Wojna polsko-bolszewicka 1919-1921
walki toczone przez Polskę po zakończeniu I wojny światowej przeciw Rosji Radzieckiej o kształt granicy wschodniej i utrzymanie niepodległości.
Operacja Wisła
Po kapitulacji Niemiec rząd radziecki unieważnił ustalenia brzeskiego pokoju i rozpoczął operację zbrojną o kryptonimie Wisła. W jej wyniku wojska radzieckie miały wesprzeć ferment rewolucyjny ogarniający po zakończeniu I wojny światowej (1918) Europę Środkową. Akcja Wisła miała zapoczątkować rewolucję europejską i przynieść zwycięstwo komunizmowi. Pochód wojsk radzieckich w pierwszej kolejności skierowano przeciw niepodległym republikom Białorusi i Litwy.
W grudniu 1918 wojska radzieckie zajęły Mińsk, w styczniu 1919 Wilno i Kowno przekazując władzę w ręce komunistów. 27 lutego 1919 proklamowano powstanie Litewsko-Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Rad. Zajmowaniu terenów białorusko-litewskich przez Armię Czerwoną przeciwstawiała się jedynie ludność polska, organizując oddziały samoobrony.
Utworzenie frontu polsko-radzieckiego
Rząd polski, dążąc do zahamowania marszu wojsk radzieckich na zachód, zawarł 5 lutego 1919 umowę z wycofującą się armią niemiecką o przepuszczenie oddziałów Wojska Polskiego przez tereny zajęte przez Niemców. 9-14 lutego 1919 wojska polskie obsadziły pozycje na linii: Kobryń, Prużany, wzdłuż rzek Zalewianka i Niemen. Po kilku dniach do obsadzonych przez Polaków pozycji dotarła Armia Czerwona.
W ten sposób doszło do utworzenia frontu polsko-radzieckiego na ziemiach Litwy i Białorusi. Na początku marca 1919 Polacy podjęli natarcie. Grupa wojsk generała S. Szeptyckiego zajęła Słonim i utworzyła przyczółek na północnym brzegu Niemna, grupa generała A. Listowskiego zajęła Pińsk i obsadziła rzekę Jasiołdę oraz kanał Ogińskiego.
W wyniku kolejnego uderzenia, w kwietniu 1919, Polacy opanowali Nowogródek, Baranowicze i Wilno. To ostatnie miasto zdobyła 1 Dywizja Legionów (2,5 tys. żołnierzy) generała E. Rydza-Śmigłego i grupa kawalerii (800 żołnierzy) podpułkownika W. Beliny-Prażmowskiego. Od połowy maja do połowy lipca linia frontu ustabilizowała się.
Front Białorusko-Litewski
Oddziały Wojska Polskiego utworzyły Front Białorusko-Litewski pod dowództwem generała S. Szeptyckiego. Wobec fiaska rozmów pokojowych w Białowieży (czerwiec-sierpień1919), strona polska podjęła ofensywę zajmując Mińsk (8 sierpnia 1919), przekraczając Berezynę i zajmując Bobrujsk (29 sierpnia 1919). Wojna polsko-radziecka na Ukrainie rozpoczęła się w lipcu 1919, dopiero po zakończeniu walk polsko-ukraińskich i zajęciu Galicji Wschodniej przez Wojsko Polskie po rzekę Zbrucz.
We wrześniu strona polska zawarła układ z S. Petlurą, przywódcą Ukraińskiej Republiki Ludowej, w sprawie wspólnej walki przeciwko Armii Czerwonej. Wobec stanowiska generała A. Denikina, zmierzającego do odbudowy Rosji w granicach sprzed I wojny światowej, J. Piłsudski zarządził przerwanie działań, aby nie wspierać ofensywy nieprzyjaznych Polsce białogwardzistów.
Strona polska podjęła, trwające od października do grudnia 1919, pertraktacje pokojowe z bolszewikami w Mikaszewiczach na Polesiu. Przerwanie działań ofensywnych Wojska Polskiego uwolniło część sił Armii Czerwonej, co przyczyniło się do klęski A.I. Denikina i S. Petlury. Pod koniec 1919 pod polską kontrolą znajdowały się tereny na zachód od linii: rzeka Zbrucz, Płoskirów, rzeka Słucz, Zwiahel, rzeka Uborć, Bobrujsk, rzeka Berezyna, Borysów, Lepel, Połock, Dyneburg.
Akcja E. Rydza-Śmigłego na Łotwie
W styczniu 1920, na prośbę rządu łotewskiego, E. Rydz-Śmigły na czele 1 i 3 Dywizji Legionów wyruszył pod Dyneburg i wspierany przez znacznie słabsze siły łotewskie zdobył miasto i przekazał je Łotwie. Wykorzystując przerwę w działaniach w okresie zimowym, obie strony czyniły przygotowania do ofensywy. Armia Czerwona gromadziła siły na Białorusi, Polacy w Galicji Wschodniej. Równocześnie rząd radziecki czynił taktyczne starania o kontynuowanie rozmów pokojowych (nota G.W. Cziczerina do L. Skulskiego z 22 grudnia 1919), przygotowując jednocześnie plany ofensywy.
Rząd polski odpowiedział na notę 27 marca 1920, proponując jako miejsce rokowań Borysów położony na linii frontu. Propozycja była nie do przyjęcia przez stronę radziecką z uwagi na przygotowywaną ofensywę na Białorusi. W marcu Wojsko Polskie zajęło ważne dla Rosjan punkty strategiczne: Mozyrz i Kalenkowicze, co opóźniło przesunięcie wojsk radzieckich na Front Zachodni.
Ofensywa ukraińska i białoruska
Po zawarciu umowy politycznej i konwencji wojskowej z rządem ukraińskim S. Petlury (21 i 24 kwietnia 1920), 25 kwietnia ruszyła polska ofensywa na Ukrainie. Oddziały polskie pod dowództwem E. Rydza-Śmigłego, wspierane przez oddziały ukraińskie, 7 maja 1920 zajęły Kijów, a 9 maja zdobyły przyczółki na Dnieprze. Dowództwo radzieckie odpowiedziało 14 maja, rozpoczynając ofensywę nad Dźwiną i Berezyną. Uderzenie radzieckie zostało wstrzymane.
26 maja Rosjanie rozpoczęli ofensywę na Ukrainie (dowodził generał A.I. Jegorow), 5 czerwca przerwali polską obronę pod Samohorodkiem i zagrozili odcięciem polskich oddziałów w Kijowie. 10 czerwca Wojsko Polskie opuściło miasto i w ciągłych walkach wycofywało się na zachód. Posuwająca się za Polakami Armia Czerwona dotarła pod Lwów i Zamość.
Sukcesem zakończyła się także ofensywa Rosjan rozpoczęta 4 lipca na Białorusi. Do końca lipca wojska radzieckie zajęły Wilno, Lidę, Grodno i Białystok, w połowie sierpnia Armia Czerwona dotarła do Wisły i zagroziła bezpośrednio Warszawie. W obliczu tych wydarzeń rząd L. Skulskiego podał się do dymisji.
Rada Obrony Państwa
Nowy premier S. Grabski przekazał 1 lipca pełnię władzy Radzie Obrony Państwa, w skład której wchodzili: Naczelnik Państwa, marszałek sejmu, premier, 3 ministrów, 3 przedstawicieli armii i 10 posłów. Podjęte przez dyplomację zachodnią, na prośbę rządu S. Grabskiego, próby mediacji nie znalazły odzewu ze strony rządu Rosji Radzieckiej. W tej sytuacji rząd S. Grabskiego podał się do dymisji, premierem nowego gabinetu został W. Witos. 28 lipca Rosjanie utworzyli w Białymstoku namiastkę rządu polskiego, Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski.
"Cud nad Wisłą"
Przełomowym momentem wojny okazała się bitwa warszawska, rozegrana w dniach 13-25 sierpnia. Ciężar obrony stolicy spoczywał na wojskach Frontu Północnego generała J. Hallera. Po załamaniu się 14-15 sierpnia frontalnego ataku wojsk radzieckiego Frontu Zachodniego pod dowództwem M.N. Tuchaczewskiego, 16-21 sierpnia udany atak na pozycje 15 i 3 armii rosyjskiej nad Wkrą przeprowadziła 5 armia generała W. Sikorskiego.
16 sierpnia znad Wieprza uderzyła grupa manewrowa w składzie pięciu dywizji piechoty i brygady kawalerii, dowodzona osobiście przez J. Piłsudskiego. Grupa manewrowa rozbiła grupę mozyrską, przerwała front rosyjski pod Kockiem, zajęła Podlasie i wyszła na tyły wojsk M.N. Tuchaczewskiego. Atakowane od południa i zachodu oddziały radzieckie zostały zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej, część wojsk wycofała się na wschód. We wrześniu M.N. Tuchaczewski próbował zorganizować obronę na linii Niemna, gdzie przyjął bitwę i został pobity.
Klęskę poniosła także Armia Czerwona na południu Polski. Po bitwach pod Komarowem i Hrubieszowem, zakończonych rozbiciem armii konnej S.M. Budionnego, nastąpił odwrót wojsk radzieckich. Do połowy października Wojsko Polskie wyszło na linię: Tarnopol, Dubno, Mińsk, Dryssa. 12 października 1920 podpisano układ o zawieszeniu broni, a 18 marca 1921 ryski traktat pokojowy, kończący wojnę polsko-radziecką i ustalający wschodnią granicę Polski.
Ryski traktat pokojowy,
układ podpisany w Rydze pomiędzy Polską, Rosją Radziecką i Ukrainą Radziecką po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920. Ustalał wschodnią granicę Polski wzdłuż linii Dzisna-Dokszyce-Słucz-Korzec-Ostróg-Zbrucz.
Polska wyrzekała się wszelkich pretensji do terenów położonych na wschód, Rosja Radziecka zaś i Ukraina Radziecka - na zachód od wyznaczonej granicy. Sygnatariusze traktatu zawarli porozumienia w sprawie repatriacji jeńców wojennych oraz amnestii obejmującej zbrodnie i przestępstwa polityczne.
Traktat zobowiązywał strony do wzajemnego poszanowania praw mniejszości narodowych oraz przestrzegania zasad tolerancji religijnej. Rosja Radziecka i reprezentowane przez nią Białoruś Radziecka oraz Ukraina Radziecka zobowiązały się zwrócić Polsce wszystkie ruchome dobra kultury narodowej wywiezione z ziem polskich po 1772.
Polska miała otrzymać 30 mln rubli w złocie tytułem odszkodowania za udział w życiu gospodarczym imperium rosyjskiego w okresie rozbiorów. Kwoty tej Polska nigdy nie otrzymała. Rosja Radziecka zobowiązała się także do zwrotu urządzeń przemysłowych i taboru kolejowego na łączną sumę 29 mln rubli w złocie. Po ratyfikacji układu obie strony miały nawiązać stosunki dyplomatyczne i podpisać umowę handlową.