Religia patriarchów
Protoplaści starożytnych pokoleń izraelskich Abraham, Izaak, Jakub, 12 synów Jakuba.
Zajmują 39 rozdziałów w księdze rodzaju - określenie początków Izraela i wierzeń związanych z El'em
Biblia podaje: Abraham w Kanaanie 2091 p.n.e., rodzina Jakuba w Egipcie 1876 p.n.e., wyjście z Egiptu 1446 p.n.e.
Historycznie epoka łączona z migracja Amorytów ok. XIX wieku p.n.e. po badaniach archeologicznych przesunięta na XIII/XI w. p.n.e.
Fakty znane z biblii
Patriarchowie jawią się jako prefiguracje późniejszych izraelitów i ich sąsiadów. Eponimy wiązane z miejscowościami należącymi do królestwa Judy dzieje grup społecznych identyfikujących się z nimi
Przekaziciele tradycji religijnej Abraham ok. XIII wieku p.n.e., pół nomad, wędrujący z inspiracji religijnych (nakaz El'a) od Ur do Kanaanu, ziemi obiecanej przez Boga. Tradycja kapłańska z II świątyni przedstawiała go jako wędrowca wskazującego modelowa drogę z Babilonu do Izraela
Religijność połączona z rodzinami, a nie z plemionami.
Posiadanie wspólnego bóstwa, które troszczyło się o nich i zapewniało potomstwo i ziemię. Nazywano je bogiem mojego/twojego ojca, rożne imiona, zawsze z członem El
Brak wyłączności oddawania czci ich bóstwu rodzinnemu monolatria
Prosty kult, którego centralnym elementem były ofiary ze zwierząt składane przez ojca klanu na cześć ich własnego bóstwa
Nie wiązali kultu ze ściśle określonymi świętymi miejscami czy porami rolniczo- wędrownicze życie
Pierwsze historyczne ślady tej wspólnoty poświadczone z inskrypcji na steli Merneptaha (1207 p.n.e.)
Izraelici swój rodowód wiążą z Transjordanią i Aramejczykami
Przetrwanie zawdzięczają oddaleniu od głównych szlaków handlowych i zawiązaniu przymierza z populacja Efraima i Beniaminam przy zachowaniu starych więzi rodowych
W nowych szczepach zbiorowości, które określa się mianem Izraela. Z czasem pod ta nazwa, zaczęła występować cala wspólnota, a Jakub-Izrael stał się jej ojcem
Religia okresu wyjścia
Jedynym źródłem o tym wydarzeniu Biblia
Cześć proto-Izraelitów w Egipcie za Ramzesa II w XIII w. p.n.e. reszta pozostała w Kanaanie Wyjście nastąpiło za Ramzesa III ok. 1175 p.n.e. poł. XII p.n.e. zasiedlenie Kanaanu. Migracja zapewne rozciągnięta w czasie i różnymi drogami (niekoniecznie Synaj)
Na religijności proto-Izraelitów wpływ Mojżesz. Mówi o nim tylko Biblia brak historycznych wzmianek. Ukazywany jako natchniony pasterz, zwiastun zbawienia, wybawca. W tradycji deuteronomicznej zwany prorokiem. Tradycja kapłańska ukazuje jako jedynego rozmówce z Jahwe i pośrednika
Pod wpływem Mojżesza przemiany religijne spowodowały transformacje społeczną niewolnicy wyzwolicielami
Ukazał im dawnego rodzinno-klanowego Boga jako tego, który jest w stanie o ile mu zawierzą wyprowadzić ich z niewoli. Bogiem tym miał być Jahwe
Jego imię przejęte prawdopodobnie od Kenitów (Madianitów), łączyły z nimi Mojżesza związki: przebywał jakiś czas, wybrał żonę, Oni byli wcześniej czcicielami Jahwe.
Od teraz jego opieka nie obejmowała tylko rodziny/ rodu lecz większą grupę.
Okazywana pomoc była długofalowa bo wyzwalanie z ucisku było procesem: zawiązania więzi plemiennych, pokonania przeszkód naturalnych.
Kulminacyjnym momentem wędrówki przymierze pod Synajem W zamian za opiekę bóstwa lud zobowiązał się do oddawania mu czci i absolutnego zawierzenia oraz lojalności, obejmujące życie moralne jednostki i całej społeczności, wyraz w dekalogu.
Później stały się norma konfederacji izraelskiej, której członków nazywano bliźnimi
Na pustyni wyłoniły się instytucje i rytuały związane z kultem:
- namiot spotkań i przechowywana w nim arka przenośne sanktuarium
Zmiany w organizacji społecznej i stworzenie gradacji w sferze religijnej:
Jahwe nie wchodził w bezpośredni kontakty z jednostkami jak za patriarchów lecz zwraca się przez Mojżesza
tradycja mojżeszowa domaga się od wyznawców zaangażowania w realizacje wymagań natury społecznej, politycznej i etycznej oddzielenie się jego grupy, nabywanie przez nią cech własnych, odrębność religijna
Religia okresu zasiedlania Kanaanu - Okres sędziów XIII do X p.n.e
Głównym źródłem Księgi Jozuego i Sędziów
Sędziowie - charyzmatyczni przywódcy (hebr. Szofetim), którzy powoływanie byli w celu obrony szczepów zagrożonych niebezpieczeństwem najazdów.
Biblijny Izrael wyłonił się z mieszaniny ludów zamieszkujących Kanaan na początku epoki żelaza. Wśród nich uchodźcy z Egiptu (potomkowie) z własnym opiekuńczym bóstwem Jahwe. Od nich przejmował je niejednorodny lud nazwany Izraelem
Podstawowym trzonem Efraimici, Beniaminie, Manassesici później dołączyły inne szczepy tworząc konfederacje 10 plemion północnych
Na południu ludność przemieszana i nie połączona z konfederacja - związek miast amoryckich
Podbój tych terenów nie przez podbój, a raczej, pokojowa infiltracja, powstanie wieśniaków.
Brak pewności czy to jahwizm zainspirował owe zmiany czy wyłonił się z nich.
Podbój możliwy dzięki 2 technologiom: 1) budowie cystern do przechowywania wody 2) tworzenie upraw na zboczach w tarasach., również słabsze wpływy Egiptu na tych terenach,
Tutejsza ludność zorganizowana w wioski o podobnych cechach dotyczących planu domów, rozplanowania terenu, ekonomiki rolnej. Osady były jednostkami zwartymi, samodzielnymi. Osady nie dążyły do trwalej integracji
Jednostka ekonomiczno-spoleczna była rodzina, określana beit-aw - dom ojca. Składało się na nie małżeństwo, dzieci oraz ich małżonkowi, niewolnicy i obcy. Na czele domu ojciec. Domy tworzyły rodzinę zwaną miszpacha - klan. W jej obrębie nie tyle spokrewnione rodziny co raczej te, które objęte były jedna struktura ochroną
Klany z jednego terytorium zorganizowane były w szczepy, nazwy od zamieszkiwanego obszaru.
Władza plemienna to starszyzna złożona z przywódców rodzin, w chwilach zagrożenia powoływała jednego dowódcę. Po pokonaniu wroga jego mandat gasł.
Nadal czczono El'a. pod wpływem przybyszów z Pd. czczących Jahwe dokonało się utożsamienie z nim El'a. Zbliżenie domu Judy z plemionami PN. ok. X p.n.e. za Dawida
Panował system teokratyczny - chronił plemiona przed instytucjonalną centralizacją. Tylko Bóg panował nad nimi, wojny przez nie prowadzone były jego wojnami.
Okazywana mu wierność miała być zarazem rękojmia ich bezpieczeństwa i pomyślności.
Fragm. księgi Sędziów o Gedeonie gdy Anioł Jahwe zlecił mu zburzenie świątyni Baala i reakcji mieszkańców świadczy ze wśród Izraelitów jahwizm nie był rozpowszechniony.
Istniały lokalne sanktuaria, najczęściej plemienne (Sychem, Szilo, Betel) prócz nich Wyżyny (bemot) na których ustawiano ołtarze oraz stele (macewy) i drzewa (aszery) - symbole bożej obecności. Oddawano tam cześć rożnym bogom.
Z czasem wyżyny uznane za zagrożenie dla jahwizmu gdyż stały się uosobieniem synkretyzmu, przeciwwagą w drugiej Polowie XI p.n.e. ponadplemienne sanktuarium w Szilo później spalone.
Oprócz sanktuariów plemiennych również domowe.
Do VIII p.n.e. utrzymywał się synkretyzm baalizmu i jahwizmu.
Okres 12 pokoleń XI - VI p.n.e.
Informacje z 1-2 Samuela i Królewskiej
Pod koniec XI p.n.e. załamanie się teokratyzmu i powstanie monarchii wybieralny król, namaszczenia elekta dokonywał prorok
Utrzymywano, że krajem rządzi Jahwe ale król jest jego substytutem, w sposób widzialny reprezentujący, zwłaszcza wobec krajów ościennych. Konieczność wyboru podyktowania potrzeba przeciwstawieniu się zagrożeniu ze strony Filistynów.
Saul wprowadził pluralizm kulturowy i religijny, ustalił jahwizm religia państwową, obowiązująca przede wszystkim wojskowych, wymagano od nich rytualnej czystości, zabierali ze sobą arkę przymierza.
Dawid zajęcie Jerozolimy n terenie Judy, uczynił z niej stolice, sprowadził tu arkę czyniąc również religijnym centrum, pozwalał czcić różnych bogów z centralnym kultem Jahwe sprawowanym w Jerozolimskim sanktuarium. Zaszczepił idee trwałości jego dynastii i adopcji króla przez Jahwe., praw do powszechnego panowania i do funkcji kapłańskich.
Salomon zbudował państwowe sanktuarium ku czci Jahwe, uwierzytelnił ideologie królewską i drugą Syjonu - eksponującą religijne znaczenie Jerozolimy (jedno ze wzgórz miał obrać Jahwe na siedzibę)
Fundamentem wiary obietnice Jahwe dane Izraelowi
Novum pojawienie się królestwa jako instytucji sakralnej wpisanej w teologie jahwistyczną. Symbol ciągłości i trwania przymierza z Jahwe.
Świadectw archeologiczne zaprzeczają istnienia w XI i X p.n.e. istnienia scentralizowanej monarchii. Odkrycie kamienia z Tel Dan z inskrypcja z XI p.n.e. poświadcza istnienie domu Dawida.
Początki opowieści o monarchii:
Zrodziła się pod Koniec IX p.n.e.
Główny bohater Dawid, zaskarbił sobie u mieszkańców wyżyn judzkich uznanie stal się ich obrońca. Z przywódcy rabusiów (apiru) został obwołany w Hebronie, przez starszyznę wodzem-królem, pod którego wodzą Jerozolima w X p.n.e. odbita z rak Jebusytów.
Po 100 latach od jego śmierci powstało tu królestwo Judy. Jerozolima najsilniejsza forteca, ośrodek ceremoniału i władzy. Rozwój zawdzięczała oddaleniu od szlaków i centrów władzy na nizinach
Dawid w okresie żelaza stworzył na wzgórzach Judei nowy podmiot polityczny, dając początek dynastii rządzącej ok. 400 lat.
W ta opowieść wpleciony watek o Saulu pierwszym namaszczonym królu przez ostatniego sędziego Samuela. Pojawia się gdy izraelici pokonani przez Filistynów. Starszyzna poprosiła o wyznaczenie króla. Brak wzmianek historycznych o nim. Według Biblii rządził w X p.n.e. nad całym Izraelem i wywodził się spośród Beniaminów, miejscem działalności jego północna wyżyna. Nie rządził calym Izraelem a ziemiami szczepowymi Beniaminitów. Różniło się od judzkiego.
Północ centrum w Sychem, południe centrum w Jerozolimie
Poprawienie warunków w dawnych dominium Saula za wnuka Dawida Roboama w Biblii negatywnie kwitło za niego bałwochwalstwo, budowano w judzie wyżyny i stele oraz szery, nierząd sakralny. Kara za to miał być najazd Szoszonka władcy Egiptu
Po tym role się zmieniły i dominowało południe.
Pod koniec X p.n.e. koncepcja wspólnej tożsamości ludu Izraela od 12 pokoleń.
Wylania się nowe centrum administracyjne na północy - Samaria za dynastii Omriego w IX p.n.e., następcą Achab syn.
Religia proroków od monarchii do 586 p.n.e. (okres I świątyni)
Biblia przedstawia jako okres podzielonego królestwa na Izrael (północ) i Judę (południe)
Doprowadziło to do osłabienia jahwizmu.
Odpowiedzialność za podtrzymywanie i jego rozwój spoczywała nie na monarchach, a na charyzmatycznych przywódcach duchowych zwanych prorokami (roe, choze, nawi)
Pod ich wpływem jahwizm stał się czystym monoteizmem.
Zagrozenie dla jahwizmu (wg. Biblii) za czasów króla Achaba (IX p.n.e.) sojusz Izraela z Tyrem, poślubił tamtejsza księżniczkę Izebel, na dworze w Samarii rozpowszechnił się kult bóstw Baala-Melkarta i Aszery. Dążyła do zastąpienia nimi oficjalnego kultu Jahwe.
Król pozostawał osobiście przy jahwizmie, nie mógł przeciwstawić się nowej religii, obawiając się zachwiania stabilności. Postawa Izraelitow podzielona.
Izebel widząc sprzeciw proroków wystąpiła przeciw nim
Micheasz przepowiedział w imię Jahwe upadek królestwa Izraela
Eliasz i jego następca Elizeusz prorocy żyjący w IX p.n.e. zwolennicy czystego jahwizmu, gotowi do świętej wojny z pogańskim państwem, głosili ze złamanie przymierza z Jahwe domaga się krwawej odpłaty, z tego powodu miało dojść do upadku dynastii Omry
Jehu z poparciem wojska dokonał zamachu stanu i przejął rządy.
Prorocy IX p.n.e. przyczynili się do uratowania jahwizmu i rozbudzenia patriotyzmu.
Za normatywne uznawali tradycje instytucje zgodne z pierwotnym porządkiem Izraela.
Wspierały ich ugrupowania rechabitów i nazarejczyków tworzyli związki nawiązujące do koczowniczej tradycji, powstrzymując się od pracy na roli i picia wina. (Nazarejczykami nazywano później mężczyzn poświęcających się Bogu przez specjalny ślub.)
Amos i Ozeasz VIII p.n.e. zareagowali na patologie życia społecznego, moralnego i religijnego,
domagali się sprawiedliwości i obrony uciśnionych, nadając swym zadaniom boski autorytet. -Zasady regulujące życie społeczne wywodzili z zapomnianego prawa przymierza
Domagali się zastąpienia czystego rytualizmu w czynnościach kultowych pogłębionym życiem religijnym i bezwzględnym zaufaniem do Jahwe.
Odrzucali pogląd, ze pozycja Izraela jako ludu wybranego opierała się na pokrewieństwie ziemi i kulcie oraz, ze przymierze zobowiązywało go na przyszłość.
Widzieli podstawę istnienia Izraela łaskawości Jahwe i uroczystej zgodzie na uznanie jego najwyższej władzy w odrzucenie wszystkich innych bogów i ścisłym przestrzeganiu jego prawa w życiu publicznym i prywatnym
Przepowiadali nadejście Dnia Jahwe i wymierzenia kary za odstępstwo od Boga
Przepowiadali okazanie przez Jahwe miłosierdzia w postaci przywrócenia obiecanej ziemi i ponownych zaręczyn z nim ale po katastrofie pastwa północnego, która nadeszła w 722 p.n.e. z rąk Asyrii
Źródła historyczne podają ze w połowie IX p.n.e. Izrael był potężny w regionie. Juda rządzona przez Jozafata była wasalem Izraela. Za rządów jego syna Jorami poślubiony księżniczce Atalii córce Achaba, wchłonął Jude. Nie władali nim potomkowie Dawida lecz Omriego, stolica nie była Jerozolima lecz Samaria.
Po zniszczeniu Samarii w 722 p.n.e. przez Asyryjczyków, w Jerozolimie okres prosperity. Stała się wasalem Asyrii co stymulowało jej rozwój. Stymulowali go tez uchodźcy z państwa północnego, przynosząc własne tradycje dynastyczne związane z królem Saulem.
Podjęto wiec próbę połączenia dwóch tradycji w jedna, która stawała się oficjalna historia dynastii. Akcent: stolica świętym miastem, tron Jahwe, arka sprowadzona przez Dawida do Jerozolimy, Salomon budowniczy świątyni, za czasów Ezechiasza chciano uczynić centrum religijnym.
Badania archeologiczne z okolic Jerozolimy pod koniec VIII p.n.e. świątynie których przestano używać. Wiąże się z tym reforma Ezechiasza (opis Księga Królewska):
Zlikwidowano i zniszczono sanktuaria
Zakopano dawne przedmioty kultu
Scentralizowanie religii państwowej w Jerozolimie.
Obejmowała także Zycie gospodarcze i polityczne
Celem wzmocnienie władzy królewskiej kosztem więzów klanowych
W sferze religijnej konsolidacji społeczeństwa zwłaszcza przybyłych z północy izraelitów.
Nowa koncepcja zjednoczonego Izraela oparta na instytucji dynastii i świątyni.
Po śmierci Sargona II (705 p.n.e.) zdecydowana się na zerwanie więzów wasalnych, chęć przejęcia dawnego królestwa Omrydów. Ufortyfikowana Jerozolimę i zawarto przymierze z koalicja antyasyryjska.
Nowy władca Asyrii Sancherib, stłumił powstania, pokonał Jude ale nie zdobył Jerozolimy (Anioł Jahwe zabił wrogów śpiących pod murami), Judzie przyszło płacić duży trybut.
Juda była zrujnowana jednak zachowała się wiara w wybraniectwo Izraela, umiłowanie przez Boga dynastii dawidowej, panowanie Jahwe z Syjonu.
Za syna Ezechiasza Manassesa odbudowanie Judy VII p.n.e.:
opracował nowa strategie gospodarcza: zorganizowanie sprawnej administracji i zagospodarowanie terenów jałowych na pustyni Judzkiej i zakładania tam wiosek.
wzorowa organizacja dworska
handel międzynarodowy
Pomimo tego w epopei narodowej przedstawiany jako zły bo zarzucił reformę Ezechiasza, wpisujący się w asyryjski model władcy, jego zasługi przypisane Salomonowi.
Zarzucono za niego model religijności, który w większym stopniu odwoływał się do idei sprawiedliwości.
Reforma Jozjasza
Nowa wielka reforma religijna, zapoczątkowana przez proroków Sofroniusza, Habakuka, Nahuma i króla Jozjasza koniec VII p.n.e. zapobiegły upadkowi jahwizmu.
Oparta na odnalezionym kodeksie kultowym i etycznym, przez kapłana Chalkiasza w Świątyni Jerozolimskiej w 622 p.n.e. (Biblia) uczyniono z niego konstytucje państwową. Stanowiło jadro księgi powtórzonego prawa.
W sferze etycznej zaszczepiała idealizm społeczne, zalecając humanitaryzm, zwłaszcza wobec ubogich i niewolników.
Wprowadziła zasadę odpowiedzialności indywidualnej
Zabraniała stosowania prawa krwawej zemsty,
Szeroko prowadzona edukacja
Oczyszczono świątynię z przedmiotów pogańskich kultów
Zniszczono pogańskie sanktuaria i zwolniono ich kapłanów m.in. Betel założone przez Jeroboama I króla północnego państwa - Izrael.
Nakazał poddanym świętowanie paschy z godnie z przepisami z księgi Przymierza
Zabronił działalności wróżbitom.
Ograniczył sprawowanie kultu do Świątyni Jerozolimskiej
W tym czasie Asyria chyliła się ku upadkowi. Na ratunek jej poszedł Egipt faraon Nechon.
Jozjasz próbował przeszkodzić im jednak poniósł klęskę.
Wraz z jego śmiercią w Judzie przestano Wierzyc w powrót wielkiej monarchii izraelskiej i zaczęto ja przesuwać w czasy eschatologiczne.
Powróciło również przekonanie o bezwarunkowym bezpieczeństwie dzięki przymierzu. Przeciwstawiał się temu prorok Jeremiasz, który ostrzegał przed układami z Egiptem przeciw Babilonii, przepowiadał upadek Jerozolimy, który dokonało się w 586 r. p.n.e.
W historii deuteronomistycznej przypisano to Manassesowi