OGRODY I ICH MAGIA NA ATOLU KORALOWYM (czyli część druga z naszej lekturki na egzamin Malinowski - „ogrody koralowe i ich magia” t. 1 - ale tylko pierwszy rozdział)
Rozdział I: ogólny opis ogrodnictwa
ogrodnictwo i rybołówstwo - dwa zasadnicze źródła utrzymania
polowanie daje mało żywności, domowe zwierzęta - świnia i drób, czasem urozmaicają przyrządzane potrawy, owoce z buszu są pomocą w okresie głodu
susza lub zaraza plonów = głód (molu) i jest on najbardziej przerażającą z klęsk
urodzaj oznacza pomyślność (malia)
sezonowy rytm ogrodnictwa
uprawa ogrodów ustala rytm pracy i stanowi kryterium wyznaczania pór roku, zmienność pór roku określana jest przez cykl czynności rolniczych
„rok” nazywa się taytu, co oznacza drobną odmianę yamu; poprzedni rok jest „czasem poprzedniego taytu”, „poprzednim taytu”; tubylcy obliczają czas według zbiorów
rok:
pora, gdy uprawy są niedojrzałe (geguda)
pora, gdy zaczynają one dojrzewać (matuwo)
bywają okresy bardziej wytężonej pracy i mniej, gdy jednak praca w ogrodach jest naprawdę ważna uprawia je cała wspólnota i nic innego się wtedy nie liczy (nawet odkłada się wyprawy Kula; kiedyś wojny nie były dozwolone podczas intensywnej pracy w ogrodach)
walki i żeglowanie - podczas martwego sezonu w ogrodnictwie
uroczystości, obrzędy, zaloty - między żniwami a głównym okresem prac ogrodowych
pory prac ogrodowych stanowią miarę czasu; umiejscawianie zdarzenia w czasie, na tle równolegle przebiegającej działalności ogrodniczej
takaywa - czas ścinania zarośli
wa gabu - czas palenia ściętych i wysuszonych zarośli
wa sopu - czas sadzenia
o pwakova - czas pielenia
wa basi - czas usuwania nadmiaru bulw
o kopo'i - czas wstępnego zbioru
tayoyuwa - czas właściwych żniw
czynności ogrodnicze są współzależne z następstwem miesięcy, które jednak mają podrzędne znaczenie wobec działalności ogrodowej (odmienność w obliczaniu miesięcy - 123 miesięcy księżycowych)w czterech różnych okręgach; działalność ogrodnicza prawdopodobnie jest jednak zsynchronizowana na całym obszarze)
działalność ogrodnicza określa także chronologiczne następstwo lat; łączą zdarzenia z nazwami pól, które w danym roku uprawiano
kilka aspektów trobriandzkiego rolnictwa
ogrom, złożoność i bogactwo szczegółów zajęć ogrodniczych oraz wiele ubocznych i nadobowiązkowych czynności, jakie gromadzą się wokół tych zajęć
system magii, bardzo skomplikowany i bardzo ważny, jest zasadniczą częścią całego systemu i nie można jej pominąć
aspekt prawny(np. podział działek pod uprawę jest zarządzany przez system przywilejów, roszczeń i powinności, któremu towarzyszy na wpół ceremonialna, i ważna dla tubylców wymiana)
socjologia ogrodnictwa - leży u podstaw władzy plemiennej, systemu pokrewieństwa i organizacji społecznej (rola odgrywana przez wodza lub naczelnika wspólnoty, oficjalnego czarownika ogrodowego, właścicieli gruntu - złożona sieć ekonomiczna i społeczna; nadwyżka przeznaczona na daniny i dary małżeńskie - mężowi siostry)
troska o estetykę ogrodnictwa - źródło dumy i główny przedmiot zbiorowej ambicji; osiąganie efektów piękna, udoskonalanie różnych pomysłów, pokazy żywności
przyczyną dodatkowej złożoności jest rozmaitość zbiorów, różnorodność ogrodów i zróżnicowanie działek według ich funkcji magicznej, estetycznej i praktycznej
przechadzka po ogrodach
Wyspy Trobrianda - nizinny, płaski, koralowy teren, pokryty przeważnie żyzną, czarną glebą, czasem trochę bagna lub ziemia kamienista
- trochę dziewiczego lasu
- niska dżungla powstała z sporadycznie wykarczowywanych zarośli
ogrody - jeden z atrakcyjniejszych fragmentów pejzażu
i tu następuje bardzo piękny, długi i plastyczny opis ogrodu w różnych stadiach urośniętego yamu
około 1/5 lub 1/4 ziemi uprawia się w dowolnym czasie
dwa różne typy ogrodów:
gdzie sadzi się wyłącznie taro
gdzie przeważa yam, które też się dzielą na:
ogrody z wcześniejszymi uprawami (na mniejszą skalę, różne rośliny)
ogrody z uprawami głównymi (właściwie tylko taytu)
działki wzorcowe - leywota - działki najbardziej wysunięte; mają lepiej wykończone ogrodzenie, konstrukcje magicznej podpórki na pnącza; większych rozmiarów; uprawiane są przez kilka ważnych osobistości, odgrywają ważną rolę w magii i ogrodnictwie duma wspólnoty i ognisko działalności magicznej
intrygujące szczegóły:
geometryczne konstrukcje w narożnikach każdej działki (kamkokola);
w narożnikach, w których stoją największe kamkokola - „magicznych narożnikach” - znajdują się:
małe konstrukcje z patyków (si bwala baloma, czyli „dom duchów”);
miniaturowa kamkokola, zbudowana z niewielkich patyków
grupa specjalnych roślin opierających się o kamkokola, trochę wmieszanych w nie ziół i pasmo sztywnej trawy okalającej pal
są to oczywiście ślady czynności magicznych, nad którymi pochyla się czarownik, recytując swoje zaklęci
dla Trobriandczyka cały ogród promieniuje pomyślnością (malia)
zwykły tok zajęć uatrakcyjnia wysiłek oparty na współzawodnictwie (między plemionami, czy „tylko” między rodzinami czy nawet jednostkami)
posiadanie dorodnego, zwracającego uwagę ogrodu to nie tylko powód do dumy, to także przywilej; wodzowie muszą posiadać ogrody bezwzględnie najwyższej jakości
mężczyzna, który nie ma ogrodów - wyrzutek
mężczyzna, który nie sprawdza się w ogrodnictwie - obiekt pogardy
im więcej działek ogrodowych ma mężczyzna, tym większa jego sława; przeciętnie ma ich 3 - 6 (chłopiec 1-2; wyjątkowo silny mężczyzna 8 - 10)
chłopcy zaczynają uprawiać ogrody w wieku bardzo wczesnym, nawet 6 latki (czyszczenie, sadzenie, pielenie - nie tyle zabawa, co powinność i sprawa ambicji)
głębia duchowa w magii i mistycznej potędze manifestowanej uroczyście i publicznie przez dziedzicznie sprawującego urząd czarownika wspólnoty
jego urząd opiera się na mitologii ściśle połączonej z tubylczymi wyobrażeniami dotyczącymi pierwotnego związku człowieka z ziemią, z której wyłonili się jego przodkowie)
praktyczne zadania dobrego ogrodnika, tokwaybagula
sezonowy cykl pracy ogrodniczej - cztery główne okresy:
czas przygotowania gleby przez ścięcie zarośli i spalenie po ich wyschnięciu
czyszczenie gleby, sadzenie, postawienie podpórek na yam, wykonanie ogrodzenia
nasiona zaczynają kiełkować, yam pnie się w górę, rośliny taro rozwijają wielkie liście i korzenie; działa natura, ludzie tylko pielą (kobiety) i robią wstępne porządki - przerzedzają bulwy i wyciągają pnącza (mężczyźni) a czarownik działa rzucając zaklęcia sprzyjające wzrostowi
zbiory
każdy okres rozpoczyna obrządek magiczny
w ogrodach nie pracuje się w czasie ulewnego deszczu, wietrznej pogody czy chłodu (wg krajowców), na godziny upalne powracają do domów lub odpoczywają w cieniu
wychodzą do pracy wcześnie; koło 10, 11 wracają do wioski na lekki posiłek i sjestę i wracają do pracy 15,16 do zmierzchu
ogrody sąsiadują z wioską, najdalsze są położone nie dalej niż pól godziny drogi
ogromna sprawność techniczna pracy
wyposażenie rolnika trobriandzkiego jest skrajnie elementarne:
kij kopieniacki (dayma) przewracanie gleby podczas sadzenia i przerzedzania, żniw i pielenia
topór (ligogu) ścinanie zarośli, przerzedzanie bulw, żniwa
+ niezbędne ludzkie ręce (często służce za narzędzie i grzebiące w ziemi) czyszczenie, sadzenie, pielenie, przerzedzanie, żniwa
tokwaybagula - „dobry ogrodnik” - jeden z najdumniejszych tytułów, którymi się szczycą
magia ogrodowa (megwa towosi lub towosi)
publiczny i oficjalny urząd; spełniana przez czarownika ogrodowego (towosi) na rzecz wspólnoty
każdy musi wziąć udział w części ceremoniału i pozwolić na spełnienie reszty na jego rzecz; każdy musi wnieść pewną opłatę
każda wioska, nawet czasem część wioski, ma swojego czarownika i swój własny system magii towosi (być może to on właśnie jest wyrazem jedności wioski)
magia i rzeczywista praca są, w wyobrażeniach krajowców, wzajemnie nierozłączne, choć nie pomieszane; splatają się ze sobą
„czarownik ogrodowy wprawia magię w ruch swymi ustami, moc magiczna przenika do ziemi”
magia -naturalny element w rozwoju ogrodów (stąd pytania do Europejczyków, jaka jest ich magia ogrodów)
najprawdopodobniej nawet nawróceni krajowcy, działający jako nauczyciele misyjni, zamawiają potajemnie odśpiewanie magii towosi nad swoimi ogrodami
cykl rozpoczyna narada zwoływana przez wodza, odbywana przed domem czarownika, na której podejmowana jest decyzja, kto będzie uprawiał którą działkę i kiedy rozpocznie się praca
czarownik przygotowuje pierwsza wielką ceremonię, inauguracyjną:
wieśniacy ofiarowują trochę specjalnego pożywienia (zazwyczaj ryb), by ofiarować je czarownikowi jako ceremonialną zapłatę; część tego daru wystawia się wieczorem dla duchów przodków w formie ofiary;
czarownik wypowiada zaklęcie nad liśćmi, które nazajutrz użyć
następnego ranka czarownik wraz z mężczyznami wychodzi do ogrodów; uderza różdżką w ziemię i pociera ją zaczarowanymi liśćmi ( te czynności symbolizują magię ogrodowa jako całość); obrzęd ten zaczyna ścinanie roślin
każdy etap pracy zaczyna nowy obrzęd, jednocześnie czarownik pomaga w rozwoju roślin przez równoległą serię obrządków i zaklęć
każdy obrządek jest najpierw spełniany na jednej z wzorcowych działek magicznych (działki te musza być utrzymywane ze szczególną troską; stają się określonym wzorem dla innych działek, a ich świetność przypisuje się wpływowi magii)
czarownik ogrodowy
towosi jest dziedzicznym urzędem w każdej wspólnocie wiejskiej
pozycja ta pokrywa się z pozycją wodza lub naczelnika, jeśli nie przez tożsamość osoby to przez zasadę rodową (czarownikiem ogrodowym jest zawsze głowa tej grupy pokrewieństwa, która posiada wioskę; czasem jednak przekazywane synowi, bratu lub siostrzeńcowi)
mitologia Triobriandczyków ustanawia związek między ziemią a istotami ludzkimi, ponieważ ludzkość wywodzi się ziemi (przodkowie danego podklanu wyłonili się z pewnego miejsca, przynosząc ze sobą magię ogrodową; miejsce, z którego się wyłonili to obszar, do którego podklan posiada dziedziczne prawo - zarówno mitologiczne, jak i prawne, moralne i ekonomiczne, i ono właśnie przechodzi na naczelnika; na mocy tych połączeń wykonuje on funkcję czarownika ogrodowego)
czarownik utrzymuje prze życiu tradycyjne zasady dziedziczenia magii ogrodowej; czasem musi powtórzyć kolejno imiona tych, którzy przed nim władali tą magią; składa duchom swoich przodków ceremonialną ofiarę - żywność, którą przynoszą tubylcy jako „prezent” takie prezenty są wyrazem wdzięczności i posłuszeństwa wobec czarownika, nie przekupstwem, wynikają z uznania dla jego zasług
członkowie wspólnoty obdarowują czarownika różnymi prezentami:
sousula - żywność, zapłata za trudy poniesione przez niego w wykonywanych czynnościach
sibugibogi - kosztowności, by zjednać go sobie po złym sezonie lub wyrazić wdzięczność po szczególnie dobrych zbiorach
czarownikowi pomaga kilku młodych mężczyzn - jego młodsi bracia i siostrzeńcy (naturalni następcy) i kilkoro nieoficjalnych pomocników - dzieci, które noszą zanim przybory etc.
w magii najtrudniejsze jest opanowanie formuł, ale i one są wszystkim znane, bo są to obrzędy publiczne, i zarówno zaklęcia jak i obrzędy są dobrze przez wszystkich znane
tabu obowiązujące czarownika:
powstrzymywanie się od pewnych potraw (mięso pewnych zwierząt, ryb, jakiś roślin - na ogół te pozostające w związku sympatii z wykorzystywanymi do ceremonii ogrodów)
nie może spożywać nowych zbiorów dopóki nie złoży ofiary duchom przodków)
post w dniu wykonywania jakiejkolwiek ceremonii
urząd czarownika nie jest synekurą (płatne stanowisko nie wymagające żadnej pracy); musi wypełniać szereg obrządków, przestrzegać systemu tabu i postów i wykonać znaczną ilość rzeczywistej pracy i czynności nadzorczych
uznawany przez wspólnotę za znawcę ogrodów
wraz z wodzem decyduje, które pola są uprawiane wdanym roku, dogląda rozwoju roślin i poszczególnych prac w ogrodach, śledzi pogodę i ścięte zarośla przed paleniem; w razie potrzeby musi zganić opieszałych i nakłonić do poprawy i wytężonej pracy; zarządza co, w jakim czasie powinno się odbyć
zapoczątkowuje i inauguruje kolejne etapy, obserwuje pracę, ustala jej tempo, nadzoruje wiele rzeczy bezpośrednio (odwiedza ogrody i obserwuje pracę)
pochwała czarownika - wysoko ceniona nagroda
krajowcy są przekonani, że towosi za pomocą magii kontroluje moce urodzaju i że powinien także kontrolować prace człowieka
akty magiczne ś a czynnikiem organizującym - przerywają w regularnych odstępach tok czynności, określają liczbę dni, w których obowiązuje tabu, regulują długość odpoczynku; obrzędy spełniane na działkach wzorcowych w ten sposób ustalają model ogrodu dla wioski
magia jest nie tylko siłą psychiczną ale i społeczną, powiązaną z organizacją pracy ogrodowej
sława ogrodów i jej mitologiczne tło
magia - bardzo cenna własność, symbol integralności i pozycji w hierarchii plemiennej
wioska o wysokiej randze przoduje w ogrodnictwie (bo najdostojniejsze podklany osiedlały się na najbardziej urodzajnym obszarze - Kiriwina; sława tego obszaru rozciąga się daleko przekonanie, że rolnictwo, ogrodnictwo, znajomość wytwarzania przedmiotów, znajomość reguł zachowania, totemiczne pochodzenie i totemiczna tożsamość człowieka zrodziły się na Wyspach Trobrianda a Kiriwina jest najbardziej urodzajnym i najbardziej arystokratycznym miejscem na świecie)
legenda o Tudavie: (różne wersje mitów skąd się wziął dany rodzaj pożywienia na danej wyspie)
1: Tudava był pierwszym człowiekiem, który wyszedł z ziemi w Kiriwina, po nim wyszli inni ludzie, a każdemu z wychodzących Tudava wręczał jego totem; kiedy wyszedł na powierzchnię nie było wokół żadnego innego lądu, więc cisnął olbrzymi głaz w morze i w tym miejscu ukazała się wyspa Kitava, przeszedł tam i ciskając kolejne głazy utworzył nowe wyspy (Iwa, Kwaywata, Digumenu, Woodlark i Suloga), przybył na wyspy Laughlan, gdzie już żyli jacyś ludzie i chcieli go zabić, więc stamtąd poszedł
2: było dwóch mężczyzn - Tudava i Gere'u; Gere'u, który wyszedł wcześniej z ziemi niż Tudava, miał siostrę Maritę; mężczyźni popłynęli na wyspę Woodlark i każdy sam uprawiał kawałek wyspy; potem Tudava odwiedził Gere'u -miał on duży ogród (taki, ze mogłoby go uprawiać 3 lub 4 mężczyzn) i umiał uprawiać go sam, ale Tudava zabronił Gere'u używać tak silnej magii, bo bał się, że wytworzą za dużo żywności i człowiek nie będzie pracował i przekazał mu jego magię, mniej potężną; potem zabronił jeść szczurów, węży i iguan, a zezwolił na ryby, opossum i świnie; Gere'u w Masima zostawił dużo orzechów kokosowych; niestety, czółno jego i jego siostry rozbiło się na rafie w Du'a'u, żeglujący utonęli i zamienili się w kamienie, razem z Gere'u zginęła także jego potężna magia; na szczęście duża odmiana yamu dotarł do Da'u'a, a taytu do Kiriwina
Gere'u jako reprezentant dawnych systemów ogrodnictwa
Tudava jako pracodawca
magia ogrodowa w dużym stopniu składa się z zaklęć przekazanych przez Tudavę i jego imię, oraz imię Marity są spotykane w zaklęciach
pierwszy czarownik otrzymał zaklęcia od Tudavy i od tamtego czasu przekazuje się te zaklęcia w linii matki
3: Tudava jako pierwszy pokazał ludziom, jak należy uprawiać ogrody, spełniał magię ogrodową, wprowadził tabu ogrodowe i wskazał ludziom, co należy uprawiać; potem opis, w której wiosce jakie rośliny zostawił, czasem ludzie żyjący w danym miejscu na niego napadali, i wtedy nic nie zostawiał
4: wariant opowieści o Gere'u i jego siostrze; wyruszyli z Misima, gdzie zostawili wszystkie orzechy betelowe, zabrali taytu i kuvi (duży yam), siostrze zsunęła się spódniczka, brat się skromnie odwrócił i nie zauważył zbliżającej się nawałnicy, która przewróciła czółno i wyrzuciła cały dobytek, w czółnie zostało tylko zaczarowane przez mężczyznę taytu i popłynęło na Wyspy Trobrianda
5: wyprawa zamorska, na którą wypłynęły czółna mitycznych bohaterów, wypełnione płodami rolnymi; czasem wyspy narażały się na gniew przodków i dlatego nie mają teraz swoich upraw za dużo
cykl legend, mitów i bajek o Tudavie; wyrażają one wyższość Kiriwińskich upraw; krajowcy z Kiriwiny nie znają tej części legendy, która czyni ich sławnymi
Trobriandyczycy przyjmują swoją wyższość jako rzecz naturalną, nikt tego nie kwestionuje; ich spichlerze są najbogatsze, ogrody najrozleglejsze i najdorodniejsze w całej okolicy, ilość yamu jest największa
Kiriwińczyk nie musi snuć opowieści o dawnym bogactwie, bo wystarczy, że wskaże to obecne
posiadają oni mitologię, która oznajmia, że magią płodności na danym obszarze włada miejscowy, naturalizowany podklan, którego przodkowie wyłonili się na tym obszarze gwarantuje prawne roszczenia podklanu do jego ziem
istnieje tam tradycja dobrego ogrodnictwa - opowieści o osiągnięciach tej czy innej wioski, relacje dotyczące szczególnie znakomitych zbiorów, wyniki konkursów pokazów żywności etc. gloryfikowanie teraźniejszości,
istotą opowieści o początkach ogrodnictwa jest wyjaśnienie świetności pewnych miejsc i ubóstwa innych
zawierają legendarną zasadę naczelną, dotyczącą ogrodnictwa w ogóle oraz lokalnych różnic w urodzajności i w zwyczajach
moralna racja uprzywilejowania pewnych wysp - tam, gdzie Tudava został dobrze przyjęty
potęga magii a wydajność pracy
stosunek magii do rzeczywistej pracy, tak jak jest pojmowany przez krajowców
magię przodkowie przynieśli z ziemi
dar urodzajności jest pojmowany w dwojaki sposób - magiczny i naturalny (wiadomo, że na piaszczystej ziemi nic nie wyrośnie, ale również wiadomo, że jedna ziemia jest bardziej urodzajna od innej z powodu wyższości jednego systemu magicznego nad innym
powinnością jest nie tylko użyźnianie gleby, przekazywanie umiejętności uprawniania ziemi i ochrony plonów, lecz równocześnie sprawowanie magii; te dwa sposoby działania - magiczny (megwa la keda) i pracy ogrodowej (bagula la keda) są nierozłączne; nie można ich mieszać, ani też jeden nie może zająć miejsca drugiego
krajowcy posiadają solidną wiedzę o glebach i uprawach, rozróżniają kilka gatunków gleb, wiedzą jakie rodzaje roślin na której ziemi najlepiej sadzić
posiadają setki nazw na określenie odmian yamu, taro czy taytu
dokładnie rozdzielają co jest magią a co już jest zwykłym uprawianiem ogrodów; cele magii są inne niż cele pracy
niewytłumaczalny szczęśliwy traf lub niezasłużone nieszczęście przypisują magii (ew. czarnej magii lub uchybieniu przy wypełnianiu magii)
magia praca
- oparta jest na micie, - oparta jest na teorii empirycznej
- ma na celu uprzedzenie niewytłumaczalnych - dostarcza tego, co jest po prostu efektem
nieszczęść i sprowadzenie pomyślności, ludzkiego wysiłku
- jest socjologicznym przywilejem przywódcy - jest ekonomicznym obowiązkiem każdego członka wspólnoty
istnieje też prywatna magia ogrodowa; spełnia się ją głównie nad sadzonkami yamu w okresie sadzenia i nad kijem kopieniackim i toporem podczas przerzedzania bulw; polega na odśpiewywaniu prostych zaklęć bezpośrednio nad obiektem czarów; nie łączy się w całość z pracą w ogrodach
bulubwalata - szkodliwa i złośliwa magia, którą wykonują sąsiedzi w celu spowodowania szkód w ogrodzie; wg Malinowskiego ta magia jest tylko mitem, o jej wykonywanie podejrzewają pechowi i niewprawni ogrodnicy
prawdziwą magią ogrodów jest magia deszczu i suszy, pozostaje ona w rękach wodza, który włada nią oficjalnie, używając jej czasem jako środka służącego wyrażaniu jego gniewu, zbiorowemu karaniu i narzucaniu swej woli
prace w ogrodach wykonuje każdy mężczyzna i każda kobieta, od wodza do najuboższego, również czarownik; od czarownika i wodza oczekuje się nawet, że będą szczególnie wydajnymi ogrodnikami
w pracy ogrodowej nie ma specjalizacji
różnica między rolą kobiety a mężczyzny w ogrodnictwie
kobieta nigdy nie jest właścicielem ogrodu czy działki, nie pracuje samodzielnie, lecz podlega mężczyźnie, dla którego i z którym uprawia ziemię; niezamężna dziewczyna pomaga matce
rodzina - najmniejsza jednostka współpracująca e ogrodnictwie
mężczyzna ścina zarośla, potem razem z kobietą czyści teren i przygotowuje do sadzenia; kobieta sama piele, mężczyzna zaś wyciąga pnącza i przerzedza korzenie, żniwa przeprowadzają razem
sławą dobrego ogrodnika obdarza się mężczyznę; do sławy kobiety przyczynia się ilość płodów, które dostała od swego brata
no i tak...:
kawaler lub wdowiec wykonuje pracę sam, łącznie z pieleniem, chyba, ż jakaś kobieta zgodzi się to zrobić
mężczyzna przeciętny, z jedną żoną zachowuje podział pracy; dorośli synowie pomagają ojcu lub uprawiają własne ogrody we wspólnocie matki
naczelnik lub dostojnik, który ma dwie i więcej żon ma o tyle razy więcej działek ile ma żon; może opłacić pracę zbiorową przy pracach ogrodowych, pomagają mu też synowie
wódz naczelny (40-60 żon, choć potem liczba ograniczona do 14) dysponował średnio dwoma lub trzema działkami na żonę, pracował z jedną lub dwiema żonami, resztę uprawiali synowie lub praca zbiorowa społeczności
miejsce ogrodnictwa w gospodarce plemiennej i w życiu publicznym
ogrody są dziełem sztuki, należy je starannie, schludnie i gustownie utrzymywać, nadawać i wygląd odświętny
wyczyszcza się ziemię z ··kamieni, patyczków etc., ziemię dzieli się na prostokąty 4-10m/2-5m układając na ziemi żerdzie, w ogrodzie znajdują się kamkokola, pale na podtrzymanie yamu muszą być mocne, grube i proste etc. etc.
wymienia się wizyty, podczas których należy wyrazić podziw i uznanie dla zalet estetycznych ogrodów
„dobrą, zaszczytną i godną pozazdroszczenia rzeczą jest posiadanie ładnie wyglądających ogrodów i osiąganie bogatych plonów
obecność pożywienia jest równoznaczna z nieobecnością obaw, bezpieczeństwem, można urządzać tańce, święta, wyprawy zamorskie etc. nie trzeba się martwić niczym
emocjonalne traktowanie nagromadzonej żywności, podczas żniw dużo czasu się spędza na układaniu bulw w stożkowate kopce, by wzbudzały podziw mieszkańców
braku żywności należy się wstydzić; nikt nigdy nie poprosiłby o żywność
żywność wystawia się tez na pokaz przy ślubach, pogrzebach, uroczystościach, tańcach; pokazuje się ją duchom przodków w czasie ich odwiedzin i składa jako ceremonialną ofiarę
podziały żywności
żywność nagromadzona w ręku wodzów umożliwia przedsięwzięcia na skalę plemienną
corocznie zbierane plony są podstawą ekonomicznego życia publicznego i prywatnego
wydajna praca = żywność dla domowników + dostarczenie im czci + uzyskanie uzasadnionej sławy
nie można jednak dąć się ponieść ambicji prześcignięcia rywali czy osiągnięcia osobistego bogactwa
ponad wysiłkiem osobistym istnieje potęga magii ogrodowej (towosi), magii pomyślności (vilamalia) i magii wodza naczelnego (Tourikuna)