Materiały autorskie- dr Magdalena Błażek
Psychologia osobowości- wykład, 2006/07
Społeczno-poznawcze ujęcie osobowości- człowiek jako podmiot poznający świat i samego siebie
Personality and Social Intelligence
Life-Task Contexts- Erikson- rytuały, z którymi jednostka musi pogodzić rozwój własnego Ja, Joan Miller- badanie na strategiami atrybucyjnymi w różnych kulturach- kultura komunikuje jednostce pogląd na świat, który ogranicza możliwości interpretacyjne człowieka w zakresie rozumienia sytuacji społecznych. Te interpretacje wpływają na charakter tworzonych celów i wybór strategii.
Social Intelligence Expertise- poznawczą bazą osobowości jest deklaratywna I proceduralna wiedza, dzięki której jednostka interpretuje zdarzenia, tworzy plany. Całość wiedzy, na którą składają się przekonania, pamięć oraz reguły interpretacyjne nazywana jest społeczną inteligencją.
Goals and Organization- istotna rola tworzonych celów, jako części złożonego systemu poznawczego, osobowość umożliwia adaptację do wymagań społecznych oraz rozwój. Procesy adaptacyjne są specyficzne dla jednostek a zatem zadaniem psychologa osobowości jest znalezienie mechanizmu pośredniczącego między oddziaływaniem sytuacji a odpowiedzią jednostki. Badanie osobowości oznacza poznawanie sposobu, w jaki ludzie interpretują sytuacje, stawiają cele, planują swoje działania i je kontrolują, tak aby pozostawały spójne z interpretacją. Style poznawcze stanowią bazę poznawczą dla kształtowania się bardziej funkcjonalnie złożonych mechanizmów.
The Social Cognitivists; Kelly, Mischel, Rotter, Bandura
George Kelly: Idiograficzna wiedza deklaratywna. Kelly charakteryzuje ludzi jako naiwnych naukowców (naive scientists) stale zaangażowanych w przewidywanie zdarzeń w oparciu o hipotezy tworzone na podstawie konstruktów osobistych (personal constructs) dotyczących świata i samego siebie. Procesy interpretacyjne są podstawowe dla zrozumienia różnic indywidualnych. Kelly podkreśla potencjalną możliwość zmienności i elastyczności intra- i interindywidualnej w tworzeniu konstruktów dotyczących świata społecznego i obecnych w nim zdarzeń. Proces antycypacji wymaga obecności konstruktów abstrakcyjnych stworzonych na podstawie podobieństw oraz różnic i używanych dla postrzegania i interpretacji. Proces interpretacji polega na znalezieniu podobieństw i różnic w aktualnej i przeszłej sytuacji poprzez uruchomienie odpowiednich konstruktów. Podstawowa teza Kelly'ego mówi o rozwijaniu przez jednostkę specyficznego, zindywidualizowanego systemu konstruktów. Dwie różne osoby używają różnych konstruktów, aby zrozumieć obiektywnie to samo zdarzenie. Każdy posiada centralne i peryferyczne konstrukty. Aby zrozumieć te interpretacje trzeba znać przynajmniej centralne konstrukty, których jednostka używa do interpretowania zdarzeń. Nie wszystkie konstrukty podlegają werbalizacji, niektóre z nich powstają w okresie przedwerbalnym. To, co wydaje się być niespójne w zachowaniu danej osoby jest zdaniem Kelly'ego spójne, gdy poznajemy jego pozawerbalne konstrukty. Konstrukty osobiste tworzą dobrze zorganizowany system. Sposób, w jaki są zorganizowane i połączone w osobowości stanowi bardzo ważną jej charakterystykę. Organizacja ta jest hierarchiczna. Są one także zorganizowane wg zasady przeciwieństw (dobry-zły). Złożoność tego sytemu jest różna u jednostek. Im większa złożoność tym większe możliwości interpretacyjne w stosunku do zdarzeń w rzeczywistości. Monolityczne systemy stanowią barierę ograniczając możliwości interpretacyjne. Podobne problemy występują w zaburzeniach depresyjnych. Niektóre zdarzenia nie pasują do systemu i jednostka włącza je mimo wszystko upraszczając swoje interpretacje lub modyfikuje system. Konstrukty centralne dla systemu są trudne do zmiany, gdyż ich zmiana pociąga za sobą wiele kolejnych rekonstrukcji w ramach konstruktów. Zmiana osobowości jest trudniejsza do osiągnięcia u jednostek o prostych systemach, gdzie jest niewiele tematów centralnych mających wiele konsekwencji. Zmiana jest jednak możliwa poprzez rewizję treści i sposobu organizacji systemu. Różnice indywidualne w zakresie treści systemu konstruktów osobistych, organizacji tego systemu i strukturze procesów interpretacyjnych stanowią poznawczą bazę osobowości.
Walter Mischel: Procedural Knowledge and Competencies- punktem wyjścia dla Mischela było założenie, że jednostka nadaje zdarzeniom zindywidualizowane znaczenie poprzez swój system poznawczy. Ocena przypisanego zdarzeniom znaczenia jest najważniejszym zadaniem psychologa osobowości. Zachowania ludzi są zmienne z sytuacji na sytuację i nie poddają się opisom w kategoriach cech. Zachowanie jest również zmienne intraindywidualnie odzwierciedlając niepowtarzalność procesu społecznego uczenia się. Obiektywna wartość bodźca jest zmieniana w systemie poznawczym jednostki w sposób znaczny poprzez poznawczą obróbkę. Najważniejszą sprawą jest zatem studiowanie operacji poznawczych, które prowadzą do powstania reprezentacji umysłowych sytuacji a w konsekwencji wywołują określone zachowania. Odraczanie gratyfikacji jest tego przykładem- aby zrozumieć różnice indywidualne w zakresie samokontroli zarówno w odniesieniu do reguł specyficznych (reprezentacje poznawcze), jak i bardziej złożonych, strategicznych (stawianie celów, planowanie, kontrola działania). Wiedza proceduralna stanowi dla autora podstawę zakończonej powodzeniem samoregulacji. Ludzie nie kontrolują się w sposób właściwy dopóki nie rozwiną zdolności do autorefleksji i metapoznawczych umiejętności. Poznawcze i behawioralne kompetencje prowadzą do umiejętności właściwego sterowania własnym zachowaniem. Mischel podkreśla adaptacyjną funkcję zmienności zachowania człowieka w różnych sytuacjach. Ludzie demonstrują swoją inteligencję poprzez zdolność do różnicowania sytuacji zarówno na poziomie poznawczym jak i behawioralnym. Ponadto ich zdolności w tym zakresie ujawniają się szczególnie wtedy, gdy sytuacja nie wywołuje niepokoju, czyli nie stawia się w niej nadmiernych wymagań. Zmienność zachowania jest normą.
Julian Rotter: Motivation and Choice Behawior- indywidualne wybory są rezultatem interpretacji na poziomie poznawczym. Teoria wybranego zachowania wskazuje, że jednostka odpowiada określonym zachowaniem na subiektywne znaczenie sytuacji oraz oczekiwanie wyniku (nagrody). Wartość każdego zdarzenia jest subiektywna podobnie jak wzmocnienie definiowane jest w kategoriach indywidualnych oczekiwań. Psychologiczna wartość sytuacji polega na poznaniu interpretacji nadawanych zdarzeniom przez jednostkę- ważna jest subiektywna rzeczywistość. Oczekiwanie- wartość. Ludzie nie zawsze używają wszystkich swoich możliwości poznawczych, aby osiągnąć pożądane rezultaty. Podstawową rolę w procesie interpretacji i planowania działania odgrywa ocena prawdopodobieństwa oraz oczekiwanie pozytywnego wyniku. Podstawą procesów interpretacji zdarzeń są cele i leżące u ich podstaw potrzeby. Ludzie dokonują określonych wyborów ponieważ maja nadzieję, że rezultaty ich działań przybliżają ich do zaspokojenia potrzeb. Rotter wyróżnia następujące potrzeby podstawowe: statusu, bycia rozpoznawanym- potrzeba bycia postrzeganym jako osoba kompetentna w różnych dziedzinach, osiągnięcia pozycji społecznej; potrzeba zależności- potrzeba posiadania w otoczeniu osób, które chronią przed frustrację i zapewniają komfort psychiczny; potrzeba dominacji- oczekiwanie kontroli nad innymi ludźmi, ; potrzeba niezależności- podejmowania własnych decyzji, polegania na sobie, rozwijania zdolności i osiągania satysfakcji bez udziału innych ludzi; potrzeba miłości- akceptacji, ciepła i bezinteresownej troski ze strony innych ludzi; potrzeba komfortu fizycznego- wyuczona potrzeba fizycznej satysfakcji związana z poczuciem bezpieczeństwa. Potrzeby te służą tworzeniu celów. Ludzie różnią się stopniem dominacji określonych potrzeb. Na podstawie realizowanych przez jednostkę celów można wnioskować o strukturze jej potrzeb. Uczenie się zdaniem Rottera jest budowaniem oczekiwań, czy hipotez i pozostaje w związku z relacją zachowanie-wzmocnienie. W wielu sytuacjach oczekiwania są raczej ogólnymi hipotezami na temat ogólnych konsekwencji wynikających z określonej klasy sytuacji. Jedną z istotniejszych kwestii jest oczekiwanie kontroli nad sytuacją i wynikami działania (Locus of control). LOC jest zgeneralizowaną tendencją do postrzegania związku między działaniem a jego wynikami. Pomimo tego, że tendencja ta jest względnie stała może zmieniać się pod wpływem doświadczeń. Podobnie rzecz się ma z zaufaniem do innych. Kontekst terapeutyczny: terapia jest procesem rozwiązywania problemów, pozwala na weryfikację własnych wartości i oczekiwań odnośnie wyników działania i rozważenie alternatywnych sposobów radzenia sobie w sytuacji. Zmiana w osobowości dokonuje się dzięki zmianie sposobu interpretowania sytuacji, sposobu planowania działań ukierunkowanych na cele. Wg Rottera głównym zadaniem psychologii osobowości jest znalezienie związku pomiędzy jej elementami motywacyjnymi i poznawczymi.
Albert Bandura: Self- Efficacy and Social Learning- self as an interpreter of the self. Główną rolę w samoregulacji odgrywają oczekiwania wobec Ja oraz autorefleksja. Podstawowym mechanizmem leżącym u podstaw zachowania jest zdolność człowieka do poddawania refleksji siebie jako aktywnego, działającego podmiotu. Poprzez refleksję nad własnym zachowaniem i doświadczeniem oraz wiedzą człowiek zdobywa wiedzę o sobie i świecie. Ludzie spędzają dużo czasu interpretując siebie. Oczekiwanie własnej skuteczności oraz autorefleksja ogrywa znaczącą rolę w samoregulacji, uczeniu się i zmianie. Wg Bandury istnieją dwa rodzaje oczekiwań: oczekiwanie wyniku i oczekiwanie własnej skuteczności. Główną rolę w przebiegu działania i ostatecznym jego wyniku odgrywa to drugie. Z różnych rodzajów myśli, jakie towarzyszą działaniu najistotniejsze są te, które wiążą się z własną skutecznością. Oczekiwania odnośnie skuteczności mają wpływ na: wykonanie, wytrwałość, doświadczanie stresu, wysiłek zaangażowany w uczenie się i zmianę zachowania. Związek między własną skutecznością a działaniem jest silny nawet wtedy, gdy ocena własnej skuteczności nie jest adekwatna. Człowiek może tyle ile myśli, że może. Oczekiwania własnej skuteczności nie stanowią zgeneralizowanej niezależnej od kontekstu tendencji. Oczekiwanie to może zmieniać się z chwili na chwilę. Chwilowe stany afektywne mogą modyfikować to poczucie. Poczucie własnej skuteczności jest też zmienną, poprzez którą jednostka zyskuje kontrolę nad sytuacją wywołującą napięcie. Postrzegana zdolność do radzenia sobie ze stresem raczej, aniżeli zadanie samo w sobie stanowi źródło zmienności reakcji afektywnej. Funkcje motywacyjną w osobowości pełnią wewnętrzne standardy i procesy samooceny. Jednostka działając na rzecz celu porównuje swoje osiągnięcia ze standardem. Cykl samoregulacji jest bardzo dynamiczny: standardy są ustalane i modyfikowane, działanie monitorowane i oceniane, motywacja przyjmuje zmienne natężenia zgodnie z oceną własnej skuteczności. Uczenie się konsekwencji- do czego dążyć a czego unikać. Modelowanie- uczenie się poprzez obserwowanie działań innych i ich konsekwencji. Uczenie się poprzez nakazy i reguły- zamierzone nauczanie i uczenie się, często z użyciem języka. Źródła poczucia własnej skuteczności: własne doświadczenie porażek i sukcesów, doświadczenia zastępcze- obserwowanie porażek i sukcesów innych ludzi, szczególnie tych postrzeganych jako podobnych, perswazja słowna. Zmiana osobowości- modyfikacja oczekiwań, wartości i umiejętności. Zmiana dokonuje się poprzez przetwarzanie informacji o osiągnięciach raczej, aniżeli poprzez osiągnięcia same w sobie. As a diehard social cognitivist Bandura umieszcza procesy poznawcze w centralnym miejscu procesu działania. Podstawowym elementem osobowości są reprezentacje umysłowe (Mischel- mental representations), podstawowa dynamika osobowości wynika z procedur interpretacji, stawiania celów, planowania, monitorowania działania, oceniania. Te struktury i procedury spełniają funkcje motywacyjną umożliwiając jednostce zaspokajanie potrzeb, regulację ekspresji tychże potrzeb, zdobywanie kontroli nad zdarzeniami i kształtowanie własnej skuteczności poprzez samoregulację.
Prekursorzy - George Kelly, Julian Rotter, Walter Mischel, Albert Bandura- społeczna teoria uczenia się - osobowość formuje się pod wpływem interakcji z innymi, społecznego uczenia się (wzmocnienia, modelowanie społeczne). Poszukiwanie innych niż cechy, ale odnoszących się do osoby źródeł zmienności zachowania, adaptacyjne ujęcie osobowości (zainteresowanie strategiami obronnymi ukierunkowanymi na zachowanie dobrego samopoczucia i pozytywnej samooceny).
Funkcjonowanie osobowości polega na pobieraniu, przetwarzaniu informacji i ich integrowaniu oraz generowaniu przewidywań, tworzeniu programów działania, kontroli motywacji i uczuć oraz bieżącym zarządzaniu własnym zachowaniem.
Osoba ujmowana jest jako całość, a nie poprzez jej elementarne procesy
Koncentracja na pojęciu Ja odpowiedzialnym za nadawanie całościowego sensu doświadczeniom
Podstawowe funkcje osobowości w ramach tego nurtu:
- konstruowanie poznawcze (nadawanie znaczenia doświadczeniom, antycypowanie zdarzeń, analiza doświadczeń, budowanie modeli siebie w przyszłości);
- ewaluacja zdarzeń, innych i siebie (ocena celów, kierunków działania, własnej przyszłości i przeszłości);
- programowanie działań (ustalanie celów i strategii działania adekwatnych do sytuacji, uwzględniających możliwości jednostki);
- sterowanie przebiegiem działania (samoregulacja, kontrola emocji i motywacji, ukierunkowanie uwagi)
Funkcje te służą realizacji dwóch nadrzędnych celów: 1) adaptacja psychologiczna (zmiana, dzięki której lepiej radzimy sobie z oczekiwaniami i wymogami środowiska); 2) integracja psychologiczna (podtrzymywanie wiary we własne istnienie jako jednolitego podmiotu, wysoki poziom integracji zachowania), które przyczyniają się do poczucia autonomii, podmiotowej kontroli nad sobą i biegiem zdarzeń
Główny akcent na adaptacyjne aspekty funkcjonowania osobowości a przede wszystkim funkcjonowania poznawczego. Działania charakteryzuje wysoki poziom adaptacji - ukierunkowanie na cele, elastyczność w poszukiwaniu rozwiązań. Tak rozumiana adaptacja stanowi podstawową funkcję osobowości.
Cele rozumiane jako zadania życiowe - sformułowany przez jednostkę problem, który uznaje ona za własny i stara się go rozwiązać poświęcając mu w jakimś okresie życia wiele energii i czasu oraz spostrzega go jako organizujący jej codzienną aktywność.
Osobowość może być zrozumiana tylko wtedy, gdy umieścimy ją w kontekście sytuacyjnym, w określonych społecznych interakcjach, które narzucają jednostce standardy, normy i reguły postępowania, bez których jest sprawne funkcjonowanie (charakter normatywny zadań).
Spojrzenie na osobowość przez pryzmat zasobów oraz procesów (mechanizmów) jakie zaangażowane są w proces rozwiązywania pojawiających się w codziennym życiu problemów. Poznawczą bazą osobowości jest deklaratywna i proceduralna wiedza, dzięki której jednostka interpretuje zdarzenia, tworzy plany. Całość wiedzy, na którą składają się przekonania, pamięć oraz reguły interpretacyjne nazywana jest społeczną inteligencją. Używając społecznej inteligencji, poznawczych kompetencji oraz wiedzy do rozwiązania codziennych problemów jednostka stara się zmniejszyć straty i powiększyć zyski - sprawuje w ten sposób kontrolę nad sytuacją. Inteligencja społeczna ma charakter celowy (ukierunkowana na cele), pragmatyczny (przejawia się w rozwiązywaniu życiowych problemów), kontekstowy (rozwija się i przejawia w określonym kontekście życia codziennego).
Inteligencja społeczna - zdolność do decentracji, rozumowania moralnego, rozumienia stanów psychicznych innych osób, rozumienia ich zachowania, przewidywania, odpowiedniego zachowania się w sytuacjach społecznych
Inteligencja społeczna - wysoce zindywidualizowane sposoby poznawczej obróbki i tworzenia rozwiązań pojawiających się problemów. Dzięki temu rzeczywistość psychologiczna zyskuje znaczenie. Rozumienie inteligencji podobne do Sternberga (1984, 1986) i mądrości Baltesa (1987). Mądrość- zdolność do planowania życia, realizowania planów i dokonywania poznawczej i behawioralnej oceny aktywności. Leży u podstaw zmagania się jednostki z teraźniejszością, umożliwia rozumienie przeszłości i tworzenie planów na przyszłość. Stwarza warunki dla podejmowania trafnych decyzji w ważnych sprawach. Szczególną rolę odgrywa w sytuacjach nowych.
Wiedza deklaratywna - znajomość różnych faktów, zdarzeń, osób, zwierząt itp. (wiem, że...).
Wiedza proceduralna - zasady nabywania, przekształcania i odzyskiwania informacji w celu rozwiązania problemów i planowania zachowania (wiem jak...). Jest to wiedza ukryta, która przejawia się w działaniu.
Ekspert ma wysoki poziom obu rodzajów wiedzy w danej dziedzinie. Daje mu to elastyczność w procesie wyboru strategii, wyboru rozwiązań, może rozwiązywać trudne problemy. Jest refleksyjny i krytyczny. Ekspert ma dużą wiedzę i jest ona dobrze zorganizowana i łatwo może być wykorzystywana. Bycie ekspertem w danej dziedzinie społecznego funkcjonowania oznacza łatwość dostępu wiedzy deklaratywnej i proceduralnej.
Naczelne pojęcia: schematy i strategie poznawcze. Schematy - poznawcza reprezentacja rzeczywistości społecznej będąca scenariuszem zdarzeń (wiedza uogólniona zabarwiona emocjonalnie). Strategie - sposób poznawczego rozwiązywania problemów, struktury dynamiczne używane do nadawania znaczenia sytuacji, stawiania celów, planowania działań, kontrolowania przebiegu czynności, oceny wyniku. Zwykle wiele strategii służyć może rozwiązaniu jednego problemu.
Najlepszy okres dla poznawania tak rozumianej osobowości są okresy zmiany, transformacji wiążące się ze zmianą szkoły, pracy, statusu materialnego, społecznego, stanu cywilnego itp.
Albert Bandura: Self- Efficacy and Social Learning- self as an interpreter of the self. Główną rolę w samoregulacji odgrywają oczekiwania wobec Ja oraz autorefleksja. Podstawowym mechanizmem leżącym u podstaw zachowania jest zdolność człowieka do poddawania refleksji siebie jako aktywnego, działającego podmiotu. Poprzez refleksję nad własnym zachowaniem i doświadczeniem człowiek zdobywa wiedzę o sobie i świecie. Ludzie spędzają dużo czasu interpretując siebie. Oczekiwanie własnej skuteczności oraz autorefleksja ogrywają znaczącą rolę w samoregulacji, uczeniu się i zmianie.
Wg Bandury istnieją dwa rodzaje oczekiwań: oczekiwanie wyniku i oczekiwanie własnej skuteczności, które odgrywa główną rolę w przebiegu działania i ostatecznym jego wyniku. Z różnych rodzajów myśli, jakie towarzyszą działaniu najistotniejsze są te, które wiążą się z własną skutecznością. Oczekiwania odnośnie skuteczności mają wpływ na: wykonanie, wytrwałość, doświadczanie stresu, wysiłek zaangażowany w uczenie się i zmianę zachowania. Związek między własną skutecznością a działaniem jest silny nawet wtedy, gdy ocena własnej skuteczności nie jest adekwatna. Człowiek może tyle, ile myśli, że może.
Oczekiwania własnej skuteczności nie stanowią zgeneralizowanej niezależnej od kontekstu tendencji. Oczekiwanie to może zmieniać się z chwili na chwilę. Chwilowe stany afektywne mogą modyfikować to poczucie. Poczucie własnej skuteczności jest też zmienną, poprzez którą jednostka zyskuje kontrolę nad sytuacją wywołującą napięcie. Postrzegana zdolność do radzenia sobie ze stresem raczej, aniżeli zadanie samo w sobie stanowi źródło zmienności reakcji afektywnej.
Funkcję motywacyjną w osobowości pełnią wewnętrzne standardy i procesy samooceny. Jednostka działając na rzecz celu porównuje swoje osiągnięcia ze standardem. Cykl samoregulacji jest bardzo dynamiczny: standardy są ustalane i modyfikowane, działanie monitorowane i oceniane, motywacja przyjmuje zmienne natężenia zgodnie z oceną własnej skuteczności.
Proces uczenia się: uczenie się konsekwencji- do czego dążyć a czego unikać; modelowanie- uczenie się poprzez obserwowanie działań innych i ich konsekwencji; uczenie się poprzez nakazy i reguły- zamierzone nauczanie i uczenie się, często z użyciem języka. Źródła poczucia własnej skuteczności: własne doświadczenie porażek i sukcesów, doświadczenia zastępcze- obserwowanie porażek i sukcesów innych ludzi, szczególnie tych postrzeganych jako podobnych, perswazja słowna. Zmiana osobowości- modyfikacja oczekiwań, wartości i umiejętności. Zmiana dokonuje się raczej poprzez przetwarzanie informacji o osiągnięciach, aniżeli poprzez osiągnięcia same w sobie. Bandura umieszcza procesy poznawcze w centralnym miejscu procesu działania. Podstawowym elementem osobowości są reprezentacje umysłowe (Mischel- mental representations), podstawowa dynamika osobowości wynika z procedur interpretacji, stawiania celów, planowania, monitorowania działania, oceniania. Te struktury i procedury spełniają funkcję motywacyjną umożliwiając jednostce zaspokajanie potrzeb, regulację ekspresji tychże potrzeb, zdobywanie kontroli nad zdarzeniami i kształtowanie własnej skuteczności poprzez samoregulację.
Główne strategie:
- obronny pesymizm (niskie oczekiwania, wysoki lęk, nierealistyczne oczekiwania odnośnie osiągnięcia celu, inwestowanie dużego wysiłku) - strategia obrony własnej samooceny, przed przystąpieniem do realizacji zadania ludzie ustalają nierealistycznie niski poziom oczekiwań, który łagodzi lęk przed porażką. Równocześnie starają się pracować tak, aby jej uniknąć.
- strategie optymistyczne - wysokie oczekiwania, skłonność do uznawania tylko pozytywnych informacji za prawdziwe, modyfikowanie napływających informacji tak, aby podwyższały samoocenę, oczekiwanie sukcesów w sytuacjach zadaniowych. Po realizacji dostrzeganie w sobie źródła sukcesu a w czynnikach zewnętrznych odpowiedzialności za porażkę. Obronna atrybucja występuje szczególnie u osób o podwyższonej samoocenie (Zuckerman, 1979).
- strategia samoograniczania (self-handicapping) - jednostka zmniejsza swoje obiektywne szanse sukcesu, np. nie uczy się przed egzaminem. Gdy dozna porażki znajduje uzasadnienie, które nie obniża jej samooceny.
- wycofanie - oznacza nie podjęcie działań zmierzających do celu.
- społeczny przymus- używana w dziedzinie społecznych kontaktów, strategia samobójcza jeśli chodzi o osiąganie innych celów. Nieobecność właściwych mechanizmów podmiotowej kontroli działania. Strategia chroni samoocenę. Zwykle jest wynikiem niezaspokojenia ważnych emocjonalnych potrzeb w środowisku
Obronny pesymizm i strategia optymistyczna prowadzą do dobrych wyników. Umiejętność optymistów koncentrowania się na sukcesach i pomijania aspektów negatywnych prowadzi do sukcesu. Dla pesymistów podstawowe znaczenie ma koncentrowanie się na rozbieżności prowadzące do osiągania celu.
1