KOŃCOWY OKRES FILOZOFII SCHOLASTYCZNEJ, KRYTYKA ŚREDNIOWIECZNA (XIV n.e.)

CECHY OKRESU (XIV n.e.)

• brak nowych źródeł, praca naukowa skoncentrowana w zakonach i na uniwersytetach (Paryż, Oxford, dominikanie, franciszkanie, potem: Kolonia, Wiedeń, Heidelberg, Praga Czeska, Kraków - nowe państwa i ośrodki pracy naukowej, w Polsce - początki filozofii), suma i komentarz jako główne formy pracy naukowej, bez zmian regulaminy studiów i formy wykładów

• nowe zainteresowania filozoficzne - w XIII n.e. uformowano systemy scholastyczne (jeden - empiryczny, realistyczny, intelektualny; drugi - idealistyczny, apriorystyczny, uczuciowy), w XIV n.e.:

• z jednej strony koncentrowano się na konserwowaniu i rozbudowywaniu dawnych systemów - tomistycznego i skotystycznego -> via antiqua (stara filozofia, uprawiana w rozbudowanych szkołach tomistów, skotystów), wytworzyła się formalistyka logiczna (później uznana za cechę typową scholastyki), a cechami systemów był dogmatyzm, racjonalizm, realizm pojęciowy

• z drugiej strony pojawiły się samodzielne i krytyczne umysły, sprawdzające podstawy przyjętych systemów -> (via moderna - nowa szkoła, uprawiana przez dominikanów, franciszkanów, w Paryżu i Oxfordzie - tzw. nominalizm, okhamizm, średniowieczny krytycyzm),

• w krytyce nowej szkoły pojawiły się elementy sceptycyzmu, antyracjonalizmu, antyrealizmu -> metodą scholastyczną krytykowano systemy scholastyczne, doprowadzono do schyłku scholastyki

• w pozytywnej filozofii zajęto się naukami specjalnymi - przyrodniczymi (np. fizyką, astronomią), humanistycznymi (m.in. ekonomią)

• dwie fazy:

• początek XIV n.e.: okres filozoficznie bujny i twórczy (rozwój nominalizmu)

• koniec XIV n.e./ początek XV n.e.: okres stagnacji (nominalizm stał się kanonem, obok tomizmu i skotyzmu, przestał się rozwijać)

• nurty końcowe średniowiecza:

• tomizm (dominikanie - Kolonia), skotyzm (franciszkanie - Anglia, Franciszek de Mayronis, Tomasz Bradwardine), -> typowa „via antiqua”

• augustynizm (Jan Rodington - oksfordzki franciszkanin), awerroizm łaciński (Paryż, Oxford, Padwa - Jan z Jandun, Fitz Ralph, Jan Baconthorp, Paweł z Wenecji), -> częste nawiązywanie do nowych nurtów

• krytycyzm (Ockham), mistycyzm (Eckhart - Niemcy) -> „via moderne”

• zagadnienia:

• logika nowa („logica modernorum”) - logika terminów (analiza kwestii sematycznych, rozważanie terminów i ich desygnatów, przy tym spór o uniwersalia - realiści, nominaliści, konceptualiści), dialektyka (teoria rozumowania prawdopodobnego - uzupełnienie teorii niezawodnego sylogizmu)

• teoria poznania - rozgraniczenie wiedzy i wiary, analizowanie natury wiedzy (czy poznanie umysłowe jest pośrednie - przez obrazy i zjawiska, czy bezpośrednie; czy poznajemy byt realny, czy tylko intencjonalny/ subiektywny?), rozgraniczenie rodzajów wiedzy i wyznaczenie stopnia pewności, szukanie prawd niezawodnych, badanie wiedzy intuicyjnej

• metafizyka - traktowana epistemologicznie (krytyka pojęcia substancji, przyczynowości)

• specjalne zagadnienia naukowe - zagadnienia fizykalne (ruch, ciężar, ruch regularny ciał niebieskich, działanie na odległość)

• pojęcia: zasób pojęć i terminologia o wysokim stopniu subtelności (wiele rozróżnień jednego terminu)

• chronologia: dwa pokolenia (Durand, Herveus, Piotr z Auriol; Ockham; Buridan, Jan z Mirecourt, Mikołaj z Autricourt, Albert z Saksonii, Mikołaj z Oresme), potem tylko rozwijanie powstałych koncepcji

• wydarzenia współczesne:

• bujne życie umysłowe, sieć uniwersytetów, rozkwit sztuki gotyckiej (budowle, malarstwo i rzeźba, poezja włoska), szczyt kultury arabsko - hiszpańskiej

• wstrząsy i likwidacje (niewola papieska, schizma papieska, wojna stuletnia Francji i Anglii, ruchy rewolucyjne oraz reformatorskie)

• przełom w Polsce (rozwój życia naukowego, uniwersytet, wzmocnienie polityczne)

BILANS ŚREDNIOWIECZA

• mniej nowych, trwałych myśli niż w okresie klasycznym; stare poglądy wiązane na nowo z religią i chrześcijaństwem

• koniec starożytności

• Plotyn (system pozachrześcijański - emanacja, monizm panteistyczny i gradualistyczny)

• Augustyn (system chrześcijański - teizm, dualizm)

• wczesne średniowiecze:

• św. Bernard (mistycyzm - intuicja, kontemplacja, irracjonalność, czynniki irracjonalne - wiara, łaska)

• średniowiecze dojrzałe:

• Tomasz (system chrześcijański - trzeźwy, racjonalny, empiryczny i realistyczny system)

• koniec średniowiecza:

• badania epistemologiczne, ustalanie prawd szczegółowych

FILOZOFIA ŚREDNIOWIECZNA - XIV n.e.

Ockham i krytycyzm średniowieczny

KRYTYCYZM ŚREDNIOWIECZNY

• zarzuty wobec systemów scholastycznych (wobec „starej szkoły”): pojęciowy realizm, dogmatyczne pojmowanie nauki, abstrakcyjny tok rozumowania

• nowe postulaty: nominalizm, sceptycyzm, intuicyjno - empiryczny program badań

• ośrodki: Paryż, Oksford

• główny przedstawiciel: Ockham

• źródła:

• nominalizm: XI n.e. (tradycja przerwana w okresie rozwoju scholastyki)

• empiryzm: XIII n.e. (Roger Bacon)

• sceptycyzm: brak tradycji, ale początki w filozofii arabsko - żydowskiej (awerroizm i teoria podwójnej prawdy - rozumowej i religijnej; ortodoksja arabska - Algazel i poniżanie filozofii na rzecz wiary, Majmonides referujący poglądy Algazela), augustynizm (podstawowa doktryna - iluminizm, nadprzyrodzone oświecenie jako warunek poznania prawdy, siły przyrodzone rozumu nie wystarczają do poznania prawdy - Bonawentura, Grosseteste, R. Bacon, Henryk z Gandawy, Rodington), arystotelizm (wg Arystotelesa rozróżniamy poznanie pewne - teoria w „Analitykach” i domysł, jedynie prawdopodobny - teoria w „Topikach”, w średniowieczu powstała logika rozumowań prawdopodobnych i ukazały podręczniki tak rozumianej dialektyki, m.in. autorstwa Piotra Hiszpana, zaczęto wyszukiwać i dowodzić wszelkiego typu tezy, nawet najdziksze sofizmaty), skotyzm (woluntaryzm teologiczny - prawdy zależą od woli bożej i byłyby inne, gdyby wola Boga była inna - pewność wiedzy jest rzekoma; kwestionowanie dowodliwości twierdzeń teologicznych)

• intuitywyizm - skotyzm (oddzielił poznanie intuicyjne od abstrakcyjnego)

• jedyny nurt bez elementów sceptycyzmu - tomizm (wiara w rozum i rozumowe dochodzenie do prawdy, w innych nurtach przewaga dawana wierze i objawieniu)

• dwa niezależne początkowo prądy (punkty wspólne: krytycyzm, antyrealizm, sceptycyzm, empiryzm):

• paryski (dominikanie - Durand z St. Pourcain, Herveus z Nedellec; fanciszkanie - Jan z Polliaco, Piotr z Auriol) - ostatecznie zatracił odrębność i poddał się nurtom oksfordzkim

• Piotr z Auriol (prawdopodobnie uczeń Szkota) - nominalizm (ogólne są nie rzeczy, lecz sposób ich pojmowania przez umysł, realnie istnieją tylko jednostki); empiryzm (jednostki, jedyny realnie istniejący byt, poznajemy przez doświadczenie, a nie w sposób abstrakcyjny i ogólny); sceptycyzm (nie można uzasadnić podstawowych twierdzeń psychologii, np. że dusza jest formą niematerialną); fenomenalizm (bezpośrednim przedmiotem wiedzy są nie rzeczy, lecz zjawiska); konceptualizm logiczny (pozytywny pogląd na naturę uniwersaliów)

• oksfordzki (kilku mniej ważnych myślicieli, ostatecznie - Ockham, który znał Auriola, ale poznał go, gdy sam niezależnie doszedł do swoich poglądów) - różnił się od paryskiego w zakresie fenomenalizmu i konceptualizmu logicznego, siła jego poglądów przytłumiła odrębność nurtu paryskiego

OCKHAM (ok. 1300 - 1349/50)

• urodził się w hrabstwie Surrey (pobliże Londynu), studiował i następnie wykładał w Oksfordzie, posądzony o herezję był więziony, uciekł i chroniony przez cesarza (walczącego z papiestwem) napisał w Monachium większość swoich dzieł, zmarł pogodziwszy się z Kościołem, pisał traktaty filozoficzne i polityczne; pisma: komentarze do Sentencyj Lombarda, Fizyki Arystotelesa, sumy i inne

POGLĄDY FILOZOFICZNE

Przekonania:

• metafizyczne Ockhama: indywidualizm (wszelki byt jest jednostkowy i konkretny, innego nie ma), woluntaryzm (własności bytu są zależne od woli bożej, wola boża jest wszechmocna)

• epistemologiczne Ockhama: ekonomia myślenia (należy nie mnożyć niepotrzebnie bytów i nie szukać ich „na siłę”, jeśli nie jest to konieczne do wyjaśnienia zjawisk)

Cechy filozofii:

• antysystematyzm (w scholastyce - systematyzm: dążono do zebranie wiedzy w jeden system) - zamiast budować system, Ockham krytykował -> krytycyzm, zadania epistemologiczne na pierwszym planie

• antydogmatyzm (w scholastyce - dogmatyzm: zakładano istnienie prawd, będących niezawodną podstawą wiedzy) - podczas krytyki Ockham doszedł do wniosku, iż przyjmowane dotychczas podstawy wiedzy nie są niezawodne -> sceptycyzm (w stosunku do wiedzy), fideizm (wiara zamiast wiedzy)

• antyracjonalizm (w scholastyce - racjonalizm: zakładano, iż wiedzę zdobywa rozum) - jeśli dotychczasowe podstawy, ustalone głównie na bazie rozumowania, nie są niezawodne, to podstawą wiedzy nie może być rozum, lecz bezpośrednia intuicja -> intuicjonizm

• antyrealizm (w scholastyce - realizm: zakładano, ze pojęciom ogólnym odpowiada byt ogólny) - zdaniem Ockhama ogólne pojęcia rozumu to wytwór myśli i mowy, nie odpowiada im ogólny byt -> nominalizm i psychologiczny konceptualizm

SCEPTYCYZM - KRYTYKA TWIERDZEŃ NAUKOWYCH I MOŻLIWOŚCI POZNANIA

• teologia nie jest nauką, gdyż jej tezy nie są i nie mogą być rozumowo dowiedzione i nie są przedmiotem wiedzy (nie można dowieść ani własności Boga (np. jedności - można pomyśleć bezsprzecznie, że istnieje wiele światów; nieskończoności - istota doskonała nie musi być nieskończona), ani jego istnienia (niemożliwy jest dowód apriori - istnienie można stwierdzić tylko przez bezpośrednią intuicję, nigdy przez samo rozumowanie; niepewny jest dowód aposteriori (zakłada zasadę przyczynowości i przyjmuje, że pierwszą przyczyną łańcucha przyczyn jest Bóg)) -> przyjęcie tez teologicznych to kwestia objawienia i wiary, między wiedzą i wiarą jest rozdział - fideizm (w teologii wiara zamiast wiedzy)

poprzednicy negowali możliwość dowodzenia tez teologicznych (Wilhelm z Ware - nie można dowieść jedności Boga; Szkot - nie można dowieść wszechmocy i wszechobecności Boga itp., Jan z Poliaco - nie można dowieść, że Bóg jest stwórcą świata itp.), ale dopiero Ockham zanegował dowodliwość wszystkich tez teologicznych

• w psychologii racjonalnej naczelne twierdzenia pozbawione są dowodu (nie można wykazać ani rozumem, ani doświadczeniem, że dusza myśląca jest niematerialna, niezniszczalna, że jest formą ciała, że człowiek posiada duszę) -> twierdzenia psychologiczne są przedmiotem wiary i objawienia, a nie wiedzy i rozumu/ doświadczenia

• w etyce naczelne twierdzenia pozbawione są dowodu (nie ma dowodów racjonalnych, by wola boża była jedyną racją dobra moralnego, ponadto żadne prawa obiektywne nie mogą ograniczać wszechmocy bożej i wraz ze zmianą woli bożej co innego mogłoby być dobre) -> twierdzenia etyczne są również przedmiotem wiary i objawienia, a nie wiedzy i rozumu/ doświadczenia

• ani rozum, ani zmysły, ani nawet intuicja nie dostarczają nam wiedzy pewnej - gdyby Bóg chciał, mógłby wywołać intuicję przedmiotu, którego nie ma

źródła sceptycyzmu: krytycyzm (tradycyjna nauka o Bogu nie spełniała wymagań stawianych wiedzy - można było dowodzić prawdziwości twierdzeń przyjętych, jak i przeciwnych), religia (przekonanie o nieograniczonej mocy i wolności Bożej - to, co wydaje nam się konieczne, wcale nie jest konieczne, gdyby Bóg chciał, wszystko mogłoby być inne - dlatego i teologia, i psychologia, i etyka, nie mogą dowieść prawd objawionych na drodze racjonalnej)

PSYCHOLOGIZM - KRYTYKA REALIZMU POJĘCIOWEGO I TEORIA UNIWERSALIÓW

4 działy: teoria pojęć (uniwersaliów psychicznych), teoria nazw (uniwersaliów językowych), teoria znaków i znaczeń, teoria oznaczania czyli zastępowania przedmiotów przez znaki

znak i jego znaczenie -> termin; logika - rozważanie terminów (terministyczna”); spór - czy terminy mogą zastępować ogóły, nie tylko byty jednostkowe

założenie: tylko to, co jednostkowe i konkretne, może istnieć realnie, rzeczy istniejące nie są ogólne -> nominalizm

• nie ma realnych powszechników, czyli realnych, fizycznych przedmiotów pojęć ogólnych, gdyż:

1. jest to teoretycznie niemożliwe - w wersji skrajnej (platońskiej - pojęcia ogólne istnieją poza rzeczami, jako idee) i w wersji umiarkowanej (arystotelesowskiej - pojęcia ogólne istnieją w rzeczach, jako formy) pojęcia ogólne muszą być rozumiane jako pewien rodzaj przedmiotów jednostkowych, a takimi z definicji nie są; jeśli są zaś tylko czymś wyabstrahowanym przez umysł, to nie istnieją realnie, jedynie w umyśle (umysł może stworzyć pojęcia, ale nic istniejącego realnie)

2. ich istnienie nie jest potrzebne, gdyż nie trzeba odwoływać się do pojęć ogólnych, by nasza wiedza była wytłumaczalna, a jeśli wystarczają wyjaśnienia proste, nie należy odwoływać się do złożonych

• pojęcia ogólne są wyłącznie myślowe, psychiczne (wyabstrahowane przez umysł), ich byt jest subiektywny (zależny od podmiotu) -> konceptualizm psychologiczny

inne koncepcje:

przedmiot: realny (istniejący poza umysłem) lub intencjonalny (przedmiotowy, obiektywny - istnieje tylko dlatego, że jest przedmiotem myśli)

przedmiot psychiczny/ podmiotowy/ subiektywny -> istnieje tylko dlatego, że jest ujmowany przez aktu umysłu/ myśl (podłoże, podmiot), i istnieje tylko w umyśle

• wg szkoły paryskiej pojęcia ogólne mają byt tylko obiektywny, intencjonalny (a nie realny w umyśle) -> konceptualizm logiczny

• wg Ockhama pojęcia ogólne mają byt tylko subiektywny, w umyśle, natomiast byty intencjonalne nie są w ogóle bytami (istnieją albo byty realne, fizyczne, albo psychiczne, innych nie ma, bo nie są potrzebne)-> konceptualizm psychologiczny

• obok pojęć ogólnych (które się w umyśle), czyli uniwersaliów „naturalnych”, istnieją też uniwersalia wytworzone przez ludzi - wyrazy mowy (np. rodzaje, gatunku), których rola to oznaczać i zastępować przedmioty (to nie stany umysłu, ale wytwory mowy), nie są one potrzebne

uniwersalia naturalne nie są fikcjami umysłu - to psychiczne i językowe odbicie bytu jednostkowego, innego bytu poza jednostkowym nie ma, wszelkie uniwersalia wytworzone (konstrukcje realistycznej logiki) są bezprzedmiotowe

INTUICJONIZM - KRYTYKA POZNANIA

• istnieją tylko konkretne i jednostkowe byty, myśl abstrakcyjna nie może dokładnie poznać takiego bytu (jest ogólna), konieczne jest poznanie bezpośrednie - intuicyjne, eksperymentalne (ujmuje się w nim przedmiot obecny, jego realne istnienie), niemożliwe jest poznanie realnych bytów samym umysłem

• szkoła paryska - intuicyjnie poznajemy tylko zjawiska, które są równie nierealne (tzn. nieistniejące fizycznie) jak przedmioty intencjonalne pojęć (stoją między umysłem a światem realnym), a świadczy o tym fakt, iż często podlegamy złudzeniom -> fenomenalizm

• Ockham - zjawiska i przedmioty intencjonalne pojęć to fikcja filozoficzna, rzeczywiście (realnie) istnieją tylko umysł i realne rzeczy, nie ma nic pomiędzy nimi, intuicyjnie poznajemy konkretne jednostkowe rzeczy -> stosunek umysłu do rzeczy jest bezpośredni

• w poznaniu intuicyjnym poznajemy bezpośrednio konkretne, jednostkowe rzeczy, ale nie poznajemy w sposób niezawodny, gdyż intuicja może być przyrodzona lub nadprzyrodzona (ingerencja boża - Bóg może wywołać w nas intuicję rzeczy nieistniejącej)

• tylko intuicja rzeczy czysto umysłowych (woli, myśli, uczuć) jest pewniejsza i bardziej oczywista od innych intuicji

• intuicja jest tylko punktem wyjścia wiedzy, po niej musi nastąpić opracowanie abstrakcyjne (intuicja zależy od przypadkowych doświadczeń, poznanie przypadkowe nie może być wiedzą)

w tym punkcie Ockham był zgodny z racjonalistyczną teorią scholastyki

NOWE IDEE W KOSMOLOGII I FIZYCE - KRYTYKA ARYSTOTELESA

• świat niekoniecznie jest skończony i tylko jeden, ruch niekoniecznie wynika z dążenia ciała do zajęcia określonego miejsca we wszechświecie (zapowiedź prawa bezwładności, ruch może być jedyną przyczyną zmiany położenia ciała)

NASTĘPCY OCKHAMA

• krytyka filozofii i teologii, powszechny sceptycyzm, rozwój poglądów epistemologicznych (dążenie do upraszczania obrazu świata i upraszczania procesu poznawczego, obrona empiryzmu)

• Piotr z Ailly (mało samodzielny)

• Jan z Mirecourt - istnieją dwa rodzaje poznania, najwyższy stopień poznania mają sądy, które nie posługują się żadną zasadą poza zasadą sprzeczności (analityczne, stwierdzające bezpośrednie dane zmysłowe, wynikające z powyższych), wszystkie inne sądy są mniej pewne (w tym: sądy intuicyjne i oparte na rozumowaniu przyczynowym); nie istnieją akty poznania poza duszą (poza substancjami duchowymi akty nie istnieją)

• Jan z Marchii - nie ma różnicy między obrazami i aktami, np. nie ma kolorów poza aktami widzenia (w procesie poznania jest tylko przedmiot i akt)

• Mikołaj z Autricourt - poza wiarą niezawodna jest jedynie pierwsza zasada poznania, czyli zasada sprzeczności; inne zasady - w tym zasada przyczynowości - nie są pewne (z tego, że następuje skutek, nie oznacza, iż była przyczyna - to tylko sąd na podstawie doświadczenia i przyjęcia zasady przyczynowości); również nie są pewne powszechnie przyjmowane poglądy, jeśli nie wynikają z zasady sprzeczności - w tym pogląd na istnienie substancji (substancja niekoniecznie istnieje - z tego, że istnieją własności, nie oznacza, iż istnieje rzecz mająca własności), pogląd na duszę (z istnienia władz duszy nie wynika istnienie duszy); cała wiedza oparta na rozumowaniu jest znikoma -> sceptycyzm w stosunku do możliwości poznawczych rozumu, krytyka wiedzy racjonalnej; poza wiarą i zasadą sprzeczności pewne są także fakty doświadczenia; z nich wynika między innymi, iż świat zbudowany jest z materialnych atomów -> obrona empiryzmu i wiedzy doświadczalnej

• z czasem nominaliści nie dążyli do prawdy, lecz dowodzili wszystkiego i dyskutowali o wszystkim jako w sztuce dla sztuki, filozofia zaczęła upadać (formalistyka - u skotystów, dialektyka - u nominalistów)

• przyrodoznawstwo (zwalczanie fizyki i astronomii Arystotelesa oraz jego metafizyki i teorii poznania, budowa nowych teorii opartych na doświadczeniu)

• Piotr Olivi - teoria impetu (ruch, raz rozpoczęty, trwa dalej sam - to widać z obserwacji, to fakt; siła rozpędowa nadana ciału to impet, i poruszałaby ona ciało bez końca, gdyby nie hamowały jej inne siły)

• Jan Buridan - c.d. teorii impetu (impet jest proporcjonalny do szybkości, z jaką ciało zostało poruszone, oraz do ilości materii, jaką ciało zawiera; impet tłumaczy ruchy ciał niebieskich - nie trzeba do tego duchów)

• Albert Saksończyk - kontynuacja Buridiana

• Mikołaj z Oresme - geometria analityczna, teoria spadania ciał, teoria ruchu dziennego ziemi (wyprzedził Kartezjusza, Galileusza, Kopernika), zagadnienia gospodarcze (pochodzenie, natura i przemiany monet; najwybitniejszy ekonomista XIV n.e.)

• nauki specjalne w średniowieczu wytworzyły się wewnątrz filozofii, a nie w przeciwieństwie do filozofii, były one pozytywnym ujściem „nowej scholastyki”

Obszary Ockhamizmu: Oksford, Paryż, Wiedeń, Praga, Kraków, Heidelberg, Włochy

OPOZYCJA

średniowiecze: Kościół, sekty - problemy z pogodzeniem tez ockhamistów z dogmatami, z umiłowaniem Arystotelesa

odrodzenie: nasilenie opozycji ze względu na kult Platona i Arystotelesa

nowożytność: powrót do idei ockhamistów (Locke, Berkeley, Hume, pozytywizm - za szkołą oksordzką z jej minimalizmem, fenomenalizm - za szkołą paryską z poznaniem zjawisk)

ROLA HISTORYCZNA

zerwanie dotychczasowej tradycji filozoficznej (wytłumaczyć prawdy wiary - krytykować prawdy wiary), tworzenie nowej tradycji: krytyczna postawa (zamiast dogmatycznej), autonomiczne pojmowanie nauki (zamiast zależności od religii i jej autorytetu), badania skierowane na epistemologię i przyrodoznawstwo (zamiast Boga, duszy, człowieka), wywyższenie intuicji i bytów jednostkowych (zamiast rozumu i pojęć) - w tym: konceptualizm logiczny bądź psychologiczny, rzadziej czysty nominalizm, minimalizm - prostymi środkami osiągać niezawodne wyniki (zamiast mnożenia bytów, złożoności procesu poznawczego)

Eckhart i mistycyzm XIV wieku

MISTYCYZM XIV n.e.

• wyraz wzmożonego życia uczuciowego (nie zaspokajanego przez rozważania intelektualne) i wzrastającego indywidualizmu (nie zaspokajanego przez powszechne formy religii i pośredni stosunek do Boga)

• dwie postacie mistycyzmu:

• ascetyczna (cel: zbliżenie duszy do Boga, Bóg i dusza pojmowani wg dogmatów wiary) -> mistyka prawowierna (kraje romańskie; reprezentanci: Jan Gerson - łączył mistykę z „nową szkołą” i ideami ockhamistów, korzystał z wiktorianów i Bonawentury, niewiele samodzielnych myśli)

• spekulatywna (cel: zbliżenie duszy do Boga, samodzielne pojmowanie Boga i duszy przez spekulację pojęciową) -> mistyka niemiecka (kraje germańskie, głównie Niemcy; reprezentanci: Eckhart)

ECKHART (1260 - 1327)

• pochodził z Turyngii (Niemcy), z rodu rycerskiego, nauczyciel (Paryż, Strassburt, Kolonia), urzędnik (Saksonia, Czechy), pośmiertnie potępiony przez papieża

• poprzednicy:

• Pseudo - Dionizy

• Eriugena

• Albert Wielki, Tomasz (tradycja arystotelesowska)

• Teodoryk z Freibergu (neoplatonizm) - element przeważający

• głosił kazania do ludu, w prostym narodowym języku (niemiecki)

SPEKULACJE O BOGU I DUSZY

założenie: Bóg i dusza są złączone

Bóstwo: abstrakcyjne, na wzór neoplatońskiej prajedni (istota Boga, źródło, „dno”, korzeń, podstawa) - wszystkie inne istoty wywodzą się z bóstwa, gdyż bóstwo musi się upowszechniać (proces konieczny, dokonywany bez specjalnego aktu woli), wszelki byt jest natury boskiej (panteistyczne pojmowanie bytu)

[poglądy neoplatońskie - bóstwo to odpowiednik prajedni, podstawowe założenia pozostały bez zmian]

osoby boskie: emanacja bóstwa

dusza ludzka: niektóre jej władze są boskiej natury (są realne - tzw. „dno” jest identyczne z Bogiem), inne - należą do świata stworzonego -> jeżeli dno duszy jest identyczne z Bogiem, to dusza może oglądać Boga (punkt wyjścia dla mistyki)

świat materialny (czasowo - przestrzenny): nicość, niebyt, nie jest boskiej natury (idealistyczne pojmowanie świata materialnego)

wszelki byt jest natury boskiej, bóg jest poza stworzeniem (światem materialnym), bo świat materialny nie jest bytem, nie jest realny

[pogodzenie monizmu emanacyjnego i panteizmu i założeniem, iż Bóg jest poza światem]

neoplatońska jednia, konieczna emanacja, boskość bytu, nierealność świata materialnego, boskość duszy

KONTEMPLACJA BOGA PRZEZ DUSZĘ

założenie: na dnie duszy jest sam Bóg i tam dusza może Go oglądać bezpośrednio (jak samą siebie) -> możliwa jest kontemplacja mistyczna (mistyczne pojmowanie poznania i celu człowieka)

warunki poznania Boga (najdoskonalsze poznanie, bezpośredni ogląd):

1. odwrócenie się duszy od świata materialnego (rzeczy) i skupienie się na sobie

2. odwrócenie się duszy od swojej natury i skupienie się na swoim „dnie”

3. poddanie się duszy działaniu Boga, skoncentrowanie się w sobie i bierność (a nie czynny ogląd i poszukiwanie)

wynik poznania Boga: upodobnienie się duszy do Boga (prawa moralne stają się niepotrzebne - dusza upodabnia się do Boga i sama z siebie dąży ku dobru)

wiedza o zewnętrznym świecie, posiadanie zewnętrznych dóbr i zewnętrzne czyny nie są potrzebne ani do poznania Boga, ani do dobrego postępowania - nie są wartościowe

wewnętrzne skupienie i bierność -> poznanie Boga -> cnota (dążenie do dobra)

NASTĘPCY (praktycy - kaznodzieje)

XIV n.e.: Jan Tauler , Henryk Suso (Niemcy), Jan Ruysbroek (ok. Bruklseli), Tomasz a Kempis (ok. Koloni) (cechy - panteizm, introspekcja i poszukiwanie bytu na dnie swojej duszy)

XVI n.e.: Jakub Boehme („dno” Boże pojęte woluntarystycznie, świat - antropomorficznie, jako działanie woli i zmaganie się sił; przyroda przedmiotem spekulacji)

Filozofia scholastyczna w Polsce

DO XIV n.e.

• szkoły i księgozbiory (katedry, klasztory), liczne podróże na Zachód (Rzym) i kontakty z kulturą umysłową Zachodu, studia na Zachodzie, ale brak środowiska naukowego

• podział doktryn filozoficznych średniowieczna:

1. arystotelizm - chrześcijański i antyczny

2. platonizm - chrześcijański i antyczny

• wybitna postać (wyjątek) - Witelo (platonizm antyczny)

Witelo (XIII n.e.)

• jeden z najwybitniejszych filozofów XIII n.e., polskiego pochodzenia (przebywał częściowo w Polsce, częściowo we Włoszech, rówieśnik św. Tomasza - prawdopodobnie znał go)

• jego doktryna - platonizm pojmowany w starożytny, neoplatoński sposób

• koncepcja emanacyjna bytu: cechą bytu jest promieniowanie, ma naturę światła, wszystko w przyrodzie musi podlegać prawom optyki

• obok metafizyki zajmował się fizyką - optyką (wynikało to z jego założeń), a także psychologią (badania empiryczne): jego zdaniem wzrokiem ujmujemy jedynie barwy i światło, w płaszczyźnie, wszystkie inne składniki postrzeżeń (odległość, wielkość itd.) określamy przy pomocy kojarzenia i wniosków wyciąganych podświadomie)

OD XIV n.e.

• rozwój środowiska naukowego (otwarcie Uniwersytetu Krakowskiego, utworzenie środowiska naukowego, nacisk na filozofię, nauki przyrodnicze i prawo)

• wszystkie formacje dojrzałej scholastyki (arystotelizm i platonizm w formach chrześcijańskiej i antycznej)

• via moderna (XIV n.e.) - początki scholastyki w Polsce (gdy gdzie indziej był rozwój)

• Mateusz z Krakowa (platońsko - augustyński sposób myślenia, z ideami nominalizmu od Ockhama), Stanisław ze Skalmierza, Mikołaj z Gorzkowa (nominaliści), Jakub z Paradyża, Benedykt Hesse (moderniści - nominaliści) -> nominalizm widoczny był głównie w etyce (ekonomice) oraz filozofii przyrody, mniej w teorii poznania, poza tym widać było dążenie do kompromisu

• via antiqua i inne (XV n.e.) - wszystkie prądy scholastyki (gdy gdzie indziej już minęła)

• Jan z Głogowa, Jakub z Gostynia, Michał z Wrocławia - > nominalizm został wyparty przez tomizm (choć nieobce były w nim rysy neoplatońskie - elementy emanacji, hierarchii bytów, metafizyki światła)

• Michał Twaróg, Jan ze Stobnicy -> skotyzm

• Jan Szylling, Grzegorz ze Stawiszyna -> via moderne

• Marcin Król z Przemyśla, Marcin Bylica z Olkusza -> nauki przyrodnicze

• humanizm (XVI n.e.) - krótki, przeminął (scholastyka pozostała)

• scholastyka (XVII n.e.) - ponowny rozkwit (jezuici)

scholastyka w swoich początkach była w Polsce przejawem postępu, potem stała się przejawem zacofania

Imaga ss. 9, 03-05-10

Tatarkiewicz - Historia filozofii - opracowanie

Eckhart:

panteizm - w pojmowaniu bytu

idealizm - w pojmowaniu świata materialnego

-> neoplatońska jednia, konieczna emanacja, boskość bytu, nierealność świata materialnego, boskość duszy

mistycyzm - w pojmowaniu poznania i celu ludzkiego

-> wewnętrzne skupienie i bierność -> poznanie Boga -> cnota (dążenie do dobra)

odrzucenie wartości wiedzy o świecie zewnętrznym, dóbr zewnętrznych, poznania zewnętrznego

Okham i ockhamiści:

zerwanie dotychczasowej tradycji filozoficznej (wytłumaczyć prawdy wiary - krytykować prawdy wiary), tworzenie nowej tradycji: krytyczna postawa (zamiast dogmatycznej), autonomiczne pojmowanie nauki (zamiast zależności od religii i jej autorytetu), badania skierowane na epistemologię i przyrodoznawstwo (zamiast Boga, duszy, człowieka), wywyższenie intuicji i bytów jednostkowych (zamiast rozumu i pojęć) - w tym: konceptualizm logiczny bądź psychologiczny, rzadziej czysty nominalizm, minimalizm - prostymi środkami osiągać niezawodne wyniki (zamiast mnożenia bytów, złożoności procesu poznawczego)

via moderne -

krytycyzm (Ockham)

mistycyzm (Eckhart)

nurty pośrednie między „via antiqua” i „via moderne” - augustynizm, awerroizm łaciński

via antiqua - tomizm, skotyzm

---