DZIEJE MYŚLI O SZTUCE, WYKŁAD IV, 28.10.10
Zagadnienie frazy, literackiego opisu dzieła sztuki i problem przewodnika po dziełach sztuki.
Ksenofont: Czy w dziele sztuki można przedstawić stan duszy? Pada odpowiedź twierdząca, można to przedstawić za pomocą środków wizualnych. Problem ekspresji - widzialność stanu ducha.
Kanon Polikleta V w. p.n.e. - dowiadujemy się o nim z drugiej ręki, dzięki lekarzowi z I w. nie ma co się dziwić, ze o tym traktacie dowiadujemy się o lekarzowi, gdyż wychodzono z założenia, ze medycyna zajmowała się pięknem ciała.
Ustalone proporcje ciała ludzkiego - ustalone w sposób dość szczególny. Witruwiusz - miary budowli wyrażać modułem i jego wielokrotnością. Moduł - zawsze część budowli. Ten sposób myślenia wprowadza Poliklet - proporcje ciała ustalane w oparciu o moduł, którym jest część ciała. Położenie akcentu na ciało, jako pewną całość. Nie jest to prosta suma pewnych elementów. Jeśli myślimy o ciele, to w kategoriach pewnej całości. Sposób myślenia odmienny od myślenia egipskiego.
Ksenokrates - III w. p. n. e, rzeźbiarz w brązie, jako pierwszy przedstawia historyczne ujęcie dziejów dzieł sztuki. Okres, w którym zaczynają się pierwsze kolekcje sztuki. U Ksenokratesa ta koncepcja historyczna pojawia się, ale nie jest szczególnie istotna. Może małe zainteresowanie historią wynikało z wpływów Arystotelesa. W jaki sposób ujmuje on rozwój? W bliźniaczy do Pliniusza - dla Ksenokratesa sztuka rodzi w stanie niedojrzałym, a z upływem czasu za pośrednictwem wybitnych artystów doskonali się coraz bardziej. Ma to wymiar techniczny, a one pozwoliły coraz wierniej naśladować rzeczywistość. Ksenokrates nie operuje określonym znaczeniem sztuki. Nie twierdził, że istnieje jeden kanon piękna i proporcji - relatywizm zasad, który będzie pojawiał się w myśli starożytnej u Cycerona. Inaczej, według niego, piękno będzie się pojawiać w rzeźbie, a inaczej w malarstwie. Różni wielcy artyści osiągnęli doskonałość, ale każdy na swój sposób. W epoce hellenistycznej rozpoczyna się proces zmian pojmowania artysty - dalej są określani, jako rzemieślnicy, ale zaczynają cieszyć się sympatią możnych tego świata. Pojawia się zagadnienie dotąd nieobecne - problem procesu twórczego. Zastanawiamy się, na czym polega bycie artystą - dostrzegamy problem wart uwagi. Artyści w dalszym ciągu są traktowani, jako rzemieślnicy. Kunsztowna maestria ma tę samą naturę. Jednocześnie w tym ujęciu istnieje silne rozdzieleni artysty i dzieła.
Wyobraźnia - określa tylko te obrazy, które powstają w umyśle. Długo wyobraźnia nie była długo wiązana ze sztuką. To wiązało się ze zdolnościami poznawczymi człowieka, ale nie z tworzeniem sztuki. Przy jakiej okazji pojawia się problem wyobraźni? Przy kwestii przedstawiania Boga. Przedstawianie niewidzialnych bogów pod postacią ludzką i widzialną - nieuzasadnione, dziecinada. Jakim więc cudem artyści wpadki na ten pomysł? Dion Chryzostom - nauczyciel retoryki jednego z najgłośniejszych retorów z I w. Dion - autor mowy olimpijskiej, poświęconej Zeusowi. Mowa wygłoszona przed tłumem zgromadzonym przed świątynią w Olimpii. Wszelkie uwagi dotyczące plastyki, szeroko pojętej, przeważnie będą znajdowały się na marginesach - uwagi rozsiane przy innych okazjach. Mowa całkowicie temu poświęcona. Pochwała fidiaszowego posągu Zeusa - popularna. Drugi motyw z tej mowy - historia o uwiezieniu Fidiasza za to, że przywłaszczył sobie pieniądze przeznaczone na dekorację posągu Ateny. W tej mowie Diona Fidiasz staje przed sądem i ma odpowiedzieć na pytanie, wykazać, ze kształt, który nadał zeusowi jest godny boskiej naturze - kwestia tego, czy to, co niewidzialne można przedstawić, jako widzialne. Czy boskości można nadać wymiar zmysłowy, idealny. Czy zmysłowe kształty mogą oddać naturę bogów? Dion - obraz bogów, które mają ludzie - wrodzone obrazy, obrazy poetyckie, obrazy ukształtowane przez tych, którzy ustanawiają prawa, czwarte źródło - obrazy wykonywane przez artystów. A te ostatnie są najsilniejsze. Z jednej strony świadczy to o sile sztuk plastycznych ale jednocześnie stanowi o tym, ze te sztuki są takie niebezpieczne. Sztuka potrafi, przez to, ze jest taka przemawiająca, pokazywać coś, jako prawdziwe. Pytanie - skąd artyści biorą te obrazy - artysta posiada zdolności twórcze, ma talent i umie oddać boską naturę. Artysta zaczyna działać niczym sam bóg, Zeus, ten, kto jest najdoskonalszym rzemieślnikiem. Oznacza to, ze rzeźbiarzowi zaczyna przyświeca ta sama rola, co poeta. Jest to ktoś, kto ukazuje ludziom, pokazuje bóstwa. O ile Platon rozsuwa poezję i sztuki plastyczne, poezja wynika z boskiego szału, dlatego jest bliska wieszczeniu, Arystoteles - zbliża poezję i malarstwo obie nazywając sztukami naśladowczymi, o tyle tu mamy do czynienia ze zbliżeniem poezji i plastyki, ale na innym gruncie. O ile Platon je rozsuwa, o ile Arystoteles mówił, ze i malarstwa i poezja opierają się na regułach, to malarstwo i rzeźba są odniesione do poezji. Ustalona ranga poezji i rzeźby.
Można się zastanawiać, która z tych sztuk jest doskonalsza - kto lepiej przedstawiał bogów? Czy Fidiasz, czy Homer. Porównanie sztuki. Dion - z jednej strony rzeźba i poezja się od siebie różnią - rzeźba jest nieruchoma, poezja oddziałuje w czasie. Poeta wypowiada od razu, rzeźbiarz, by stworzyć dzieło musi zachować ideę cały czas. Rzeźba korzysta z symboli, poezja, zdaniem Diona, może wyrazić wszystko. Jednocześnie jest o wiele prawdziwsza, odwołuje się do oczu, a nie do uszu. W artyście - plastyku jest idea, która nie pochodzi z naśladowania rzeczywistości zewnętrznej.
Filostrat - „życie Apoloniosa z tiany” i auto dzieła „obrazy”. Zacytowany dialog między dwoma artystami - jednym, który reprezentuje sztukę grecką, drugi egipską, egipski zastanawia się, skąd greccy wiedzą, jak wyglądają bogowie - czy wstąpili na Olimp? Czy też nauczyli się tworzyć ich obrazy w jakiś inny sposób. Jaki jest lepszy sposób przedstawiania niż naśladowanie? Wyobraźnia. Przewyższa naśladowanie, wyobraźnia ukazuje to, co nie istnieje, jej zakres działania i obrazu jest szerszy. Niejasne rozgraniczenie między wyobraźnią niż naśladowaniem. Okazuje się, ze wyobraźnia też jest swoistym naśladowaniem. Rzeczywistości wewnętrznej idei w umyśle. Idea to termin, który długo określa kształt widzialny. To treść umysłu przez ten umysł oglądany. Ten motyw powróci w XVI wieku w estetyce akademickiej.
Filostrat - nazywany różnie, ateńczykiem, Flawiuszem.. wątpliwości co do jego tożsamości. Może było dwóch autorów o tym imieniu - tak się zakłada. XVII wiek - problem, który się pojawia i ciągnie do XX wieku. Gdy same obrazy stały się niezwykle popularne.
Dwa zbiory o tytule „obrazy” - pierwszy, zwany straszym - to zespół 65opisów, drugi - zbiór opisów 18.
Twórczość F. z II w. - druga sofistyka. Najistotniejsze - kilka postulatów związanych z nurtem uprawiania retoryki. II sofistyka - wypełnianie dzieł elementami erudycyjnymi, nawet przy błahych faktach. Odniesienia do obrzędów. Nawet najbłahszy temat ma odniesienie do określonych realiów. To wiązało się z postulatem, by autor dysponował wszechstronną wiedzą. W tych formach preferowano stosowanie 2 osoby gramatycznej - oznaczało to wplatanie w mowy konwersacji, dialogów, opisóo skierowanych do określonego słuchacza. Zakładano, ze każda wypowiedź musi być adresowana do konkretnej osoby., jednocześnie w II sofistyce obecna jest fascynacja przyszłością - naśladowanie wcześniejszych autorów i wcześniejszej gramatyki. Ta fascynacja przeszłością - nurt intelektualny wymierzony w kulturową dominację Rzymu, albo wyraz ogólniejszej fascynacji dawną świetnością. Opisy geograficzne i historyczne Imperium. Jednocześnie ta fascynacja znajduje swój wyraz w kolekcjonowaniu dawnych dzieł sztuki -malarstwa i rzeźb, czy to w oryginale, czy w kopiach.
Wykształcony sofista - wykształcenie retoryczne i wszechstronne humanistyczne. Do tego dochodzi prezentowanie odpowiedniej postawy osobistej. Nauka sofistyki - w szkołach prywatnych. Nauka opierała się na studiowaniu tekstów autorów greckich i na ćwiczeniu konkretnych fragmentów. Opis wyglądu, charakteru postaci, przedstawienie fragmentu dzieła literackiego, porównanie dzieł i osób, opis dzieła sztuki i krajobrazu - ekfraza.
Tylko ekfraza awansowała do roli nowego gatunku literackiego. Sam termin - funkcjonuje, jako opis literacki dzieła sztuki. Siłą rzeczy wskazuje się na Homera - opis tarczy itd. Najlepszy okres - II sofistyka.
Pierwszy zachowany zbiór ekfraz - Filostrata. Ekfraza stałą się modnym zagadnieniem, termin ten uległ rozszerzeniu - oznaczała wszelkie związki literatury z obrazem. Historia sztuki - kontynuacja ekfrazy, według niektórych. Termin wywodzi się od - zwracać na coś uwagę, rozważać, myśleć, spostrzegać, bogactwo znaczeniowe jest istotne by zrozumieć, o co chodziło w ekfrazie. Jej zadaniem było uczynienie opisywanego przedmiotu jasnym i zrozumiały. Łaciński termin, który jej odpowiada - descriptio.
Dobra Ekfraza - która czyni z obrazu sztukę sceniczną, dramatyzuje to, co przedstawione.
Starożytna definicja ekfrazy - żywy opis. Na e. można spojrzeć, jak na przewodnik po dziele. Innymi słowy Ekfraza, dzieło wyrażone w słowach, ma nie tyle oddziaływać na słuch, lecz na oczy i na wyobraźnię, Ekfraza ma tworzyć obrazy tak sugestywne, żeby odnosił wrażenie, ze sam się tam znajduje. Oznacza to, ze e. z definicji opisuje to, czego słuchacze nie mogą zobaczyć w danej chwili. Ekfraza może dotyczyć dzieł sztuki i prawdziwych lub wyimaginowanych miejsc, ludzi, oręża, może opisywać dzieła fikcyjne.
Pożądane cechy e. - jasność, wyrazistość, namacalność, obrazowość, żywość przedstawienia. Te cechy skupione w pojęciach: energeia - słuchasz staje się świadkiem sceny, evidentia - blisko związany z energią, natomiast kładł nacisk na uszczegółowienie, by uprawdopodobnić opisywane sceny.
E. - mowa przeznaczona do deklamowania, w miejscach, gdzie dzieła sztuki nie są obecne, poza miejscem ecspositio.
Jak inaczej określano ekfrazy? Jako malowanie słowem. Najlepszym słownym malarzem był Homer. Ekfrazy znajdujemy przed Filostratem u innych autorem - u Ajschylosa i Eurypidesa (ale się nie nazywały „ekfrazy”), ale można tam odszukać twierdzenie, ze mowa, poezja, jest lepsza i wymowniejsza niż obraz.
Ekfraza u Homera - opis udramatyzowany. Czytelnik / słuchacz, ma zapomnieć, ze ma do czynienia z przedmiotem. Opis sceny w układzie przestrzennym - ujmuje to w schemacie geometrycznym. Homer opisywał teraźniejszość, Filostrates dodaje do tego opisu przeszłość i przyszłość. Zaczyna się interesowac tym wszystkim, co do tej sceny doprowadziło, interesują go pobudki tego wydarzenia i jego skutki. Mamy z tym do czynienia także w doktrynie akademickiej - obraz akademicki przedstawia historię, zbiega się przeszłość, czego wynikiem jest przedstawiona scena, która informuje o tym, co się dalej wydarzy. W swoich opisach wykracza poza to, co jest przedstawione, to, co tak naprawdę jest widoczne. Nagle Filostratesa zaczynają interesować motywy postaci, ich nastrój. Z tego, co widzialne na obrazie, stara się wyciągnąć wnioski. F. opisuje obrazy tablicowe zebrane w neapolitańskiej galerii. Nie wiadomo, czy opisuje on autentyczne obrazy, czy wyimaginowane. To pytanie nie zostało ostatecznie rozstrzygnięte. Jedno stanowisko skrajne - filo strat opisał obrazy fikcyjne, gdyż w opisach obrazy SA tak bogate treściowo, ze nie sposób namalować czegoś tak bogatego. Z drugiej strony - takie wielowątkowe obrazy są charakterystyczne dla czasów, kiedy pisał F. co więcej, wiadomo, ze w jego epoce powstawały wspaniałe obrazy, więc nie wiadomo, czemu miałby uciekać się do obrazów fikcyjnych. Panowało przekonanie, ze F. opisywał obrazy rzeczywiste. Intensywna debata, co do autentyczność obrazów trwa w wieku XIX i XX. Inna sprawa, czy opisywał rzeczywistą galerię sztuki, obrazów. Trudno to rozstrzygnąć. Na podstawie układu opisów starano się zrekonstruować układ kompozycji.
F. opisuje obrazy sztalugowe. Wiemy również, ze ten rodzaj malarstwa był ceniony, a fakt, ze były przenośne działał na ich korzyść. Obrazy, jakie opisuje Filostratesa - o tematyce marynistycznej, sceny zbiorowe, mitologiczne, historyczne… zgodnie z postulatami, by mowę do kogoś adresować, F. korzysta z 2 os., czyniąc odbiorcę słuchaczem. Tłumaczy jakie motywy i pobudki stały za twórcą. Homer tworzył opis bezosobowy - nie zwrócony do nikogo konkretnego. F. chciał, by widzowie współodczuwali. Sami bohaterowie mieli wyjaśniać, co robią na obrazie i dlaczego. Było to edukacyjne, służyło temu, by wyjaśnić, co powstawało na obrazie i czym jest kunszt artysty.
Poglądy estetyczne Filostrata można odczytać z terminów, którymi się posługuje - jestem dokładny, ukazuje prawda, kwiecisty, barwny, harmonijny, o kwiecistym wyglądzie, naśladować… terminy, które odnoszą się do różnych aspektów i pozwalają wywnioskować, jakie cele stawiał Filostrat sztuce. Obrazy mają dwa wymiary - zmysłowy i intelektualny. Wciąganie widza w przestrzeń obrazu. Notabene jednym z najbardziej popularnych sposobów wygłoszenia pochwały - opisanie obrazu „jak żywego”. Nowożytna krytyka sztuki. Był tylko jeden artysta, który potrafił w glinę tchnąć życie - bóg, artysta zaś naśladuje boga, ale nie umie tchnąć życia, nawet jeśli stworzy ideał sztuki. Po to, by tę iluzyjność osiągnąć, artysta musi być wykształcony i utalentowany. Zadanie widza - szukanie ukrytej myśli. To powróci w przypadku estetyki akademickiej, kiedy treść będzie stanowiła o wartości obrazu. Przełożenie na kwestie formalne - formatu. To odnajdzie swoje echo w XIX wieku, gdy pojawi się realizm. Strona formalna podporządkowana stronie intelektualnej. Sama odsłona formalna - styl żywy, elegancji, pełen neologizmów, odstęp od norm gramatycznych. Przysłowia, frapujące czytelnika.
„obrazy” szeroko czytane w Bizancjum i w starożytności, później głównie funkcjonowały w manuskryptach, najpierw we Włoszech potem w Bazylei. W wieku XVIII - F. zaczynają się zajmować Niemcy, w XIX w. powstaje galeria dekorowana freskami, które miały być rekonstrukcją opisów Filostratesa. Jednocześnie F. zarówno w „obrazach” jak i „żywocie” wyłącza rzeźbę ze sztuk nazywanych „rzemiosłem”. Przyjęło się, ze „obrazy” Filostratesa są wydawane razem z ekfrazami innego autora i Lukiana.
Lukian: „Obrazy”, „obrona obrazów” - forma dialogów. Lukian: człowiek jest obrazem bogów. Piękno jest rozsiane, idealne piękno bierze się z elementów rozsianych w naturze. Lukian autorem ekfrazy „kalumnia Apellesa” - jest to obraz, który w nowożytności malowania.
Peli geza - przewodnik podróży lądowej. Opis kraju, lokalnych osobliwości. Celem było pouczenie czytelnika na temat dalekich krain. Miał pełnić także funkcje praktyczną. Dwia pełne dzieła - przewodnik po Grecji Pauzaniasza i dzieło Lukiana, gdy oprowadza po mieście Herakles. Gatunek pojawia się w okresie kolonizacji. Najpierw - cele czysto praktyczne. Pierwsze przykłady literatury takiej - u Homera. Katalog okrętów w Iliadzie i opis drogi Odyseusza w Odysei. Narodziny turystyki - przekonanie, ze każdy kraj ma swoje osobliwości. Moment, w którym wykształca się profesjonalny przewodnik. Osoba, która oprowadza po miejscach świętych. Z jednej strony - przewodniki czysto praktyczne o nikłej wartości literackiej i przewodniki popularne dla tych, którzy podróżować nie mogli, trzeci - obszar za obszarem, przewodniki literackie - czwarte, do tek grupy należy zaliczyć Pauzaniasza, piąte - z bogatą dokumentacją.
Pauzaniasz dużo podróżował, większość informacji czerpiemy z jego „przewodnika po Grecji”, interesowały go zabytki, ale nie rzymskie rzeźby, które stały w Atenach. Nie ma wstępu to dzieło (10 ksiąg), nie ma też zakończenia. Co nie znaczy, ze nie tworzy całości. Układ - topograficzny, P. oprowadza czytelnika po kolejnych miejscach. W obrębie wielkich miast opisuje zabytki, które się mija, jak się do miast zdąża, gdy jest w mieście zdąża do najważniejszego punkty, który opisuje i zaczyna przemierzać ulice i opisywać zabytki warte uwagi. Dochodząc do końca ulicy wraca na rynek, wchodzi w inną ulicę i sytuacja się powtarza.
Jakie informacje go interesują? Historyczne, legendarne, zainteresowany osobliwościami, cytuje inskrypcje, wyjaśnia źródła nazw. Koncentruje się na rzeźbie. Nie posługuje się szczególnie fachowymi terminami. Językiem fachowym posługuje się tam, gdy chce podkreślić doniosłość danego zabytku. Ekskursy - wątki poboczne o różnej tematyce, które zajmują połowę dzieła. Lokalne języki, wyjaśnianie nazw miejscowości.
Sztuki klasyfikowano na różne sposoby. Będą one powracały w późniejszych epokach. Sofiści - sztuki służące pożytkowi i przyjemnościom . Platon i Arystoteles - sztuki użytkujące rzeczy, naśladujące i sztuki wytwarzające. Funkcjonuje podział na sztuki służebne i wolne - umysłowe. Sztuki umysłowe - retoryka, geometria, dialektyka, astronomia. Podstawowe kryterium - wysiłku fizycznego. Kwintylian dzieli sztuki na te, które polegają na poznawaniu rzeczy, na te, które nie pozostawiają wytworów i na te, które je pozostawiają. Kryterium podziału jest potrójne - kwestia umiejętności, czynności i wytworu. Cyceron - sztuki polityczne, wyższe i niższe. Plotyn - takie, które posługują się siłami przyrody, własnymi narzędziami i narzędziami umysłowymi.