WYKŁAD 13
16.I.06
PRZODOPŁCIOWE
Diplopoda- dwuparce
8 000 gatunków (80 gatunków w Polsce)
kosmopolityczne, w strefach tropikalnych i subtropikalnych
nie występują na obszarach podbiegunowych i na pustynnych
liczne w strefie umiarkowanej
głównie formy saprofagiczne, żywią się obumarłymi tkankami roślin, biorą udział w produkcji humusu
nieliczne gatunki drapieżne i roślinożerne
Pauropoda- skąponogi
Miejsca wilgotne, pod kamieniami, w ściółce leśnej, w kępach torfu, w ogrodach, na wilgotnych plażach
Chilopoda- pareczniki
2 500 gatunków (w Polsce 60 gatunków)
głównie strefy tropikalne i subtropikalne
żyją w glebie, niektóre gatunki (zieminki) potrafią przemieszczać się w glebie (kopią chodniki- np. Skolpendra)
zamieszkują w ściółce leśnej, pod kamieniami, w ogrodach i cieplarniach
formy drapieżne (atakują nawet drobne ssaki)
INSECTA- owady
Systematyka:
Dział: Apterygogenea- owady bezskrzydłe
Podgromada: Myrientomata
Rząd: Protura- pierwogonki
Podgromada: Oligoentomata
Rząd: Collembola- skoczogonki
Podgromada: Diplurata
Rząd: Diplura- widłogonki
Podgromada: Microcoryphia
Podgromada: Zygentomata
Dział: Pterygogenea- owady pierwotnie skrzydlate
Podgromada: Pterygota- owady skrzydlate
Hemimetabola= Exopterygota
Dział: Paleoptera- pierwoskrzydłe
Rząd: Ephemeroptera- jętki
Rząd: ważki
Podgormada: Pterygota- owady uskrzydlone
Nadrząd: Orthopteroidea
Rzad: Plecoptera- widelnice
Rząd: Blattodea- karaczany
Rząd: Mantodea- modliszki
Rząd: Isoptera- termity
Rząd: Dermaptera- skorki
Rząd: Orthoptera- prostoskrzydłe
Rząd: straszyki
Nadrząd: Hemipteroidea
Rzad: Psocoptera- gryzki
Rząd: Mallophaga- wszoły
Rząd: Anoplura- wszy
Rząd: Thysanoptera- przyłżeńce
Rząd: Homoptera- pluskwiaki równoskrzydłe
Rząd: Heteroptera: pluskwiaki różnoskrzydłe
Holometabola- owady o przeobrażeniu zupełnym
Nadrzad: Mecopteroidea
Rząd: Mecoptera- wojsiłki
Rząd: Trichoptera- chruściki
Rząd: Lepidoptera- łuskoskrzydłe
Rzad: Diptera- dwuskrzydłe
Rząd: Siphanoptera- pchły
Nadrząd: Neuropteroidea
Rząd: Neuroptera- siatkoskrzydłe
Rząd: Rapidoptera- wielbłądki
Rząd: Megaloptera- wielkoskrzydłe
Nadrząd: Coleopteroidea
Rząd: Coleoptera- chrząszcze
Rząd: Strepsiptera- wachlarzoskrzydłe
Nadrząd: Hymenopteroidea
Rząd: Hymenoptera- błonkoskrzydłe
Występowanie:
Ok. 1 mln gatunków (75% gatunków występujących na ziemi)
Organizmy lądowe, tylko kilka morskich i ok. 100 000 słodkowodnych
Występują we wszystkich środowiskach, głównie w strefie tropikalnej i subtropikalnej
Diapauza daje możliwość przeżycia w skrajnych warunkach
Ogromna rozrodczość
Żyją bardzo krótko (np. jętki 1 dzień) lub długo (królowe pszczół 10 lat, termity 50 lat)
Formy wolnożyjące żywią się różnego typu pokarmem
Są też pasożyty, przenoszą choroby, są szkodnikami
Budowa morfologiczna:
Tchawkodyszne, 3 tagmy, 1 para czułków, 3 pary przysadek gębowych, 3 pary odnóży lokomocyjnych, odwłok bez odnóży lokomocyjnych
Zróżnicowana długość (max. Do 28 cm)
Głowa z 6 segmentów
Akron (segmentowany, protocerebralny, oczy złożone i proste)
Segment czułkowy (segmentowany, deuterocerebralny, 1 para czułków)
Segment wstawkowy (tritocerebralny, bez przysadek)
Segment żuwaczkowy (nieczłonowane, jednogałęziste żuwaczki)
Segment I pary szczęk (członowane szczęki I pary)
Segment wargowy (II para szczęk, przekształcona w wargę dolną)
Tułów z 3 segmentów
Odwłok
Owady bezskrzydłe pierwotne: 6, 10, 11, 12 segmentów
Owady uskrzydlone: 12 segmentów
Rozmnażanie i rozwój:
Rozdzielnopłciowe, rzadko hermafrodytyczne
Rozwój złożony, metamorfoza lub prosty
Budowa anatomiczna:
Oskórek gruby, zbudowany z płytki grzbietowej (tergit), brzusznej (sternit) i bocznych (pleury)
Mózg trójdzielny, obrączka okołoprzełykowa, zwój podprzełykowy i brzuszny łańcuszek nerwowy
Oddychanie tchawkowe
Serce z 1-13 par ostii
Cewki Malpighiego
Parzyste gonady i przewody wyprowadzające, zakończone wspólnym gonoporem na telsonie
Charakerystyka:
Proturata- pierwogonki
500 gatunków
gatunki kosmopolityczne (w Polsce 60 gatunków)
żyją w glebie, ściółce leśnej, pod kamieniami, pod korą starych drzew
skryty tryb życia
żywią się sokami roślin
Collembola- skoczogonki
5 000 gatunków (w Polsce 300 gatunków)
gatunki kosmopolityczne
w ściółce, glebie, szklarniach, doniczkach, okresowo masowe na śniegu, na powierzchni wód słodkich i morza
detrytusofagi (żywią się też sokami roślin)
ślepe
Diplura- widłogonki
200 gatunków (w Polsce 1 gatunek)
gatunki kosmopolityczne, głównie stref tropikalnych i subtropikalnych
w glebie, ściółce, pod kamieniami
saprofagi, roślinożercy, drapieżcy
na końcu odwłoka widełki lub szczypce (mogą występować odnóża odwłokowe)
podgromada: Zygentoma- rybiki/ Thysanura- szczeciogonki
300 gatunków (w Polsce 1 gatunek- rybik cukrowy, synantropijny)
gatunki strefy tropikalnej i subtropikalnej
gatunki ciepłolubne, w ściółce leśnej, pod kamieniami, w glebie
wszystkożerne i roślinożerne, szybko się poruszają
ciało spłaszczone grzbietowo- brzusznie
Pterygota:
Paleoptera (nie mogą zginać ku tyłowi lub falować skrzydłami):
Rząd: Ephemoptera- jętki
1 600 gatunków (w Polsce 70 gatunków)
związane z jeziorami, stawami i rzekami
żyją w mule, pod kamieniami, larwy zjadają rośliny i glony
pochodzą z permu
ciało smukłe, pokryte miękkim oskórkiem, skrzydła siatkowe, narządy gębowe zredukowane
stanowią ważny pokarm ryb
Odonata- ważki
4 500 gatunków (w Polsce 80 gatunków)
związane ze środowiskiem wodnym
wszystkożerne, drapieżne
larwy są pożywieniem ryb, imagines przenoszą pasożyty ryb
samice mają pokładełko
skrzydła bogato użyłkowanie
Neuptera- nowoskrzydłe
Nadrząd: Orthopteroidea
Narządy gębowe gryzące
Odwłok z przydatkami
Rząd: Plecoptera- widelnice
2 000 gatunków (w Polsce 80 gatunków)
występują w strefie umiarkowanej
występują w pobliżu zbiorników wodnych, rzek, strumieni
imagines- roślinożerne, drapieżne lub nie pobierają pokarmu
na odwłoku widełkowate wyrostki rylcowe
ciało miękkie, wydłużone z dużymi oczami
rząd: Blattodea- karaczany
3 500 gatunków (w Polsce 12 gatunków)
występują głównie w strefie subtropikalnej
synantropy
owady o nocnym trybie życia, występują pod kamieniami, opadłymi liśćmi, butwinie
wrażliwe na wysychanie
samice mają pokładełko
rząd: Mantodea- modliszki
1 800 gatunków (w Polsce 1 gatunek)
występują głównie w strefie tropikalnej
zwierzęta drapieżne, żywią się owadami, drobnymi ssakami i ptakami
rząd: Isoptera- termity
2 500 gatunków (w Europie południowej 2 gatunki)
występują głównie w strefie tropikalnej
prowadzą życie społeczne
polimorfizm postaci związany z kastowością
nadrząd: Orthopteroidea
rząd: Orthoptera- prostoskrzydłe
18 000 gatunków (w Polsce 120 gatunków)
występują głównie w strefach ciepłych
synantropy
żyją na polach i łąkach, powierzchniowych warstwach gleby (fauna epigeiczna)
roślinożerne, częściowo drapieżne i wszystkożerne (szkodniki)
występują narządy tympanalne
nadrząd: Hemipteroidea
rząd: Mallophaga- wszoły
są przenosicielami tasiemca psiego
5 000 gatunków (700 gatunków w Polsce)
pasożyty wewnętrzne i zewnętrzne ptaków i ssaków
żyją i odżywiają się włosami, piórami, komórkami naskórka, krwią
narządy gryzące, skrzydeł brak
rząd: Anoplura- wszy
250 gatunków (25 gatunków w Polsce)
pasożyty zewnętrzne ssaków o dużym znaczeniu epidemiologicznym, przenoszą mikroorganizmy chorobotwórcze (np. tyfus, dur powrotny)
narządy kłująco- ssące
ciało płaskie 0,3-8 mm , oskórek okryty włoskami i szczecinami
rząd: Heteroptera- pluskwiaki różnoskrzydłe
35 000 gatunków (w Polsce 800 gatunków)
owady kosmopolityczne
żyją na lądach wśród roślinności zielnej lub w wodach (także w morzu) na powierzchni lub w toni (mają odnóża pływne)
gatunki roślinożerne (szkodniki), pasożyty ptaków i ssaków, drapieżcy (żywią się owadami)
narządy kłująco- ssące
I para skrzydeł- półpokrywy, II para -błoniaste, lotne
Nadrząd: Coleoptera- chrząszcze
400 000 gatunków (w Polsce 7 000 gatunków)
kosmopolityczne
roślinożerne, drapieżne, saprofagiczne (szkodniki, pożyteczne)
podrząd: drapieżne (chronione):
biegaczowate
pływakowate
podrząd:
roślinożerne, saprofagiczne, drapieżne
kusakowate
żukowate
stonkowate
biedronkowate
nadrząd: Hymenoptera:
rząd: Hymenoptera- błonkoskrzydłe
szkodniki, owady zapylające, parazytoidy
100 000 gatunków (6 000 gatunków w Polsce)
kosmopolityczne
owady lądowe i pasożyty
podrząd: Symphyta- rośliniarki
rodzaj: borecznikowate
podrząd: Entomorpha- owadziarki
stylik- przewężenie między tułowiem i odwłokiem
parazoidy pajęczaków i owadów
imagines żywią się pyłkiem kwiatów
rząd: Aculerata- żądłówki
rodzaj:
mrówki
pszczoły
osy
występuje stylik i pokładełko przekształcone w żądło
Filogeneza:
Najstarsze kopalne (dwuparce) pochodzą z dewonu
I pareczniki pochodzą z osadów górnego karbonu
Najstarszym znalezionym owadem jest skoczogonek 9pochodzi z osadów dolnego dewonu)
Najstarsze owady skrzydlate pochodzą z okresu węglowego
Wymierają na początku permu, a mniejsze formy nawiązują do współczesnych karaczanów, wazek i pluskwiaków
Szczątki owadów kopalnych pojawiają się później niż wijów, ale wszystkie one nawiązują po względem budowy morfologicznej do form współczesnych
Dane morfologiczno- porównawcze i biologiczne:
W przypadku wijów zasiedlanie przez nie jednolite pod względem ekologicznym środowiska (wilgotna gleba) wskazuje, że pochodzą one od 1 przodka- wskazują na to też inne cechy
2 tagmy ciała
słabo skoncentrowany układ nerwowy
przetchlinki nie mogą się zamykać
rozwinęły się 2 linie ewolucyjne
ciągłość morfologiczna wijów i owadów przejawia się występowaniem
I pary czułków
Podobnie ukształtowanych narządów gębowych
Trójdzielnym mózgiem
Występowaniem tchawek i cewek Malpighiego
U owadów pierwotnie wykształciły się owady bezskrzydłe
Na prymitywność wskazuje anomorfoza i słabo rozwinięte tchawki
Poszczególne grupy Apterygota rozwinęły się od wspólnego przodka w wiele linii rozwojowych- maja wspólne cechy
Głównie zbudowane z 5 segmentów i akronu
Owady uskrzydlone wyodrębniły się najpóźniej
Posługiwanie się skrzydłami wiąże się z powstaniem wielu przystosowań, które pojawiły się później
Owady o przeobrażeniu niezupełnym są starsze filogenetycznie
Występowanie przysadek odwłokowych (cirri, płciowych)
Proste, pierwotne użyłkowanie skrzydeł
Owady o przeobrażeniu zupełnym powstają najpóźniej
ZOOLOGIA- WYKŁAD
78