6-12. Pierwsza pomoc przedlekarska [A]
dr med. Joanna Bugajska, lek. med. Witold Gacek - Centralny Instytut Ochrony Pracy
6-12.1. Wprowadzenie
Pierwsza pomoc przedlekarska polega na prostych natychmiastowych zabiegach, wykonywanych na
poszkodowanych w wypadkach, katastrofach i nagłych zachorowaniach zagrażających życiu lub zdrowiu.
Zabiegi te, jak wskazuje nazwa, wykonywane są do czasu zapewnienia fachowej opieki medycznej. Zakres
tych zabiegów obejmuje czynności ratownicze możliwe do wykonania przez osoby nie posiadające
fachowego wykształcenia medycznego.
W praktyce przemysłowej znajomość przez pracowników zasad udzielania pierwszej pomocy jest bardzo
istotna z punktu widzenia jej skuteczności. Umiejętność i szybkość udzielonej pomocy przedlekarskiej może
bowiem w wielu wypadkach uratować życie poszkodowanemu i zapobiec ciężkim powikłaniom w przebiegu
późniejszego postępowania terapeutycznego.
Przypadki wymagające pierwszej pomocy przedlekarskiej są najczęściej wynikiem:
ciężkich uszkodzeń ciała (duże rany, złamania, zmiażdżenia, poparzenia)
nagłych zachorowań (serce, śpiączki)
zatruć.
Wszystkie te przypadki mogą doprowadzić do zaistnienia stanów zagrożenia życia (SZŻ), gdyż z różnych
powodów doprowadzają do upośledzenia funkcjonowania układu krążenia lub oddychania. Zadaniem
ratownika w tych przypadkach jest podtrzymanie oddychania i krążenia, czyli funkcji ważnych dla życia
poszkodowanego, oraz niedopuszczenie do powstania dodatkowych ciężkich komplikacji do czasu przybycia
wykwalifikowanej pomocy medycznej.
Czynności, które powinny być podjęte w ramach pierwszej pomocy przedlekarskiej to (6-12.fol.1):
ewakuacja ze strefy zagrożenia oraz usunięcie czynnika szkodliwego dla poszkodowanego
opanowanie krwotoków, założenie opatrunku, unieruchomienie w przypadku złamań
podstawowe podtrzymywanie czynności życiowych - PPŻ (opisane w rozdziale 2)
ułożenie poszkodowanego w odpowiedniej pozycji
zabezpieczenie poszkodowanego przed utratą ciepła lub jego nadmiarem
postępowanie przeciwwstrząsowe.
6-12.2. Podstawowe sposoby podtrzymywania czynności
życiowych
Termin „podstawowe podtrzymywanie życia” (skrót od „podstawowe sposoby podtrzymywania
czynności życiowych” - PPŻ - Basic Life Support) odnosi się do utrzymania drożności dróg oddechowych,
wspomagania oddychania i krążenia bez użycia innego sprzętu niż prostej foliowej maseczki ochronnej.
Szansa przeżycia po zatrzymaniu krążenia jest większa gdy świadkowie zdarzenia rozpoczną PPŻ, a po
zatrzymaniu pracy serca spowodowanego migotaniem komór warunkiem przywrócenia krążenia jest
wczesna defibrylacja (6-12.fol.2).
PPŻ obejmuje następujące elementy: ocenę wstępną, utrzymanie drożności dróg oddechowych, wentylację
wydychanym przez ratownika powietrzem (sztuczne oddychanie) i uciskanie klatki piersiowej (masaż
serca). Kombinację tych trzech elementów nazywa się też resuscytacją krążeniowo-oddechową (CPR -
cardiopulmonary resuscitation).
Celem PPŻ jest zapewnienie odpowiedniej wentylacji i krążenia do czasu podjęcia kroków zmierzających do
odwrócenia przyczyn zatrzymania krążenia. Jest to więc „czynność podtrzymująca życie”, aczkolwiek
zdarza się, że jest wystarczająca do usunięcia przyczyny i pozwala na pełne przywrócenie czynności
życiowych.
Zatrzymanie krążenia na więcej niż 3-4 minuty zazwyczaj prowadzi do nieodwracalnego uszkodzenia
(ośrodkowego układu nerwowego) mózgu. Należy więc położyć nacisk na szybkie rozpoczęcie PPŻ przez
ratownika, który bez namysłu powinien postępować zgodnie z zalecaną sekwencją czynności.
Nie jest jednoznacznie naukowo określone w literaturze jak „dobre” musi być PPŻ, aby mogło uratować
życie. Czy poszkodowani, u których uciskanie i sztuczne oddychanie prowadzono perfekcyjnie (tzw.
„dobre” PPŻ) rokują lepiej niż ci, u których czynności te prowadzono mniej efektywnie? Wciąż oczekuje się
rozstrzygającej odpowiedzi na to pytanie, ale z licznych badań jasno wynika, że wskaźniki przeżycia są
najniższe wtedy, gdy nie podjęto żadnych prób PPŻ.
Wdmuchiwanie powietrza (wentylacja wydychanym przez ratownika powietrzem, oddychanie usta-usta)
jest od wczesnych lat 60. akceptowaną techniką w obrębie PPŻ. Sztuczne oddychanie bez zabezpieczenia
drożności dróg oddechowych (np. intubacja) wiąże się ze znacznym ryzykiem wdmuchiwania powietrza do
żołądka, zarzucenia treści żołądkowej i jej aspirację do dróg oddechowych. Wykazano, że objętość
powietrza wynosząca 400÷500 cm3 wystarcza dla zapewnienia dostatecznej wentylacji w PPŻ u dorosłego,
ponieważ wytwarzanie dwutlenku węgla podczas zatrzymania krążenia pozostaje na bardzo niskim
poziomie.
Częstość wdmuchnięć podczas równoczesnego wdmuchiwania i uciskania klatki piersiowej zależy od
objętości oddechowej i częstości uciśnięć. Czas wdmuchiwania równy 1,5÷2 sekund ogranicza
niebezpieczeństwo przekroczenia ciśnienia otwarcia wpustu żołądka, w tym przypadku cały cykl
oddechowy trwa około 3 sekundy. Częstość uciśnięć, zalecana aby uzyskać optymalną perfuzję (przepływ
krwi) narządów ważnych dla życia, wynosi 100 na minutę. A zatem 15 uciśnięć zajmuje 12 sekund,
pozostawiając 6 sekund na dwa wdmuchnięcia przy dwóch ratownikach, pojedynczy ratownik powinien w
ciągu minuty wykonać 8 wdmuchnięć i 60 uciśnięć.
Wystarczającym wskazaniem do rozpoczęcia uciskania klatki piersiowej powinna być nieobecność oznak
życia, niekoniecznie zaś brak tętna na tętnicy szyjnej.
Pierwszym ogniwem łańcucha przeżycia jest uzyskanie dostępu do kwalifikowanej pomocy medycznej.
Zalecany moment, w którym należy opuścić poszkodowanego przerywając próbę PPŻ i rozpocząć wzywanie
pomocy zależy od kilku czynników: czy ratownik jest sam, czy poszkodowany ma pierwotne zatrzymanie
oddychania czy krążenia, jaka jest odległość do miejsca, skąd można wezwać pomoc (np. telefonu),
możliwości wzywanych służb ratowniczych.
Obecnie podnosi się znaczenie wczesnej defibrylacji dla postępowania w nagłej śmierci sercowej, na całym
świecie wprowadza się znaczące inicjatywy w celu umożliwienia jak najwcześniejszej defibrylacji.
Amerykańskie Towarzystwo Kardiologiczne w wytycznych z 1992 roku podkreśla, że ratownik, (jeśli nie ma
innej drogi uzyskania pomocy) powinien natychmiast po stwierdzeniu, że dorosły poszkodowany jest
nieprzytomny, opuścić go i wezwać kwalifikowaną pomoc („najpierw wezwij pomoc”). W przypadku
konieczności stosowania PPŻ u dziecka (oddychanie lub uciskanie albo obydwie czynności) powinno ono
być prowadzone przez około 1 minutę zanim ratownik oddali się w celu wezwania pomocy.
Dzieci różnią się od dorosłych pod względem przyczyny zatrzymania oddychania i krążenia krwi.
Zatrzymanie oddychania jest znacznie częstsze, zatrzymanie krążenia jest zwykle wtórne do niego. Wynik
próby PPŻ w zatrzymaniu krążenia u dzieci jest nienajlepszy, z dużym prawdopodobieństwem rozwinięcia
się ciężkiego stanu neurologicznego. Przeżycie w zatrzymaniu oddychania i krążenia u dzieci zależy głównie
od niezwłocznego podjęcia sztucznego oddychania. Wynika stąd zalecenie prowadzenia PPŻ przez minutę
przed opuszczeniem poszkodowanego dziecka w celu wezwania pomocy.
Ostatnie dane sugerują, że migotanie komór zdarza się względnie rzadko u osób w wieku poniżej 30 lat, i że
do tego wieku strategia podobna do postępowania u dzieci z zatrzymaniem krążenia może okazać się
rozsądna.
U oddychającego spontanicznie nieprzytomnego istnieje niebezpieczeństwo zamknięcia dróg oddechowych
przez język, śluz i wymiociny. Powikłaniom tym zapobiega ułożenie poszkodowanego na boku, pozwala to
także na łatwe odpływanie zawartości przez usta.
Przy układaniu poszkodowanego należy pójść na kompromis: ułożenie dokładnie na boku nie jest stabilne,
pociąga za sobą nadmierne zgięcie boczne szyjnego odcinka kręgosłupa, ogranicza swobodny odpływ treści
przez usta. Z kolei pozycja bliska leżeniu twarzą w dół może powodować niedostateczną wentylację w
wyniku ograniczenia ruchów przepony i redukcji podatności klatki piersiowej oraz płuc.
Poniżej przedstawiono 6 zasad, których należy przestrzegać podczas postępowania ze spontanicznie
oddychającym nieprzytomnym:
ułożenie poszkodowanego powinno być jak najbardziej zbliżone do pozycji bocznej, z odchyloną głową
dla umożliwienia swobodnego odpływu zawartości jamy ustnej
ułożenie powinno być stabilne
należy unikać jakiegokolwiek ucisku na klatkę piersiową, mogącego upośledzać oddychanie
ze względu na możliwość uszkodzenia odcinka szyjnego kręgosłupa, powinna istnieć możliwość
łatwego i bezpiecznego odwracania poszkodowanego na bok i na plecy
należy zapewnić możliwość dostępu i obserwacji dróg oddechowych
pozycja sama w sobie nie może spowodować żadnych obrażeń poszkodowanego.
Istotne dla ratowników jest niesienie pomocy tak szybko, jak tylko to jest możliwe.
Kiedy jest więcej niż jeden ratownik, jeden powinien rozpocząć PPŻ, podczas gdy drugi powinien iść po
pomoc. Samotny ratownik powinien podjąć decyzję czy najpierw rozpocząć PPŻ, czy najpierw pójść po
pomoc. Ta decyzja będzie uzależniona od dostępności jednostek ratownictwa medycznego i ich lokalnej
mobilności.
Jednakże, jeżeli prawdopodobną przyczyną utraty przytomności są:
uraz (zranienie)
utonięcie
albo jeżeli poszkodowany jest niemowlęciem lub dzieckiem ratownik powinien wykonywać PPŻ przez
około 1 minutę przed udaniem się po pomoc.
Kiedy poszkodowany jest osobą dorosłą, a przyczyną utraty przytomności nie jest uraz (zranienie) lub
utonięcie, ratownik powinien przypuszczać, że poszkodowany ma problemy z sercem i w takiej sytuacji iść
po pomoc natychmiast po ustaleniu, że poszkodowany nie oddycha.
Na foliogramie 6-12.fol.3 zamieszczono uzgodnioną sekwencję działań, będącą zaleceniem Europejskiej
Rady Resuscytacji z 1998 roku dla pojedynczego dorosłego ratownika w PPŻ.
Zaprezentowany na foliogramie schemat pomaga wstępnie ocenić stan i wyznacza następujące kierunki
dalszego postępowania z pozornie „nieżywym” poszkodowanym:
Zapewnij bezpieczeństwo sobie i poszkodowanemu.
Sprawdź, czy poszkodowany jest przytomny i zobacz czy reaguje:
Ţ delikatnie potrząśnij jego ramionami i zapytaj głośno: Czy wszystko w porządku?
Jeśli poszkodowany reaguje ruchem bądź odpowiada na tytanie należy zastosować plan działania A
(6-12.fol.4):
Ţ pozostaw poszkodowanego w pozycji w jakiej go znalazłeś (upewniając się, iż nic mu w tym
miejscu nie grozi) i oceń jego stan oraz sprawdź czy nie ma uszkodzeń ciała
Ţ co pewien czas sprawdzaj stan poszkodowanego i jeśli potrzeba wezwij pomoc.
Jeśli poszkodowany nie reaguje (jest nieprzytomny) (6-12.fol.5):
Ţ wezwij pomoc
Ţ udrożnij drogi oddechowe przez odchylenie głowy i wysunięcie brody (żuchwy), połóż dłoń na
czole poszkodowanego i odchyl delikatnie głowę do tyłu trzymając kciuk i palec wskazujący
uwolniony tak, żeby jeśli to będzie potrzebne zamknąć nos poszkodowanego przy wentylacji,
najlepiej zrobić to w pozycji, w której poszkodowany został znaleziony; w tym samym czasie
opuszkami palców drugiej ręki umieszczonymi pod żuchwą poszkodowanego, podnieś (wysuń)
aby udrożnić drogi oddechowe; jeśli masz trudności, odwróć poszkodowanego na plecy i wtedy
udrożnij drogi oddechowe tak jak to zostało opisane powyżej
Ţ staraj się unikać zbyt silnego odchylania głowy w przypadku podejrzenia uszkodzenia odcinka
szyjnego kręgosłupa
Ţ poluźnij ciasne ubranie wokół szyi
Ţ usuń ciała obce z jamy ustnej poszkodowanego, które w oczywisty sposób mogą tamować
oddychanie, wliczając w to sztuczne zęby, ale zostaw je, gdy są dobrze umocowane.
Zapewniając drożność dróg oddechowych patrz, słuchaj i staraj się wyczuć oznaki oddychania:
Ţ obserwuj ruchy klatki piersiowej
Ţ nasłuchuj przy ustach odgłosów wydawanych przy oddychaniu
Ţ staraj się wyczuć wydychane powietrze swoim policzkiem
Ţ patrz, słuchaj i staraj się odczuć oznaki oddychania przez 10 sekund przed stwierdzeniem, że
brak jest oddechu
Ţ sprawdź tętno; najlepiej wyczuwalne w nagłych przypadkach jest tętno na tętnicy szyjnej
Ţ sprawdzaj przez 10 sekund nim stwierdzisz, że tętno jest nieobecne.
Jeśli poszkodowany oddycha, należy zastosować plan działania B (6-12.fol.5):
Ţ ułóż poszkodowanego w pozycji bocznej (patrz: poniżej) chyba, że może to pogorszyć stan
poszkodowanego
Ţ wezwij pomoc.
Wróć do poszkodowanego i obserwuj go dokładnie, sprawdzając czy oddycha bez przeszkód.
Pozycja boczna (6-12.fol.6)
Gdy krążenie i oddychanie jest obecne lub zostało przywrócone, ważne jest zapewnienie dobrej
drożności i wentylacji, zwłaszcza pewności, że język nie tamuje oddychania. Jest także ważne, aby
zminimalizować ryzyko zakrztuszenia się poszkodowanego własnymi wymiocinami. Z tych powodów
poszkodowany powinien być ułożony w pozycji ułatwiającej oddychanie. Zapobiega ona zapadaniu się
języka, co utrzymuje drożność dróg oddechowych.
Poniżej zostanie przedstawiona jedna z pozycji bezpiecznych tak zwana pozycja boczna ustalona wg
NATO:
zdejmij poszkodowanemu okulary i wyjmij duże przedmioty z jego kieszeni
uklęknij obok poszkodowanego i upewnij się, że obydwie jego nogi leżą prosto
udrożnij drogi oddechowe odchylając jego głowę i unosząc brodę
ułóż bliższą sobie rękę poszkodowanego wzdłuż tułowia
przenieś drugą rękę ponad klatką piersiową i umieść dłonią zwróconą do dołu na barku bliższym
sobie
chwyć nogę ofiary leżącą bliżej ciebie pod kolanem i pociągnij ją do góry nie odrywając jej stopy
od ziemi
podłóż bliższą rękę pod pośladek poszkodowanego
połóż jedną rękę na barku poszkodowanego leżącym dalej od ciebie, a drugą na dalszym biodrze i
przyciągnij poszkodowanego w swoją stronę na bok
popraw ułożenie poszkodowanego
odchyl głowę poszkodowanego do tyłu udrażniając drogi oddechowe
regularnie sprawdzaj oddychanie i tętno.
Jeśli poszkodowany nie oddycha, ale tętno jest obecne należy zastosować plan działania C
(6-12.fol.7):
Ţ wezwij pomoc - wyślij kogoś po pomoc, a jeśli jesteś sam, zostaw poszkodowanego i sam idź
po pomoc, następnie natychmiast wróć i rozpocznij sztuczne oddychanie
Ţ koniecznie przekręć poszkodowanego na plecy
Ţ usuń widoczne przeszkody z ust poszkodowanego ale nie ruszaj dobrze umocowanych protez
zębowych
Ţ wykonaj dwa efektywne wdmuchnięcia, z których każdy sprawi, że klatka piersiowa uniesie
się i opadnie
Ţ zapewnij odchylenie głowy i uniesienie brody
Ţ zaciśnij skrzydełka nosa kciukiem i wskazicielem ręki która znajduje się na czole
poszkodowanego
Ţ pozwól na niewielkie otwarcie ust poszkodowanego, utrzymuj brodę uniesioną do góry
Ţ weź głęboki wdech i przyłóż szczelnie swoje usta wokół ust poszkodowanego upewniając się,
że ma on dobrze uszczelniony nos
Ţ wdmuchuj powietrze mocno w usta poszkodowanego, obserwując unoszenie się klatki
piersiowej; jeden pełny wdech wykonuj przez 1,5 - 2 sekundy; objętość wdmuchiwanego
powietrza wynosi 400 ÷ 600 ml
Ţ utrzymując głowę odchyloną, a brodę uniesioną (wysuniętą) odsuń swoje usta od ust
poszkodowanego i pozwól, żeby jego klatka piersiowa opadła
Ţ weź następny pełny wdech i powtórz całą sekwencję, jak powyżej, wykonując w sumie 10
wdmuchnięć w czasie około 1 minuty
Ţ powróć do poszkodowanego i sprawdź jego przytomność, oddychanie i tętno jak powyżej
Ţ jeśli tętno jest obecne, kontynuuj tylko wentylowanie płuc poszkodowanego, ale sprawdzaj
tętno po każdych 10 wdmuchnięciach lub co 1 minutę, a jeżeli tętno zanika - podejmij pełne PPŻ.
Jeśli masz trudności z wdmuchiwaniem powietrza:
Ţ sprawdź jeszcze raz jamę ustną poszkodowanego i ewentualnie usuń jakiekolwiek przeszkody
Ţ sprawdź czy głowa jest dostatecznie odchylona a żuchwa uniesiona
Ţ zrób 5 prób, aby uzyskać dwa efektywne wdmuchnięcia
Ţ jeżeli jest to nieskuteczne, przejdź do oceny stanu krążenia.
Jeśli tętno jest nieobecne, należy zastosować plan działania D (6-12.fol.8):
Ţ wezwij pomoc - wyślij kogoś po pomoc, a jeśli jesteś sam, zostaw poszkodowanego i sam idź
po pomoc, następnie natychmiast wróć i rozpocznij PPŻ
Ţ powróć do poszkodowanego i przewróć go na plecy; upewnij się, że leży on na twardym,
płaskim podłożu
Ţ udrożnij drogi oddechowe, odchylając poszkodowanemu głowę i unosząc brodę
Ţ wykonaj dwa wdmuchnięcia
Ţ rozpocznij zewnętrzny ucisk klatki piersiowej (masaż serca) (6-12.fol.9)
Ţ przebiegnij palcem wskazującym i środkowym wzdłuż dolnego brzegu klatki piersiowej (łuk
żebrowy) i wyszukaj punkt, w którym żebra łączą się z żebrami strony przeciwnej
Ţ utrzymując swój środkowy palec w tym punkcie, umieść dwa palce na mostku powyżej
Ţ ułóż nadgarstek (nasadę) drugiej dłoni na mostku nad wskazicielem twojej pierwszej ręki;
powinien to być środek dolnej połowy mostka
Ţ umieść swoją pierwszą dłoń na drugiej i złącz (spleć) palce obu rąk, co zapobiegnie
wywieraniu ucisku na żebra; nie wywieraj ucisku na nadbrzusze ani na najniższą część mostka
Ţ pochyl się nad poszkodowanym, wyprostuj łokcie i naciskaj pionowo w dół na mostek, aby
obniżał się w przybliżeniu 4 - 5 cm; na taką czynność pozwoli przyjęcie pozycji pionowej w
stosunku do klatki piersiowej poszkodowanego
Ţ zwolnij nacisk bez utraty kontaktu pomiędzy twoją dłonią a mostkiem poszkodowanego, a
następnie powtarzaj ucisk z częstością około 100 uciśnięć na minutę (trochę mniej niż 2
uciśnięcia na sekundę); uciśnięcie i zwolnienie ucisku powinno zabierać tyle samo czasu.
Dalsze PPŻ:
Ţ po 15 uciśnięciach klatki piersiowej odchyl poszkodowanemu głowę, unieś brodę i wykonaj
dwa efektywne wdmuchnięcia
Ţ natychmiast po tym umieść ręce z powrotem na mostku
Ţ kontynuuj wentylowanie i uciskanie w stosunku: 2 wdmuchnięcia - 15 uciśnięć.
Jeżeli PPŻ dokonuje dwóch ratowników, wówczas należy podzielić role. Jeden ratownik wykonuje
sztuczne oddychanie, drugi zaś zewnętrzny ucisk klatki piersiowej, przy czym jeden oddech wykonuje
się na pięć uciśnięć mostka.
Dwuosobowe CPR jest mniej męczące niż jednoosobowe CPR. Jednocześnie ważne jest, aby obaj
ratownicy byli biegli i wyćwiczeni technicznie oraz uwzględniali pewne zasady.
Najważniejsze jest wezwanie pomocy. Znaczy to, że podczas gdy jeden ratownik rozpoczyna
resuscytację, drugi szuka telefonu.
Kiedy następuje zmiana jednoosobowego CPR na dwuosobowy CPR, drugi ratownik powinien
uciskać klatkę piersiową po dwukrotnym wdmuchnięciu powietrza przez pierwszego ratownika.
Podczas wdmuchnięć powietrza przybywający ratownik powinien określić prawidłową pozycję na
mostku i powinien być gotowy do rozpoczęcia ucisku natychmiast po drugim wdmuchnięciu
powietrza. Lepiej jest, kiedy ratownicy znajdują się po przeciwnych stronach ofiary.
Powinno się robić serie pięciu uciśnięć i jednego wdmuchnięcia powietrza. Po każdej serii 5
uciśnięć ratownik wyznaczony do wdmuchiwania powinien być gotowy do wdmuchnięcia
powietrza z jak najmniejszym opóźnieniem. Jest pomocne, kiedy ratownik uciskający klatkę
piersiową głośno liczy: „1-2-3-4-5”.
Uniesienie brody i odchylenie głowy powinno być utrzymywane przez cały czas.
Wdmuchnięcie powietrza powinno zwykle zajmować 2 sekundy, podczas których uciski klatki
piersiowej powinny być wstrzymane; powinny być one wznawiane natychmiast po wdmuchnięciu
powietrza do klatki piersiowej, kiedy ratownik odsunie swoje usta od twarzy ofiary.
Jeżeli ratownicy chcą zmienić się miejscami, zwykle wtedy, kiedy uciskający klatkę piersiową
czuje się zmęczony, powinno to być zrobione tak szybko i delikatnie jak tylko to jest możliwe.
Ratownik uciskający klatkę piersiową powinien zapowiedzieć zmianę i po wykonaniu serii 5
uciśnięć przenieść się szybko do głowy ofiary, przejmując udrożnione drogi oddechowe i dokonać
pojedynczego wdmuchnięcia powietrza. Podczas tego manewru drugi ratownik powinien zmienić
pozycję aby rozpocząć uciski natychmiast po dokonaniu wdmuchnięcia powietrza.
Przy wykonywaniu niektórych czynności należy przestrzegać pewnych zasad postępowania:
oddech zastępczy - sztuczna wentylacja płuc:
podczas wykonywania sztucznego oddychania metodą usta-usta powinien być odczuwany
tylko niewielki opór, a każde wdmuchnięcie powinno trwać około 2 sekund
jeśli ratownik będzie próbował wentylować zbyt szybko, to opór będzie większy i mniej
powietrza dostanie się do płuc
powinno się osiągnąć około 400÷600 ml objętości powietrza w płucach, która to objętość
jest potrzebna, żeby uwidocznić uniesienie mostka
należy poczekać, aż klatka piersiowa w pełni opadnie podczas wydechu przed ponowną
wentylacją
powinno to zająć około 2÷4 sekund; każde powtórzenie 10 wdmuchnięć zajmie dlatego
około 40÷60 sekund
dokładny czas wydechu nie jest określony; należy poczekać aż klatka piersiowa opadnie
sama i dopiero wtedy wykonuje się następne wdmuchnięcie;
uciskanie klatki piersiowej - pośredni masaż serca:
jest istotne, żeby połączyć wentylowanie z uciskaniem klatki piersiowej w celu
odpowiedniego dotlenienia sztucznie wzbudzonej do krążenia krwi
u nieprzytomnej dorosłej osoby ratownik powinien starać się uciskać 4÷5 cm w dół i działać
tylko taką siłą, która do tego wystarcza
częstość uciśnięć powinna wynosić 100 na minutę
cały czas należy działać stałą, kontrolowaną i pionowo skierowaną siłą. Przypadkowe, bądź
brutalne postępowanie jest niebezpieczne. Należy starać się tyle samo czasu poświęcić na
fazę ucisku i zwolnienia. Ponieważ szansa na powrót samodzielnej, efektywnej akcji serca
po resuscytacji, bez stosowania innych zaawansowanych technik (wliczając defibrylację)
jest mała, czas nie powinien być tracony na dalsze sprawdzanie obecności tętna. Jeżeli
jednak poszkodowany wykona jakiś ruch lub nabierze gwałtownie powietrze, należy
sprawdzić tętno na tętnicy szyjnej; nie należy tracić na to więcej niż 5 sekund. W innym
przypadku nie należy przerywać resuscytacji.
Zasady bezpieczeństwa dla ratującego są typowe.
6-12.3. Zachłyśnięcie - ciało obce w krtani lub tchawicy
Stan, w którym ciało obce przedostanie się zamiast do przełyku - do krtani lub tchawicy określany jest jako
zachłyśnięcie. Ciałem obcym może być również płyn. Po zaaspirowaniu ciała obcego, poszkodowany
gwałtownie próbuje wciągnąć powietrze uruchamiając wszystkie mięśnie oddechowe i ma uczucie duszenia
się. Skóra twarzy sinieje, poszkodowany jest niespokojny, przerażony, pokrywa się potem, akcja serca
przyspiesza się, a przy całkowitym zatkaniu dróg oddechowych dochodzi do bezdechu, zatrzymania akcji
serca i zgonu. Jak z tego wynika, szybka pomoc jest w tym wypadku ratowaniem życia. Wniknięcie ciała
obcego zwykle wyzwala odruch kaszlu, który z kolei często umożliwia wykrztuszenie ciała obcego z dróg
oddechowych.
Postępowanie ( 6-12.fol.10, 6-12.fol.11):
gdy poszkodowany jest w stanie wykonywać ograniczone wdechy i wydechy należy silnie uderzać go
w plecy między łopatkami
gdy takie postępowanie nie przynosi skutku należy zastosować tzw. manewr Heimlicha:
Ţ ratujący staje z tyłu za poszkodowanym Ţ obejmuje go oburącz za brzuch w okolicy między
pępkiem i wyrostkiem mieczykowatym Ţ nagłym, mocnym ruchem przyciska poszkodowanego do
siebie, powodując gwałtowne uciśnięcie przepony Ţ dodatkowo umieszcza w czasie uścisku
własne, zwinięte pięści w dołku podsercowym.
Takie postępowanie powoduje gwałtowny, krótkotrwały, bierny wydech, podczas którego ciało obce może
być wyciśnięte z tchawicy. Gdy poszkodowany traci przytomność i przewraca się należy mocno, również
gwałtownie, uciskać jego brzuch w kierunku klatki piersiowej. Jeśli i to nie pomaga, należy rozpocząć PPŻ.
6-12.4. Krwotok
Krwotok - jest to wynaczynienie się krwi z układu krwionośnego wskutek urazowego lub chorobowego
uszkodzenia ściany naczyń czy serca. Krwotok może być żylny, miąższowy i tętniczy. W zależności od
przestrzeni, do której następuje wylew krwi, krwotok może być zewnętrzny lub wewnętrzny. Krwotok ma
charakter krwotoku zewnętrznego, jeśli krew wylewa się na zewnątrz powłok oraz wewnętrznego, jeśli krew
wylewa się do zamkniętych jam ciała (jama brzuszna, jama opłucnowa, osierdzie i inne) lub uszkodzonych
narządów (wątroba, śledziona).
Dużą trudność stanowi ocena ilości utraconej krwi. Około 250 ml krwi może być powodem zakrwawienia
całego ubrania rannej osoby, nie stanowiąc zagrożenia życia poszkodowanego. Na przykład skóra głowy
posiada bardzo dobrze rozwiniętą sieć naczyń krwionośnych, stąd nawet niewielkie krwawienie na głowie
wygląda dramatycznie.
Skutki krwotoku zależą także od szybkości utraty krwi. Nagła utrata powyżej 500÷1000 ml krwi jest
niebezpieczna, może powodować wstrząs, co stanowi bezpośrednie zagrożenie życia.
W przypadku krwotoku wewnętrznego ocena ilości utraconej krwi jest praktycznie niemożliwa. Stąd tępe
urazy nadbrzusza ze względu na możliwość rozerwania narządów wewnętrznych i spowodowania krwotoku
są bardzo niebezpieczne. Rozpoznanie krwotoku wewnętrznego odbywa się na podstawie pośrednich
objawów wstrząsu.
Duża i nagła utrata krwi oraz wywołany tym wstrząs są bezpośrednią przyczyną zagrożenia życia.
Dla osób udzielających pierwszej pomocy ważna jest znajomość cech zagrażającego wstrząsu
(6-12.fol.12). Należą do nich:
przyspieszenie tętna powyżej 140 uderzeń na minutę
spadek ciśnienia tętniczego poniżej 80÷70 mm Hg
pobudzenie ruchowe, niepokój
częste zaburzenia orientacji
bladość skóry, szum w uszach, mroczki przed oczami
zawroty głowy
skłonność do omdleń przy próbie przyjmowania pionowej postawy ciała.
6-12.4.1. Postępowanie w przypadku krwotoku
Postępowanie w przypadku krwotoku różni się w zależności od przyczyny. W przypadku krwotoku
zewnętrznego, jak to ma miejsce przy uszkodzeniu ciągłości skóry, opanowanie krwotoku związane
jest z zaopatrzeniem zranionego miejsca.
W lekkim krwotoku z ran skóry krew sączy się kroplami. Ustaje on zwykle samoistnie po kilku
minutach, wraz z powstaniem skrzepu zamykającego ubytek naczynia. W tym przypadku należy ranę
zabezpieczyć na czas transportu jałowym opatrunkiem.
Silny krwotok, w którym krew wypływa z rany ciągłym strumieniem lub tryska z rany pulsując, wymaga
natychmiastowego zatamowania przez miejscowy ucisk rany. W bardzo silnych krwotokach z dużych
ran, np. w pierwszej chwili po amputacji, dla zatrzymania wypływu krwi, może być konieczny ucisk
czterema palcami dużej okolicznej tętnicy. Na kończynie górnej najczęściej jest to tętnica ramienna,
a na kończynie dolnej tętnica udowa. Przy zakładaniu opatrunku uciskowego należy pamiętać o
zmianie siły lub miejsca ucisku, aby nie doprowadzić do zastoju krwi w dalszej części kończyny.
Ranę należy przykryć również jałowym gazikiem i przymocować go plastrem, bandażem lub kodofixem
(rodzaj elastycznej, dobrze rozciągliwej siateczki). Na rany silnie krwawiące, oprócz gazika nakłada się
dodatkowo elastyczną poduszeczkę wykonaną na przykład z drugiego opatrunku osobistego, złożonej
gazy lub bandaża. Poduszeczka (uciskając ranę i jej okolicę) powoduje dodatkowo zmniejszenie
światła okolicznych naczyń, co zmniejsza krwawienie.
W czasie zaopatrywania ran należy pamiętać o potrzebie stosowania rękawiczek gumowych.
Zaopatrzenie krwotoków wewnętrznych możliwe jest tylko przez chirurga, a ratownik zobowiązany
jest do przestrzegania kilku zasad postępowania przeciwwstrząsowego oraz specyficznych czynności
związanych z urazami tępymi brzucha, ranami penetrującymi klatki piersiowej oraz zmiażdżeniem
tułowia (przygnieceniem).
W przypadku stwierdzenia objawów stanu bezpośredniego zagrożenia życia należy podjąć
niezwłocznie działania zgodnie z PPŻ.
6-12.5. Omdlenie
W przypadku omdlenia - utraty przytomności - przy zachowanym oddechu i tętnie należy na kilkanaście
sekund unieść do góry kończyny dolne i górne. Gdy takie postępowanie nie przynosi pozytywnego efektu
należy wezwać pomoc, ułożyć poszkodowanego w pozycji bocznej i obserwować. Brak powrotu
świadomości może świadczyć, że nie jest to proste omdlenie.
6-12.6. Porażenie prądem elektrycznym
Prąd elektryczny jest dla ciała człowieka bardzo niebezpieczny. Kontakt ze źródłem prądu elektrycznego
może powodować oparzenie skóry, utratę przytomności, zatrzymanie akcji serca i śmierć poszkodowanej
osoby. Zazwyczaj krótkotrwała ekspozycja na prąd elektryczny jest już przyczyną śmierci.
6-12.6.1. Postępowanie w przypadku porażenia prądem
W przypadku porażenia prądem elektrycznym bardzo istotne jest natychmiastowe uwolnienie
porażonego spod działania prądu elektrycznego. Szansa ratunku szybko spada w miarę upływu czasu.
Należy przy tym pamiętać, że poszkodowany pod prądem jest dla ratownika równie niebezpieczny jak
samo źródło. W czasie uwalniania porażonego spod działania prądu elektrycznego należy, jeśli to
możliwe, wyłączyć napięcie właściwego obwodu elektrycznego. Gdy jest to niemożliwe należy podjąć
próbę odciągnięcia porażonego od urządzenia pod napięciem odpowiednimi narzędziami, suchym
drewnem lub tworzywem sztucznym. Gdy wyłączenie napięcia może spowodować upadek porażonego,
należy go przed tym zabezpieczyć.
W miejscu kontaktu z prądem powstają oparzenia skóry, które zaopatruje się typowo dla oparzeń. W
przypadku omdlenia - utraty przytomności - przy zachowaniu oddechu i tętnie należy unieść
kończyny dolne i górne na kilkanaście sekund.
W przypadku stwierdzenia objawów stanu bezpośredniego zagrożenia życia należy podjąć
niezwłocznie działania zgodnie z PPŻ.
6-12.7. Zatrucia
Zatrucia są wynikiem wprowadzenia do organizmu związków chemicznych zaburzających procesy
metaboliczne. Trucizny przedostają się do organizmu różnymi drogami: przez płuca, układ pokarmowy, przez
skórę, a także rzadko w praktyce przemysłowej - bezpośrednio przez krew. Ustalenie czy poszkodowany
jest pod wpływem działania trucizn nie jest łatwe. W warunkach przemysłowych, przedostanie się związku
chemicznego do organizmu człowieka można domniemywać, biorąc pod uwagę wykonaną pracę, znajomość
czynników narażenia oraz objawy. Kierownicy lub pracownicy działów bezpieczeństwa i higieny pracy
powinni orientować się jakie objawy występują po ekspozycji na środki chemiczne stosowane w danym
przedsiębiorstwie i jakie powinny być zastosowane środki zaradcze. Informacje takie powinny być
opracowane w formie kart informacyjnych oraz instrukcji postępowania w przypadku zatrucia i umieszczone
na stanowisku pracy.
Niebezpieczeństwo dla życia i zdrowia w ostrych zatruciach zależy od (6-12.fol.13):
sposobu działania chemicznej substancji toksycznej
dawki lub stężenia w powietrzu środowiska pracy
czasu trwania narażenia
drogi wchłonięcia trucizny.
Szansa uratowania życia i zdrowia osoby zatrutej zależy w dużym stopniu od jakości i szybkości udzielenia
pierwszej pomocy. Pomoc taka jest uwarunkowana umiejętnościami osób jej udzielających oraz organizacją
i wyposażeniem ośrodków (punktów) pierwszej pomocy lub ratownictwa w dużych zakładach pracy, w
których ryzyko zatruć wynika z określonych procesów produkcji lub/i stosowania substancji chemicznych.
Osoby pracujące w potencjalnym zagrożeniu muszą być poinformowane o działaniu substancji chemicznych
oraz o sposobach ochrony własnego zdrowia, a także zachowania się i postępowania w przypadku zatrucia
- własnego lub osób z otoczenia.
W ocenie ostrego toksycznego działania substancji chemicznej oraz w toku udzielania pierwszej pomocy
najbardziej przydatne jest ustalenie głównych mechanizmów działania substancji chemicznych
zagrażających życiu, do których należą:
działanie narkotyczne
działanie duszące
działanie żrące.
Inne mechanizmy działania substancji toksycznych polegają na zmianach narządowych: w obrębie wątroby,
nerek, ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, w płucach, krwi. Zmiany te mogą ujawnić się z
opóźnieniem w porównaniu do działania narkotycznego, duszącego czy żrącego. Objawy występują po kilku
lub kilkunastu godzinach, a niekiedy po kilku lub kilkunastu dniach.
Przebieg tych zmian i rokowanie co do stanu zdrowia poszkodowanego zależy w dużej mierze od udzielonej
pierwszej pomocy przedlekarskiej i lekarskiej oraz wczesnego zastosowania właściwej terapii, w tym
specyficznych „odtrutek”.
Działanie narkotyczne charakteryzuje się dwiema fazami: pobudzeniem ośrodkowego układu nerwowego,
a następnie hamowaniem jego funkcji. Pobudzenie (euforia, niepokój itd.) występuje na ogół po narażeniu
na działanie substancji o stężeniu zbliżonym do NDSCh, natomiast w przypadku bardzo wysokich stężeń,
bliskich stężeniom śmiertelnym może wystąpić wysoka depresja ośrodkowego układu nerwowego. Skutkiem
hamowania ośrodkowego układu nerwowego jest upośledzenie funkcji i porażenie ośrodków ważnych dla
życia: oddychania (z zaburzeniami i zatrzymaniem oddechu) oraz krążenia (z zaburzeniami akcji serca,
spadkiem ciśnienia tętniczego krwi, zapaścią, zatrzymaniem akcji serca). Oba te mechanizmy prowadzą do
zejścia śmiertelnego.
Działanie duszące wynika z braku tlenu wywołanego niedrożnością dróg oddechowych, zaburzeniami
funkcji tkanki płucnej oraz zaburzeniami funkcji hemoglobiny lub oddychania tkankowego. Niedrożność dróg
oddechowych jest następstwem obrzęku krtani lub skurczu oskrzeli wskutek działania substancji silnie
drażniących lub uczulających, a także niedrożności oskrzeli spowodowanej zachłyśnięciem się płynem z
jamy ustno-gardłowej i żołądka (np. w czasie wymiotów). Zaburzenia funkcji tkanki płucnej, tj. oskrzelików i
pęcherzyków płucnych są związane z obrzękiem płuc.
Działanie żrące (poparzenia chemiczne) jest najczęściej wywołane:
ługami powodującymi martwicę rozpływną tkanek narażonych na bezpośredni kontakt z tymi
związkami, tj. skóry, błon śluzowych jamy nosowo-gardłowej, przełyku, żołądka oraz oczu; szczególne
niebezpieczeństwo polega na głębokiej penetracji ługu oraz uszkodzeniu sąsiadujących tkanek i
narządów (np. zniszczenie przełyku powoduje penetrację śródpiersia, a przebicie ściany żołądka -
penetrację do jamy otrzewnej, natomiast uszkodzenie rogówki prowadzi do zniszczenia gałki ocznej)
kwasami powodującymi martwicę koagulacyjną, tj. oparzenia chemiczne ograniczone do
powierzchownych warstw tkanek narażonych na bezpośredni kontakt z kwasami; od rozległości
oparzeń skóry i stopnia uszkodzenia zależy zagrożenie życia; lokalizacja zmian bliznowatych po
wyleczeniu oparzeń może być przyczyną trwałych uszkodzeń (ograniczenie ruchomości w obrębie
kończyn, niedomykalność powiek po oparzeniu skóry twarzy, zwężenie przełyku po zatruciu drogą
pokarmową) i uzasadniać potrzebę wtórnej interwencji chirurgicznej.
6-12.7.1 Postępowanie w przypadku zatruć
Najczęstszymi objawami zatrucia są: ból głowy, biegunka, wymioty, bóle brzucha, zaburzenia
widzenia, zaburzenia oddychania, splątanie, utrata przytomności.
Postępowanie początkowe, po rozpoznaniu objawów polega (6-12.fol.14) na:
przerwaniu narażenia
utrzymaniu lub przywróceniu podstawowych funkcji życiowych
zahamowaniu wchłaniania substancji toksycznej
eliminacji substancji z organizmu lub zahamowaniu przemiany substancji w produkty o większej
toksyczności
zastosowaniu właściwej odtrutki w uzasadnionych sytuacjach.
Po wezwaniu pomocy należy postępować jak z nieprzytomnym, a następnie należy spróbować ustalić
przyczynę zatrucia. Gdy ratownik nie jest pewien swojego postępowania, a wie że pomoc przybędzie
dopiero po dłuższym czasie, powinien skontaktować się z najbliższym Instytutem Toksykologii, gdzie
będzie szczegółowo, na bieżąco informowany co do dalszego postępowania.
Przerwanie narażenia u osób przytomnych
Pierwsze objawy zatrucia mogą być odczuwane przez osobę narażoną i/lub widoczne dla osób z jej
otoczenia i są sygnałem do przerwania narażenia, co oznacza usunięcie zatrutego ze skażonej
atmosfery, usunięcie trucizny z powierzchni skóry, tj. zdjęcie odzieży i obmycie skóry, płukanie oczu.
Te działania może podjąć osoba zatruta lub osoba z jej otoczenia. W czasie ratowania
poszkodowanych w wyniku wdychania trujących gazów, należy bezwzględnie ewakuować ich z
miejsca zatrucia i pamiętać o konieczności zapewnienia bezpieczeństwa sobie, gdyż skażone
powietrze jest tak samo niebezpieczne dla poszkodowanego jak i dla ratownika.
W większości przypadków zatrucia drogą pokarmową, z wyjątkiem osób nieprzytomnych, wskazane
jest sprowokowanie wymiotów. Nie należy jednak prowokować wymiotów po połknięciu: benzyny,
nafty, terpentyny oraz po upływie 15 minut od połknięcia substancji żrących (kwasy, ługi). Płukanie
żołądka w uzasadnionych przypadkach wykonać może tylko lekarz.
W przypadku osób z zaburzeniami świadomości i nieprzytomnych należy usunąć zatrutego ze skażonej
atmosfery i ułożyć w pozycji tzw. „bocznej ustalonej” - na płaskiej, twardej powierzchni (podłoga,
stół), na prawym boku z głową lekko uniesioną i opartą o lewą dłoń lub o wałek wykonany z koca
(ubrania) tak, aby była zachowana drożność dróg oddechowych. Prawe ramię powinno być
odwiedzione do tyłu, prawa noga zgięta w kolanie, a lewa wyprostowana.
Nie należy układać nieprzytomnego na wznak, jeżeli nie jest zaintubowany.
W przypadku stwierdzenia objawów stanu bezpośredniego zagrożenia życia należy podjąć
niezwłocznie działania zgodnie z PPŻ.
6-12.8. Literatura
American Heart Association. Basic Cardiac Life Support. Internet materials 1996
Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, pod redakcją naukową Danuty Koradeckiej. T. 1-2. Warszawa, CIOP
1999.
Buchfelder M., Buchfelder A.: Podręcznik pierwszej pomocy. Warszawa, PZWL 1993.
Burrell Z. L.: Postępowanie w stanach zagrożenia życia. Warszawa, PZWL 1981.
Cahill S. B.: Intervention in emergency nursing. The first 60 minutes. An Aspen Publication 1986.
Curie D.G.: Postępowanie w urazach głowy. Bielsko-Biała, Alfa-Medica Press 1994.
Eerste hulp. Rode Kruis Vlaanderen; Praktikboek 1996.
Gedliczka O.: Zasady postępowania w obrażeniach ciała. Kraków, Medycyna Praktyczna S. C. 1993.
McLatachie G.R.: Oksfordzki podręcznik chirurgii. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN 1993.
Pointer E., Fletcher A.B.: Basic life support. An Aspen Publication 1986.
Postępowanie zapobiegawcze i diagnostyczne w przypadku zakażenia HIV i zachorowania na AIDS.
Warszawa, Krajowe Biuro Koordynacyjne ds. Zapobiegania AIDS 1997.
Premiers secours en equipe. Guide de L"Equipier. Croix-Rouge Francaise 1994.
Saferna J.: Wytyczne w sprawie zasad postępowania przy ratowaniu osób porażonych i poparzonych
prądem elektrycznym. Warszawa, Instytut Energetyki 1990.