Dr inż. Marcin Krause
Źródła praw i obowiązków w zakresie ochrony pracy w Polsce
W związku z przygotowaniem i przystąpieniem Polski do struktur Unii Europejskiej, polskie ustawodawstwo zostało w znacznym stopniu dostosowane do standardów unijnych w zakresie ochrony człowieka w środowisku pracy.
Podstawowe wytyczne dotyczące ochrony pracy w Unii Europejskiej zostały zawarte w dyrektywie 89/391/EWG w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy.
Cytowana dyrektywa ze względu na swój przewodni charakter zwana jest dyrektywą ramową, zawiera ogólne wymagania dotyczące obowiązków pracodawcy i pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz odsyła do dyrektyw szczegółowych w zakresie uregulowań dotyczących poszczególnych dziedzin działalności i rodzajów pracy.
Dyrektywa ramowa wprowadziła nowe podejście do problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy, m.in. poprzez:
aktywne zapobieganie zagrożeniom,
partycypację (współudział) pracowników,
zapewnienie ciągłej poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy,
integrację różnych działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Postanowienia dyrektywy ramowej zostały wprowadzone do polskiego ustawodawstwa począwszy przez zapisy ustawy Kodeks pracy oraz rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów BHP i rozporządzenia w sprawie szkolenia w dziedzinie BHP, a skończywszy na wielu szczegółowych ustawach i rozporządzeniach, stanowiących akty wykonawcze do wytycznych zawartych w dziale X Kodeksu pracy.
Hierarchia aktów prawnych tworzących system ochrony pracy w Polsce przedstawia się aktualnie następująco:
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej,
ustawy, w tym głównie Kodeks pracy,
akty wykonawcze do ustaw, w tym głównie rozporządzenia,
postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych, w tym zakładowych układów zbiorowych i ponadzakładowych układów zbiorowych,
postanowienia regulaminów i statutów, w tym regulaminów organizacyjnych, regulaminów pracy, regulaminów płacowych (wynagradzania, premiowania, nagradzania), regulaminów zakładowego funduszu świadczeń socjalnych.
Zapewnienie prawnej ochrony pracy w Polsce zostało zagwarantowane w ustawie Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, która postanawia m.in.:
Praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej.
Państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy.
Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia.
Każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy.
Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
Pracownik ma prawo do określonych w ustawie dni wolnych od pracy i corocznych płatnych urlopów, a maksymalne normy czasu pracy określa ustawa.
Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego, a zakres i formy zabezpieczenia społecznego określa ustawa.
Każdy ma prawo do ochrony zdrowia.
Podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę ochrony pracy w Polsce jest ustawa Kodeks pracy, która obejmuje następujące elementy:
przepisy ogólne,
stosunek pracy,
wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia,
obowiązki pracodawcy i pracownika,
odpowiedzialność materialna pracowników,
czas pracy,
urlopy pracownicze,
uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem,
zatrudnianie młodocianych,
bezpieczeństwo i higiena pracy,
układy zbiorowe pracy,
rozpatrywanie sporów o roszczenia ze stosunku pracy,
odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika,
przedawnienie roszczeń,
przepisy końcowe.
W szczególności Kodeks pracy postanawia m.in.:
Każdy ma prawo do swobodnie wybranej pracy.
Pracodawca jest obowiązany szanować godność i inne dobra osobiste pracownika.
Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu jest niedopuszczalna (bezpośrednia lub pośrednia), w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną.
Pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę.
Pracownik ma prawo do wypoczynku, który zapewniają przepisy o czasie pracy, dniach wolnych od pracy oraz o urlopach wypoczynkowych.
Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy.
Pracodawca jest obowiązany ułatwiać pracownikom podnoszenie kwalifikacji zawodowych.
Pracownicy i pracodawcy, w celu reprezentacji i obrony swoich praw i interesów, mają prawo tworzyć organizacje i przystępować do tych organizacji.
Nadzór i kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, sprawuje Państwowa Inspekcja Pracy. Nadzór i kontrolę przestrzegania zasad, przepisów i warunków środowiska pracy sprawuje Państwowa Inspekcja Sanitarna.
Społeczną kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, sprawuje społeczna inspekcja pracy.
Podstawowe wytyczne dotyczące ochrony życia i zdrowia w środowisku pracy zostały zawarte w dziale X Kodeksu pracy pt. „Bezpieczeństwo i higiena pracy”, który obejmuje następujące zagadnienia:
podstawowe obowiązki pracodawcy,
prawa i obowiązki pracownika,
obiekty budowlane i pomieszczenia pracy,
maszyny i inne urządzenia techniczne,
czynniki oraz procesy pracy stwarzające szczególnie zagrożenie dla zdrowia lub życia,
profilaktyczna ochrona zdrowia,
wypadki przy pracy i choroby zawodowe,
szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy,
środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze,
służba bezpieczeństwa i higieny pracy,
konsultacje w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz komisja bezpieczeństwa i higieny pracy,
obowiązki organów sprawujących nadzór nad przedsiębiorstwami lub innymi jednostkami organizacyjnymi państwowymi albo samorządowymi,
przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące wykonywania prac w różnych gałęziach gospodarki.
W szczególności dział X Kodeksu pracy zobowiązuje pracodawcę m.in. do realizacji następujących działań:
Oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko, informować pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.
Stosować środki zapobiegające chorobom zawodowym i innym chorobom związanym z wykonywaną pracą, w szczególności przeprowadzać badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia, utrzymywać w stanie sprawności urządzenia ograniczające lub eliminujące te czynniki oraz urządzenia służące do pomiarów tych czynników.
Zapewnić pracownikom odpowiednie urządzenia sanitarno-higieniczne oraz dostarczyć niezbędne środki higieny osobistej, a także zapewnić środki do udzielenia pierwszej pomocy w razie wypadku.
W razie wypadku przy pracy podjąć niezbędne działania eliminujące lub ograniczające zagrożenie, zapewnić udzielenie pierwszej pomocy osobom poszkodowanym i ustalenie w przewidzianym trybie okoliczności i przyczyn wypadku oraz zastosować odpowiednie środki zapobiegające podobnym wypadkom.
Niezwłocznie zawiadomić właściwego inspektora pracy i prokuratora o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy.
W razie rozpoznania u pracownika choroby zawodowej ustalić przyczyny powstania choroby zawodowej oraz charakter i rozmiar zagrożenia tą chorobą, przystąpić niezwłocznie do usunięcia czynników powodujących powstanie choroby zawodowej i zastosować inne niezbędne środki zapobiegawcze, zapewnić realizację zaleceń lekarskich.
Niezwłocznie zgłosić właściwemu organowi Państwowej Inspekcji Sanitarnej i właściwemu inspektorowi pracy każdy przypadek rozpoznanej choroby zawodowej lub podejrzenia o taką chorobę.
Systematycznie analizować przyczyny wypadków przy pracy, chorób zawodowych i innych chorób związanych z warunkami środowiska pracy i na podstawie wyników tych analiz stosować właściwe środki zapobiegawcze.
Podstawowym aktem wykonawczym do działu X Kodeksu pracy jest Rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, które obejmuje następujące wytyczne dotyczące ochrony życia i zdrowia pracowników:
przepisy ogólne,
obiekty budowlane i teren zakładu pracy,
pomieszczenia pracy (przepisy ogólne, oświetlenie, ogrzewanie i wentylacja),
procesy pracy (przepisy ogólne, organizacja stanowisk pracy, obsługa i stosowanie maszyn, narzędzi i innych urządzeń technicznych, transport wewnętrzny i magazynowanie, ochrona przed hałasem, prace szczególnie niebezpieczne),
pomieszczenia i urządzenia sanitarno-higieniczne oraz zaopatrzenie pracowników w napoje i środki higieny osobistej.
W szczególności dział IV cytowanego rozporządzenia pt. „Procesy pracy” zobowiązuje pracodawcę m.in. do realizacji następujących działań:
Ocena i dokumentowanie ryzyka zawodowego występującego przy określonych pracach oraz stosowanie niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko, w szczególności zapewnienie organizacji pracy i stanowisk pracy w sposób zabezpieczający pracowników przed zagrożeniami wypadkowymi i oddziaływaniem czynników szkodliwych dla zdrowia i uciążliwości, zapewnienie likwidacji zagrożeń dla zdrowia i życia pracowników, głównie przez stosowanie technologii, urządzeń, materiałów i substancji niepowodujących takich zagrożeń.
Jeżeli ze względu na rodzaj procesu pracy likwidacja zagrożeń nie jest możliwa, należy stosować odpowiednie rozwiązania organizacyjne i techniczne, w tym odpowiednie środki ochrony zbiorowej, ograniczające wpływ tych zagrożeń na zdrowie i bezpieczeństwo pracowników, a w sytuacji gdy ograniczenie zagrożeń w wyniku zastosowania rozwiązań organizacyjnych i technicznych nie jest wystarczające, należy zapewnić pracownikom środki ochrony indywidualnej, odpowiednie do rodzaju i poziomu zagrożeń.
Udostępnienie do stałego korzystania pracownikom aktualnych instrukcji bezpieczeństwa i higieny pracy, dotyczących m.in. stosowanych w zakładzie procesów technologicznych oraz wykonywania prac związanych z zagrożeniami wypadkowymi lub zagrożeniami dla zdrowia pracowników, obsługi maszyn i urządzeń technicznych, postępowania z materiałami szkodliwymi dla zdrowia lub niebezpiecznymi, udzielania pierwszej pomocy.
Zapewnienie pracownikom sprawnie funkcjonującego systemu pierwszej pomocy w razie wypadku oraz środków do udzielania pierwszej pomocy, obejmujących punkty pierwszej pomocy i apteczki w poszczególnych jednostkach organizacyjnych zakładu pracy, z uwzględnieniem występujących zagrożeń dla życia lub zdrowia pracowników.
Urządzenie stanowisk pracy stosownie do rodzaju wykonywanych na nich czynności oraz psychofizycznych właściwości pracowników, przy czym wymiary wolnej powierzchni stanowiska pracy powinny zapewnić pracownikom swobodę ruchu wystarczającą do wykonywania pracy w sposób bezpieczny, z uwzględnieniem wymagań ergonomii.
Utrzymywanie maszyn i urządzeń technicznych oraz narzędzi w stanie sprawności technicznej i czystości zapewniającej użytkowanie ich bez szkody dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, zapewnienie spełniania wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii przez stosowane maszyny i inne urządzenia techniczne w całym okresie ich użytkowania, zapewnienie osłonięcia lub zaopatrzenia w inne urządzenia ochronne elementów ruchomych i innych części maszyn, które w razie zetknięcia się z nimi stwarzają zagrożenie.