itp. Tak pojęta historia i filozofia historii wymaga szczególnej metodologii..
2. metoda
Poznaniu matematycznemu Vico przeciwstawia filologię - naukę nie tylko o danej mowie, ale i œwiadomoœci, zawartej w mitach i textach, ujawniającej motywy ludzkiego działania. Właœciwie mamy tu kontynuację koncepcji filologicznych renesansu, aby w histo-rycznym rozwoju języka odnajdywać form „ducha” ludzkiego, czasowo zmiennych, ale posiadające jakiœ zasadniczy wspólny rdzeń.
Usiłując zrozumieć dawny sposób myœlenia i działania, trzeba wyobrazić sobie, że znajdujemy się w sytuacji ludzi pierwotnych, patrzymy na œwiat ich oczyma. Rozpatrując przeszłoœć w kategoriach współczesnych popadamy w nieuchronne przeinaczenia i deformacje. Należy uznać za swój dany język, mit, tradycję, œwiatopogląd, wczuć się w dawną œwiadomoœć przez nie reprezentowaną.
Patrząc w ten sposób, dowiemy się, że pierwotne wierzenia i zwyczaje nie opierają się na niewiedzy i przesądzie, ale są rodzajem „poetyckiej mądroœci”, która w sposób naiwny i z pomocą wyobraŸni ujmuje dokładnie te same prawdy i zasady, jakie bardziej dojrzałe cywilizacje przedstawiają sobie w sposób reflexyjny i bardziej subtelny. (a co to za prawdy? - natura człowieka właœnie)
3. historiozofia
Człowiek z natury i od samego początku jest istotą społeczną, posiada instynkt społeczny. Społeczeństwo nie jest tworem sztucznym, wynikiem umowy, ani człowiek nie jest z natury drugiemu człowiekowi wilkiem. Sprzeciwia się Hobbes'owej koncepcji wywodzenia ustroju społecznego i praw z rozumnoœci. Istota ludzka antyspołeczna nie jest już istotą w pełni ludzką. To rozum, nie społeczeństwo jest wynikiem historycznych przemian, powstaje w ciągu ewolucji (mamy tu przyczynek do heglowskiej i romantycznej historiozofii).
Vico argumentował to prawdą zawartą w Biblii, i choć trudno stwierdzić na ile to argument poważny, to z innym się nie zetknąłem. W raju człowiek był istotą społeczną, więc społeczna natura jest mu dana od początku. Potem następuje upadek, zezwierzęcenie, które dopiero jest odpowiednikiem Hobbes'owego stanu natur. Naturalny instynkt społeczny jednak pozostaje w nas, ale jakoœ ukryty
Rozwój cywilizacji jest stopniowym uwidacznianiem tej dziwnie ukrytej społecznej natury człowieka. Kolejne etapy historii różnią się od siebie formami œwiadomoœci tej samej prawdziwej natury ludzkiej, wyznaczającej zawsze ludzkie działanie. Droga, jaką przebywa ludzkoœć od barbarzyństwa do społeczeństwa nie wiedzie przez żadną umowę społeczną ale opiera się na płynym przejœciu trzech stopni-epok. Przy tym Vico przyjmuje koncepcję cyklicznej powtarzalnoœci, w szczytowej epoce są ukryte zalążki upadku, i od nowa. W każdym z trzech stadiów rozwija się właœciwy mu typ cywilizacji, zwłaszcza w dziedzinie prawa i polityki:
Epoka bogów: najbardziej prymitywna, rządy mają charakter teokratyczny i patriarchalny, co wprowadza nierównoœci i nierząd. Głównymi dominantami życia są zmysły, namiętnoœci, potrzeby biol. Życie osiadłe, rodzinne, bezrozumne. Prawda ukryta w micie.
Epoka bohaterów: ewoluuje z pierwszej przez dojrzewanie nierównoœci społecznych, które objawiają się już nie wewnątrz patriar-chatu rodziny, ale na zewnątrz. Rodzi się plebs, arystokracja, ustrój feudalny, nierównoœci klasowe. Prawda ukryta w wyobraŸni.
Epoka ludzi: nierównoœć, doskwierająca ludziom coraz bardziej, zostaje zniesiona dzięki rewolucji. Rządy gwarantują wszystkim równoœć, prawa obywatelskie, władza i ustawodawstwo oparte są na filozoficznym rozumieniu prawdy, największej œwiadomoœci.
Jednak w epoce ludzi kryją się zalążki „drugiego barbarzyństwa” - przeintelektualizowanie, filozofia stacza się w sceptycyzm, zanika więŸ społeczna. I wszystko od nowa, choć nie dokładnie tak samo; drugie barbarzyństwo zawierać będzie już w sobie częœć zdobyczy epoki ludzi. Powtórzy się tylko trójfazowa struktura. Dzieje więc to nie koło, a raczej spirala, która zmierza w nieznane.
To wszystko oprócz jednej błahostki - Opatrznoœci, którą Vico wprowadza do swego systemu, aby czuwała nad rozwojem dziejów. Opatrznoœć jest siłą dbającą i kierującą „ku dobru zawsze wyższemu od dobra zamierzonego przez ludzi”. Pomysł mało oryginalny, jak z tym argumentem z Biblii.