HISTORIA PRAWA KARNEGO

PRAWO KARNE WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA

Przestępstwo i kara w ustroju plemienno-szczepowym.

• Wykształcenie się organizacji państwowej sprzyjało wykształceniu się podziału na przestępstwa publiczne i prywatne.

• Przestępstwa publiczne - zagrażające ogółowi, stopniowo rozszerzany zakres czynów (od zdrady, czarów, krzywoprzysięstwo, świętokradztwo) → charakter sakralny kary (poświęcenie przestępcy bóstwu). Przestępca łamał mir (pokój publiczny). Rodzaj kar zależny od rodzaju przestępstwa (niektóre wykonywane publicznie, inne potajemnie)

• Przestępstwa prywatne - naruszające interesy jednostki i jej rodu. Albo dochodzone na drodze sądowej, albo samopomoc (zemsta rodowa) → wywodziło się z przekonania, że ofiara nie zazna spokoju dopóki nie zostanie pomszczona (pomsta krwawa). Dokonany odwet powodował odwet z drugiej strony i tak w kółko. Dlatego możliwe było wykupienie się (okup - composito), w celu zakończenia waśni/wojny rodowej.

Przestępstwa publiczne i prywatne.

• W prawie średniowiecznym przestępstwa publiczne oparte były na złamaniu miru i naruszeniu interesów grup rządzących, zagrożone karą państwową. Stopniowo do prawa karnego przenikają nowe elementy wraz ze wzrostem znaczenia aparatu państwowego i organizacji kościelnej. Panujący jako strażnik miru, pobierał karę za jego złamanie, niezależnie od kary prywatnej. Stopniowo wykształcają się różne rodzaje miru: miejscowy, osobowy, mieszany. W przypadku złamania miru niedopuszczalna była ugoda bez zgody władzy państwowej.

• Do przestępstw publicznych zaczęto zaliczać obok zamachów na panującego i jego interesy polityczne, też na interesy materialne (regalia, fałszowanie monety itp) oraz przeciwko interesom Kościoła.

• Do przestępstw prywatnych zaliczano wszelkie krzywdy wyrządzone jednostce i jej rodzinie (też zranienie, zabójstwo)

• Przestępstwa prywatne wciąż dochodzone przed sądem (kłopotliwe) lub samopomoc → ale rozwój kar kompozycyjnych (okup) też w orzekaniu sądowym.

• Podstawowy podział przestępstw w prawie wczesnośredniowiecznym:

• przeciw państwu i panującemu

• przeciw religii

• przeciw życiu i zdrowiu

• przeciw mieniu

• przeciw moralności

• Sposoby ograniczania krwawej zemsty.

• rozszerzenie zakresu przestępstw publicznych (ściganych przez władzę)

• normy nakazujące pojednanie i przyjęcie okupu pod groźba kary państwowej za naruszenie miru.

• forma pojednania - przysięga, której złamanie równało się krzywoprzysięstwu. Wg Edyktu Rotara (prawo longobardzkie) podwójny okup w razie próby pomsty po pojednaniu. Powstają pośrednicy - jednacze (min. ustalenie wysokości okupu)

• instytucja azylu (dzięki Kościołowi) → naruszenie azylu łączyło się z karą za zbezczeszczenie miejsca świętego. Z czasem instytucja ta rozszerza się na inne miejsca (dom szlachcica, miejsce odbywania sądów, młyn, droga publiczna, prom)

• ograniczenie czasu na dokonanie zemsty - zakaz dokonywania kroków nieprzyjacielskich w święta → instytucja rozejmu bożego → przedawnienie dochodzenia krzywdy.

• ograniczenia osób mogących dochodzić zemsty (np. Ruska Prawda) i na których można dokonywać zemsty (tendencja do ograniczania odpowiedzialności zbiorowej, np. Lex Gundobada, Kodeks Euryka, choć w praktyce ponosiło się ciężar okupu za przodków - wg prawa rybuarskiego do trzeciego pokolenia.)

Pojęcie przestępstwa. Charakter odpowiedzialności.

• Przestępstwo ujmowane jako krzywda (niezależnie czy była to zbrodnia w rozumieniu dzisiejszym czy niewypełnienie zobowiązania)

• Odpowiedzialność obiektywna (za zewnętrzne przejawy) bez uwzględnienia innych okoliczności > odpowiedzialność bez uwzględniania stopnia winy i bezkarność usiłowania.

• tendencje do subiektywizacji pod wpływem prawa rzymskiego i doktryny Kościoła (ujęcie przestępstwa jako grzechu - zawinionego złamania prawa boskiego)

• np. czasem odmienna kara za przypadkowe czy nieświadome działanie jak w Edykcie Rotara obowiązek przyjęcia okupu w określonej wysokości bez możliwości wróżdy.

• zaczątki uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstwa jak umyślność w przypadku próby ukrycia przestępstwa zagrożona wyższą karą lub instytucja początku zwalniająca z odpowiedzialności (np. Ruska Prawda - oczyszczenie się przysięga po dokonaniu przestępstwa w odpowiedzi na początek), bezkarność zabójstwa w czasie legalnej wróżdy, wywołańca, czy nocnego złodzieja o ile został ten czyn ujawniony przez sprawcę (ciało wystawione na drodze publicznej, obwieszczenie sąsiadom).

• pozostałości odpowiedzialności zbiorowej - np. opole, nakaz zapłacenia okupu za przestępstwo przodka, odpowiedzialność rodziny przy niektórych przestępstwach jak zdrada.

• stopniowa indywidualizacja kary dzięki wpływom prawa rzymskiego i doktryny Kościoła.

• Przejawem obiektywnego charakteru odpowiedzialności → ta sama kara za współsprawstwo i poplecznictwo.

• Brak odpowiedzialności za usiłowanie lub możliwość odpowiadania za bardzo wczesne stadia czynu o ile były dostrzegalne.

• Nie znano konstrukcji usiłowania, choć pewne przestępstwa były uznawane za przestępstwa sui generis, jak “zadanie trucizny” w prawie salickim, Edykcie Rotara, czy za wyciągnięcie miecza z zamiarem ugodzenia kogoś, nawet bez dokonania czynu w prawie burgundzkim, czy “naradzanie się na czyjeś życie” w prawie longobardzkim.

Kary państwowe (publiczne).

• powstanie kar publicznych wiązało się ze stosowaniem w czasach pierwotnych kary wyjęcia spod ochrony rodu → jedną z jej form było zabicie, konfiskata mienia, wygnanie.

• kara publiczna jako odpłata za wyrządzone zło, ale wciąż nie współmierna do wagi czynu, choć nie tak nieograniczona jak zemsta rodowa.

• kary talionu i wynikających z nich kary odzwierciedlające np. Edyka Rotara - śmierć dla kobiety zabijającej męża

• kara śmierci - różne sposoby (powieszenie, ścięcie, ukamienowanie, utopienie, spalenie) > funkcja odstraszania (prewencja generalna i szczególna)

• Kary mutylacyjne jako samoistne lub dodatkowe lub zastępcze.

• Wyjęcie spod prawa (proskrypcja) - możność bezkarnego zabicia

• Zaoczne skazanie na śmierć - możność bezkarnego zabicia

• Wygnanie z kraju często połączone z konfiskata mienia lub zniszczeniem majątku skazanego (np. Ruska Prawda nie przewidywała kar śmierci czy okaleczenia ale wygnanie z kraju wraz z rodziną wraz z zaborem mienia). Z czasem kara konfiskaty jako kara samoistna (szczególna forma - “złupienie” grabież dobytku i zniszczenie domu)

• wykupienie się od kary publicznej - jako możliwość majątkowej rekompensaty za przestępstwo, w prawie polskim kary wielkie i małe płacone na rzecz panującego lub sądu. Możliwość ta była uzależniona od zgody władzy (np. prawo alamańskie za nastawanie na życie władcy mógł się wykupić lub kara śmierci zależnie od woli władcy). Czasem zakaz wykupu, jak w prawie rubuarskim za zdradę wobec króla, czy w przypadku szczególnych okoliczności. Przejaw uprzywilejowania bogatych. W przypadku kary prywatnej często jakaś cześć dla władcy/sądu.

Kary prywatne. System kar kompozycyjnych.

• Możliwość zapłaty okupu - system kar kompozycyjnych - rozwija się wraz z zanikiem samopomocy → połączenie elementów kary z odszkodowaniem.

• Z czasem państwo coraz bardziej wnika w wysokość kar - tworzenie taryf kar (często bardzo kazuistycznie)

• Elementy kary - główszczyzna lub pokutne/nawiązka + część dla władcy jako publiczna kara.

• Główszczyzna zależna od statusu ofiary i sprawcy, płci i wieku

• Nawiązka - wysokość zależna też od stopnia zranienia, rodzaju uszkodzenia.

• Część publiczna (zwana fredus w prawie germańskim) była albo stała, albo stanowiła część kary prywatnej.

• Obowiązek zapłaty mógł przechodzić na krewnych, lub sprawca płacił głową jeśli sam nie mógł się wykupić > prawo salickie - zwyczaj rzucania grudki ziemi przez sprawcę na kolejnych krewnych od najbliższych by go wykupili. Jeśli nikt nie może/chce, wtedy płaci głową.

B. KIERUNKI ROZWOJU ŚREDNIOWIECZNEGO PRAWA KARNEGO

Ograniczanie wojen prywatnych (wróżd).

• Wojny prywatne - wynika rozdrobnienia feudalnego i słabości aparatu władzy. W celu przezwyciężenia rozdrobnienia władza starał się je ograniczać min. poprzez liczne “ustawy pokoju” czy “pokoje ziemskie”, zawierające również przepisy dotyczące prawa karnego.

• Ograniczanie poprzez:

• czas → min. instytucja rozejmu bożego czy jak we Francji instytucja tzw. czterdziestodniówki królewskiej (zakaz atakowania krewnych wrogiego rodu przez 40 dni, jeśli byli nieobecni w czasie wybuchu waśni)

• warunki prowadzenia walki i sposoby pojednania → wprowadzono przedawnienia, obowiązek zapowiedzi, obok okupu dokonanie pokuty (wpływ kościelnej instytucji pokory).

Nowa klasyfikacja przestępstw.

• wzrost ilości przestępstw publicznych → np. we Francji tzw. sprawy królewskie sądzone przez organa królewskie - szeroka interpretacja interesu królewskiego i naruszenia porządku publicznego

• rozszerzanie zakresu miru

• pewne odmiany przestępstwa uznane za publiczne, np. kradzież zawodowa

• rozszerzenie zakresu przestępstwa zbrodni obrazu majestatu (wszelkie zamachy na osobę panującego i jego interesy)

• wzrost represji za przestępstwa przeciwko interesom skarbowym państwa

• pojawienie się przestępstw przeciwko działaniu aparatu władzy, np. wyciągnięcie broni przy urzędniku

• dużego znaczenia nabrało przestępstwo herezji (bardzo surowa represja karna - ustawy Fryderyka II - kara dotyczyła osób do drugiego pokolenia)

• podział ze względu na wagę czynu (kryterium sąd właściwy) - sprawy większe i mniejsze

• podział na zbrodnie i przekroczenia (różne kryterium → w Zwierciadle Saskim kryterium jest wola dokonania przestępstwa)

• we Francji podział na gardłowe i niegardłowe (kryterium rodzaj sankcji)

• podział wg sposobu karania w systemie angielskim → podział na zbrodnie (zagrożone karą śmierci wraz z konfiskatą) i występki (swoboda sędziego) i wykształcenie zdrady stanu (kara śmierci) i zdrada główna (kwalifikowana kara śmierci)

• podział na uszkodzenia ciała proste, suche, krwawiące i sine.

• Wśród przestępstw prywatnych pojawiają się przestępstwa przeciwko czci - czynne (np. spoliczkowanie) i słowne, dzielone na zniewagę (używanie obelżywych słów) i potwarz (zarzucenie komuś przestępstwa).

Przejawy subiektywizacji odpowiedzialności.

• kazuistyczne próby odróżnienia czynów umyślnych od popełnionych bez złego zamiaru, z reguły oparte na pewnych zewnętrznych okolicznościach wpływających na zaostrzenie lub złagodzenia kary → ujmowane w sposób obiektywny (tzn. wyłączających bezprawność czynu, a nie winę sprawcy)

• niezależnie od świadomości sprawcy pewne warunki wyższej karalności, np. atak na drodze publicznej a polnej, wyciągnięcie broni przy urzędniku czy osobie prywatnej

• instytucja początku

• Coraz silniejsza indywidualizacja kary - w licznych przepisach formułowana była zasada, ze odpowiedzialność za czyn ponosi sprawca, ale tworzono wiele wyjątków, jak obowiązek zapłaty główszczyzny przez krewnych, rozciągnięcie infamii na rodzinę, odpowiedzialność pana za sługi i domowników, opola.

Nowa klasyfikacja kar.

• stopniowo traci znaczenie podział na kary publiczne i prywatne ze względu na pomieszanie elementów publicznych z prywatnymi w karach pieniężnych.

• Kary na gardle i ręku (za zbrodnie - kary śmierci i okaleczenia ze stopniowym ograniczaniem możliwości wykupienia) i kary na skórze i włosach (za przekroczenia - kary hańbiące, jak chłosta) → Zwierciadło Saskie

• rozpowszechnienie się kar na czci - infamia, odwołanie zniewag, tj. “odszczekanie”

• Kary pieniężne - nadal jako kompozycyjne lub samoistne

• Ograniczanie wykupienia się poprzez konieczność uzyskania zgody sędziego lub oskarżyciela, czasem nawet wykupienie nie uwalniało od infamii.

• Dalsze zróżnicowanie ze względu na pozycję społeczną. Regułą stało się połączenie uiszczenia kary publicznej obok kary prywatnej (główszczyzny czy nawiązki), np. na Mazowszu kara płacona na rzecz księżnej zwana “mszycą”

• Wraz z rozróżnieniem odpowiedzialności karnej od cywilnej (w następstwie odróżnienia procesu cywilnego od karnego) kary przechodziły ewolucję → kary publiczne pieniężne jako sensu stricte kary majątkowe (grzywna, konfiskata), a prywatne jako odszkodowanie na rzecz poszkodowanego.

ZMIANY W PRAWIE KARNYM OD SCHYŁKU WIEKÓW ŚREDNICH

PRAWO KARNE ITALII

Ogólna charakterystyka włoskiego prawa karnego.

• postępowe rozwiązania oraz strona techniczna

• miasta włoskie jako miejsce narodzin prawa karnego - głównie nauki, stopniowo przenikało to do praktyki.

• wykształcał się stopniowo na przestrzeni wieków od XII do XVI

• wypadkowa różnych wątków, jakie oddziaływały na statuty (prawa rzymskiego, kanonicznego, longobardzkiego)

• do samego końca rozbieżności między statutami (lokalna specyfika)

• pierwsze teoretyczne uogólnienia, definicje

Zwycięstwo zasady publicznoprawnej.

• tj. uznawanie każdego przestępstwa za czyn naruszający interesy ogółu przez sam fakt zakłócenia ustalonego porządku publicznego → rozwój w okresie wzmocnienia aparatu przymusu na skutek anarchizacji życia społeczno-gospodarczego.

• Prawo karne jako instrument zabezpieczenia porządku, a wymiar kary to z czasem wyłączny atrybut władzy państwowej.

• Pojednanie miedzy sprawca a ofiarą/rodziną nie chroni przed karą publiczną. Zamiana z kar kompozytowych na kary cielesne → obligatoryjne, bez możliwości wykupienia.

• Zmiana podziałów przestępstw: najcięższe, ciężkie i lekkie (kryterium - kara), zwyczajne i nadzwyczajne (kryterium - istnienie w przepisach)

Subiektywne przesłanki odpowiedzialności. Wina.

• uznanie strony podmiotowej (czynniki subiektywne - wewnętrzne nastawienie sprawcy) przestępstwa za podstawę odpowiedzialności sprawcy, a nie stronę przedmiotowa (skutek) → z prawa rzymskiego (reguła Hadriana - należy patrzeć na wolę, a nie rezultat) i prawie kanonicznym (grzech)

• Brak sformułowania definicji winy umyślnej (dolus - świadome działanie, też przewidywanie skutku) i nieumyślnej (culpa - mniejszy wymiar kary), ale katalog tych przestępstw wskazuje na odróżnianie jednych od drugich.

• zaczątki winy nieumyślnej w longobardzkim Edykcie Rotara, ale brak rozróżnienia nieumyślnego działania od przypadku (niemożność przewidzenia skutku, nawet przy zachowaniu staranności) → dopiero w prawie włoskim zaczęto odróżniać przypadek, za który z reguły nie ponosił odpowiedzialności.

• Ograniczenie odpowiedzialności zbiorowej → pozostały gdzieniegdzie odpowiedzialność ojca za domowników czy gromady w przypadku nie ujęcia sprawcy.

• Zrównanie pozycji kobiety z pozycją mężczyzny w podejściu do winy, różnice w wymiarze kary.

• Nieletni - wprowadzenie przesłanek odpowiedzialności, ustalenie, że nie można mu przypisać takiej samej winy co dorosłemu, brak ścisłych granic wieku.

• Brano też pod uwagę stopień rozwoju umysłowego.

Powody bezkarności. Obrona konieczna.

• Powstanie powodów bezkarności - reguły gdy dany czyn nie nosił znamion przestępstwa i nie podlegał karze.

• brak rozstrzygnięcia czy przyczyną bezkarności były braki w elemencie subiektywnym, a więc okoliczności wyłączające winę, czy też braki w elemencie obiektywnym przestępstwa, tj. okoliczności wyłączające bezprawność.

• obrona konieczna - przejęte prawie w całości z prawa rzymskiego. Obrona umiarkowana - tj. 1 - rzeczywiście w obronie przed napaścią, a nie jako zemsta, 2 - reakcja natychmiast, 3 - środki odpowiadające.

• pomoc konieczna - pomoc napadniętemu, uznawane za działanie w granicach obrony koniecznej.

• pomoc własna - samopomoc niedopuszczalna → wyjątek - zemsta na złodzieju złapanym nocą w domu.

• działanie w afekcie - stan silnego wzburzenia umysłu, ograniczający odpowiedzialność sprawcy, jak zabójstwo cudzołóżcy schwytanego na gorącym uczynku, czy kradzież z nędzy (w czasie głodu i w celu zaspokojenia natychmiastowej potrzeby).

• Inne jak: zabicie wyjętego spod prawa, działania osób sprawują­cych funkcje urzędowe, działanie na rozkaz przełożonego, lekkie uszkodzenie cielesne dokonane w czasie gry czy zabawy.

Formy popełnienia przestępstwa. Usiłowanie.

• nauka o różnych stopniach usiłowania = stadia czynu przestępnego = usiłowanie

• elementy usiłowania: zły zamiar, czynności przygotowawcze oraz niedoprowadzenie do skutku → nauka o trzech stopniach usiłowania: usiłowanie oddalone, bliskie i najbliższe.

• kwestia sporna - karalność samego zamiaru → wg kanonistów to był grzech, ale nie podlegał osądowi ludzkiemu, wg prawa rzymskiego (Ulpian) sam zamysł nie uzasadnia pociągnięcia do odpowiedzialności → sytuacje wskazujące na zły zamiar były karane (np. posiadanie wytrychów) - usiłowanie bliskie.

Odpowiedzialność za udział w przestępstwie.

• brak definicji udziału w przestępstwie - w przypadku każdego przestępstwa rozstrzygane oddzielnie - różnice między miastami (czasem wszyscy tak samo, czasem starano się rozgraniczyć stopień udziału)

• 3 rodzaje udziału w przestępstwie:

• mandat (polecenie lub nakaz popełnienia przestępstwa → częściowo dzisiejsze podżeganie) → odpowiedzialność obu stron jednakowa.

• consilium (udzielanie rady, pomocy moralnej do przestępstwa)

• auxilium (pomoc natury fizycznej, np. dostarczenie środków niezbędnych do popełnienia przestępstwa) → z reguły łagodniejsza kara.

• Poplecznictwo - udzielenie pomocy po dokonaniu przestępstwa - jako odrębne przestępstwo, czasem dopuszczalne lub karane łagodniej (pomoc bliskich krewnych)

• Spisek - odrębna forma udziału w przestępstwie - różne formy porozumienia przestępczego między kilkoma osobami (zmowa, sprzysiężenie, tajne zebranie).

System kar.

• uznanie publicznoprawnego charakteru kary → nauka o celu kary - w doktrynie Kościoła jako poprawa grzesznika i odwet, czasem jako pokuta.

• stopniowe wypieranie kar kompozycyjnych (2 części - kompozycja dla ofiary i bannus czyli grzywna dla władzy) przez kary cielesne (początkowo subsydiarne), ale już od XII w pojawiają się pierwsze przypadku obligatoryjnej kary cielesnej lub tzw. kary rzymskiej (okrutne kary śmierci z Digestów).

• zwiększa się zakres przestępstw z wykluczonym wykupieniem i pojednaniem nie chroniącym sprawcy → zakaz wykupienia przy mężobójstwie (pod wpływem kościoła - konstytucje Egidiańskie 1357 r.)

• wzmożenie represji karnej wraz ze wzmocnieniem aparatu władzy → karanie jako przejaw omnipotencji władzy, a funkcja kary odstraszająca (np. władca Mediolanu z karą „wielkiego postu” - 40 dni udręczania)

Wymiar kary.

1. Albo kary ściśle oznaczone

• wprowadzenie taryf karnych, których sędzia musiał się trzymać, ale przepisy o charakterze ogólnym stwarzały możliwość zmiany kary w grancach in plus lub in minus. Do takich okoliczności należały:

• okoliczności obciążające - popełnienie przestępstwa w nocy, na cmentarzu, w kościele, w czasie świąt itp.; recydywa, sprawcą osoba pełniąca urząd publiczny. Przynależność stanowa w dobie walki mieszczaństwa ze szlachtą o demokratyzację ustroju komun kary wyższe dla szlachty i magnatów.

• okoliczności łagodzące - pojednanie, przyznanie się do winy.

Albo możliwość stosowania kar arbitralnych - 2 rodzaje sytuacji:

• podwyższenie lub obniżenie kary przewidzianej w ustawie

• karanie czynu nieprzewidzianego w ustawie → statuty nakazywały stosowanie analogii to czynów nieprzewidzianych, ale budzących etyczny sprzeciw zagrożone w przeciwieństwie do kar zwyczajnych karami nadzwyczajnymi.

B. ROZWÓJ PRAWA KARNEGO W XVI-XVII WIEKU

Linie rozwoju prawa karnego początków doby nowożytnej.

• potrzeba unifikacji związana z powstawaniem monarchii absolutnych - przede wszystkim skodyfikowania procesu karnego i prawa karnego materialnego → od XVI w do XVIII w okres ordynacji karnych

• najważniejsza - Carolina → przenikanie elementów prawa włoskiego, wzrost techniki legislacyjnej (pojawienie się definicji poszczególnych stanów przestępstwa). Wpływ Caroliny:

• zwycięstwo zasady publicznoprawnej,

• uznanie winy za podstawę odpowiedzialności karnej,

• rozbudowa okoliczności wyłączających odpowiedzial­ność,

• wyłączności kar publicznych (głównie okrutne kary cielesne)

• tam gdzie nie było absolutyzmu (np. Polska) brak wszystkich w/w zasad.

Publicznoprawny charakter przestępstwa.

• dzięki Carolinie ugruntowanie zasady, ze każde przestępstwo narusza porządek publiczny; Carolina - brak możliwości wykupienia, a pojednanie nie uwalniało od odpowiedzialności → najszybsza recepcja tej zasady w absolutystycznej formie rządów.

Podstawy odpowiedzialności.

• dzięki Carolinie rozpowszechnienie zasady, że wina jest podstawą odpowiedzialności → nie skutek zewnętrzny a zamiar, a zakres odpowiedzialności zależny od stopnia złego zamiaru i świadomości sprawcy. → różne stopnie winy - wina umyślna, nieumyślna (zabójstwo nieumyślne = zabójstwo w Carolinie karane nadal karą śmierci ale bez udręczania jak w przypadku morderstwa) i przypadek (z reguły brak kary publicznej, jedynie kara prywatna)

• w Polsce mężobójstwa kryminalne (umyślne) i cywilne (nieumyślne) oraz domniemanie złego zamiaru w pewnych okolicznościach (zabójstwo na sejmie, zjeździe publicznym)

• ustawowe nakazy uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstwa (wpływ na zakres odpowiedzialności i/lub kary). Carolina wprowadzała wskazówki dla sędziego, a doktryna wypracowała szczególne okoliczności wyłączające przestępczość czynu (czy z braku winy czy z braku bezprawności działania):

• niezawiniony błąd

• przymus fizyczny

• niedojrzałość psychiczną

• choroba umysłowa

• obrona konieczna (warunki z doktryny włoskiej)

• konstrukcja stanu wyższej konieczności → działanie spowodowane koniecznością życiową, nieodpartą potrzebą (utożsamiane z przymusem psychicznym), np. kradzież z nędzy.

Nowe kierunki represji karnej. „Polowania na czarownice".

• rozszerzenie zakresu przestępstwa zbrodni obrazy majestatu i zdrady kraju

• powstawanie (bardzo surowej) represji karnej za włóczęgostwo i żebractwo (gł. Anglia)

• polowania na czarownice - blisko trzy wieki. zaliczano do zbrodni obrazy majestatu boskiego

• pierwsza zapowiedź - dzieło „Młot na czarownice” autorem 2 inkwizytorów.

• początek w państwach niemieckich

• apogeum - wiek XVII

• specjalna procedura - tortury

• jako prześladowcy czarownic też wybitni myśliciele tej epoki, jak Jean Bodin czy sędzia i profesor prawa z Lipska Benedykt Carpzow (autor dzieła w którym zalecał szczególnie okrutne środki postępowania z czarownicami)

• nieliczni obrońcy przed prześladowaniem - np. jezuita Fryderyk Spee (autor wydanego anonimowo dzieła Cautio Criminalis) czy Daniel Wisner w Polsce.

Pojęcie i cel kary. Katalog kar.

• Carolina - wszystkie kary publiczne, brak kar prywatnych - ich cel - odstraszanie (prewencja generalna).

• Bardzo surowa represja karna.

• Duże rozbudowanie katalogu kar - kara sprawiedliwa to kara ściśle dopasowana do rodzaju przestępstwa i jego wagi (kary talionu, odzwierciedlające) → min. 8 rodzajów kary śmierci, kary mutylacyjne, chłosty, wygnania, konfiskaty, ale też pojawienie się kary więzienia (nie jako kara samoistna, ale jako dodatkowa obok kary śmierci, albo jako przetrzymywanie przed wyrokiem).

• Katalog kar publicznych rozpowszechnił się w Europie i uzupełniany był miejscowymi karami (np. galera we Francji, bicie knutem w Rosji, zesłania na Syberię/Kaukaz, katorga, tj. zesłanie wraz z robotami)

Zasady stosowania kar.

• Carolina - arbitralność lub analogia (kary nadzwyczajne - z reguły łagodniejsze).

• W doktrynie łagodzenie represji karnej - pogląd, że kary z Caroliny mają zastosowanie, gdy:

1. nie zaistniały żadne okoliczności łagodzące,

2. gdy sędzia ma niezachwianą pewność, że sprawca popełnił dany czyn - inaczej kara nadzwyczajna

Stopniowa rezygnacja z tak surowych kar też w ustawodawstwie, jednak prawdziwy przełom pod wpływem ideologii humanitaryzmu XVIII w.

Obok wskazówek dla sędziego nakazujących uwzględnianie okoliczności, liczne odesłania do prawa cesarskiego (rzymskiego), fakultetów prawniczych, opinii znawców prawa jako źródeł, z których mieli czerpać sędziowie. Carolina też sama dawała wskazówki, np. w przypadku zróżnicowania na pozycję społeczną. W doktrynie opracowano też szeroki zestaw okoliczności:

• okoliczności łagodzące - m.in. upływ czasu, przyznanie się do winy, wykazanie skruchy, pojednanie, zwrot ukradzionego przedmiotu, zły stan zdrowia, szlacheckie po­chodzenie.

• okoliczności obciążające - m.in. przyłapanie na gorącym uczynku, recydywa, ofiara krewny, przełożony lub osoba wyższego stanu, nagminność występowania przestępstw danego rodzaju.

---