Janina Abramowska - Topos i niektóre miejsca wspólne badań literackich
TOPOS - „modny ekspansywny, ogromnie rozchwiany znaczeniowo”.
Pojęcie toposu funkcjonuje na gruncie kilku języków badawczych. Ernst Robert Curtius w książce Literatura europejska i łacińskie średniowiecze „odświeżył” pojęcie toposu, połączył odnowioną metodę filologiczną i elementy dawnych teorii retorycznych z koncepcją kultury przejętą z psychologii głębi, utożsamiając locus z archetypem. Teoria Junga posłużyła Curtiusowi dla wyjaśnienia fenomenu trwałości zjawiska - właśnie archetyp okazał się w dwoistej naturze toposu elementem silniejszym i atrakcyjniejszym.
Dwie konotacje dla toposu - powtarzalność i tradycyjność.
Topos - termin worek mieszczący elementy:
powtarzalne - słowa-klucze, obrazy, motywy, tematy, schematy fabularne, typy postaci
tradycyjne (o tym niestety nie napisano)
Curtiusowskie „Ausdruckkonstanten” (oznacza stałe środki wysławiania) - topos odrywa się od pierwotnych znaczeń, staje się antonimem swoich innojęzycznych odpowiedników z „locus communis” na czele.
Topos - kojarzy się z czymś tajemniczym i fascynującym, z jakąś niedookreśloną zbiorową rzeczywistością psychiczną.
Przedstawiciele historii literatury staropolskiej i gramatyki historycznej uwzględniają w zjawisku topiki jej element retoryczny. Badacze literatury romantycznej i XX-wiecznej odchodzą w stronę archetypu.
Rozumienie toposu w ujęciu Rymkiewicza, Głowińskiego i Abramowskiej:
Jarosław Marek Rymkiewicz - rozumienie toposu wiąże się z koncepcją „ponowień”, która jest podstawą jego własnego programu poetyckiego. Koncepcja toposu - próba połączenia ponadczasowości ze zmiennością historyczną (paradoks - jak w jego rozumieniu klasycyzmu). Nazywa toposem złożony obraz o bogatych konotacjach, w literaturze, pełniący bardzo różne funkcje.
Michał Głowiński - polemizuje z Curtiusem, zarzucając mu ujęcie ahistoryczne. Twórca pojęcia - „obiegowe skamieliny”. U Rymkiewicza i Curtiusa denerwuje go „gwarantowana” według nich struktura toposu, a więc i jego znaczenie. Sprzymierzeńca upatruje w Spitzerze - dla Głowińskiego topos to sprawa konwencji literackiej (Spitzer uprawia historię idei). Topos przestaje być formą myślenia, jeżeli stoi za nim centralna idea danej epoki.
Janina Abramowska - inaczej niż Jarosław Rymkiewicz, uważa że topos poetycki zachował ścisłe powiązania z retoryką. Topos nie stanowi dla niej pradawnego tematu powtarzającego się w tekstach, nie jest też tożsamy z żadnym przedmiotem, obrazem ani mitem - nie ma toposu ogrodu albo Narcyza. Pojęcie to jest jednostką znaczeniową o mniejszej pojemności. Topika pojawiła się w poezji jako rezultat jej zretoryzowania. Topoi w poezji pozostaje sposobem wysłowienia, jest rezultatem utrwalenia tradycyjnego motywu, który zostaje trwale powiązany z pewnym znaczeniem, zastosowaniem oraz rozpoznawalną, „półgotową” forma językową. Obszar topiki sytuuje się na pograniczu zbioru tematów i motywów oraz zbioru stylów, w ścisłym powiązaniu z kompozycją i gatunkiem. Topos to składnik tekstu i jednostka repertuaru.
Elementy retorycznej koncepcji toposu:
Arystoteles - wprowadził rozróżnienie między topiką dialektyczną a topiką retoryczną, nawiązując do dwóch funkcji toposu:
środka rozumowania
środka przekonywania
Topos w arystotelesowskich Topikach i Retoryce:
Topiki - zbliża się do kategorii, topos jako cel, przyczyna, gatunek, rodzaj, określenie ilościowe albo jakościowe.
Retoryka - topos jako schemat argumentacyjny, rodzaj entymematu (gr. enthýmēma `myśl', `rozumowanie], log. wnioskowanie, w którym formułuje się wyraźnie tylko część przesłanek - pozostałe przesłanki są domyślne (entymematyczne), zwykle ze względu na swą oczywistość).
Topos w teorii Arystotelesa - to rodzaj „pustej syntagmy” (syntagma - zespolenie dwu lub więcej jednostek językowych następujących po sobie i tworzących pewną całość znaczeniową w obrębie syntagmatycznych relacji), miejsce wymagające wypełnienia. Zadaniem mówcy jest podstawienie konkretnych danych za zmienne.
Podział toposów wprowadzony przez łacińskich teoretyków:
topoi ogólne, nadające się do wszystkich rodzajów mów
topoi szczegółowe, tylko do niektórych typów rodzajów mów
Rzymscy teoretycy, na czele z Cyceronem, autorem Retoryki ad Herennium i Kwintylianem prezentują koncepcje toposu bliższa praktyce oratorskiej. „Locus communis” ewoluuje stopniowo od schematu argumentacyjnego ku samemu argumentowi, a więc określonej mysli ogólnej, która może stać się przesłanką dowodzenia lub środkiem zyskania przychylności odbiorców.
Cyceron - zwraca uwagę na konstruowanie mowy ze składników topicznych (miejsca wspólne).
Kwintylian - jest twórcą pojęcia „sedes argumentorum” (przemieszcza się do notatki, podręcznego kompendium), czyli zbioru toposów, w którym mówca odnajduje właściwe cegiełki, aby je następnie wmontować w odpowiednie miejsca swego wywodu (topos jako autonomiczna „mowa w mowie”).
Koncepcja „miejsca” w metaforyce przestrzennej - „locus” to miejsce w wypowiedzi, część całości.
Topos bywa nazywany szatą dla myśli, a topika jako całość zestawiana ze straganem kupieckim.
Renesansowe florilegium jest zbiorem sentencji i cytatów. Cytat zachowuje piętno swego pochodzenia, a wraz z nim autorytetu antyku, zarazem będąc wspólną własnością. W literaturze dawnej funkcjonują liczne centony i quasi-plagiaty, należące do kultury „topicznej”.
Aspekt komunikacyjny zakłada istnienie wspólnoty użytkowników, w której mieszczą się przede wszystkim mówcy-nadawcy, posługujący się nim jako narzędziem perswazji. Odbiorcy jednak również znają kod topiczny, kreujący jakąś wspólną wizję przestrzeni.
Retoryka to sztuka przekonywania - wszystkie rodzaje mów odznaczają się asertorycznością.
Topos w funkcji argumentu:
pokrewieństwo toposu ze stereotypem, zakorzenionym w zbiorowej świadomości.
gotowość do użycia w każdym celu, np.:
topos nierozumnej młodości - topos ilościowy - według pierwszego z obrońców młodzieniec ma być ukarany surowo dla przykładu, wedle drugiego, potraktowany łagodnie, bo to wina „nierozumności” wieku młodzieńczego.
topos „chłopiec-starzec” - topos jakościowy - wybór do senatu człowieka młodego lub starego, jako argument za młodym kandydatem.
Główna zasada porządkująca toposy w ramach repertuaru to temat, rozumiany w dwóch aspektach:
inwencyjnym
dyspozycyjnym
Janina Abramowska nie godzi się na określenie „topos ogrodu”, ale za bardziej właściwe uważa wyodrębnienie „topiki ogrodu” czyli grupy toposów wyrastających z tego samego obrazu, ale wykorzystujących różne jego aspekty.
Topos jako pewien projekt wypowiedzi - np. grupa tematyczna „miłość”:
topika bliższa - miłość-służba, miłość-choroba
topika dalsza - amplifikowany obraz urody kobiecej
topika „wiążąca” - topos uczuć - rozhukane konie, których nie jest w stanie okiełznać rozum-woźnica.
Toposy grupują się w repertuarze na style i gatunki. Zbiory krzyżują się ze sobą, a także ze zbiorami wyznaczonymi przez pokrewieństwo struktury. Toposy wyrażone są w formie - sentencji, apostrof, enumeracji, antytez, metafor, alegorii.
Toposy - forma:
enumeracji - istotą jest wyliczenie szeregu elementów w określonym porządku, np. na „miejsce przyjemne” składają się: miękka trawa, źródło cienia (góra, drzewo), płynąca woda (strumyk lub źródło), łagodny wiatr i śpiew ptaków. Wśród toposów enumeracyjnych są również syntagmy puste, posiadające wyraźnie status „miejsc do wypełnienia”, np. topos „ubi sunt”, wymagające przedstawienia imion bohaterów lub poetów.
funkcja argumentu - np. pary toposów przeciwstawnych, a zarazem komplementarnych - opis urody i brzydoty.
struktura dwuczłonowa - m.in. toposy metaforyczne, np. „świat jako teatr”
antyteza - np. ze wspólną tezą pochwały pokoju:
Jan Kochanowski w Proporcu „przekuwać miecze na lemiesze”, w kontekście pochwały księcia Albrechta.
Wacław Potocki w Moraliach „przekuwać lemiesze na miecze”, potępienie wojny.
Topos - cecha wariantowości, czasem wymiana jednego członu pociąga za sobą wymianę drugiego, np. jeśli odpowiednikiem miecza staje się koń bojowy, zamiast lemiesza występuje roboczy wół.
Na płaszczyźnie tekstu topos stanowi składnik względnie autonomiczny, dający się wyodrębnić również w linearnym porządku słów i zdań. Rozmiar toposu - syntagma szersza niż słowo, bywa zdaniem albo kilkuzdaniowym segmentem.
Topos - organizuje część, nie całość utworu, jednak wyjątkowo może być tożsamy z jego tematem. Bywa tak w aforyzmie, emblemacie, czasem w epigramacie - przykładem mogą być fraszki Jana Kochanowskiego Na zdrowie lub O Hannie.
Nie bez poważnych konsekwencji bywa użycie w jednym tekście kilku toposów, np. w XVI wieku w formie stopizowanej funkcjonują dwa mity arkadyjskie - Wiek Złoty (struktura czasowa - doskonalsza przeszłość i gorsza teraźniejszość) i Arkadia (szczęśliwa kraina, wyodrębniona od złej reszty). Toposy te występują w Sobótce Kochanowskiego - szczęśliwe „tu” jest zarazem gorszym „teraz”.
Od czasów romantyzmu (inaczej wygląda pojęcie oryginalności) i w literaturze XX wieku (przymus nowatorstwa) zjawisko staje się znacznie mniej wyraziste, a zakres jego występowania węższy. W literaturze dawnej rozkwitowi topiki sprzyjają - powiązania z retoryką i zasada naśladowania.
Janina Abramowska przenosi topos na płaszczyznę poetyki historycznej, uważa także, że mówienie o toposie jako o czymś wspólnym dla wielu tekstów i użytkowników, wymaga koniecznie perspektywy komparatystycznej. Topika stanowi najwyraźniejszy wyznacznik wspólnoty kulturowej, istniejącej w określonych ramach czasowo-przestrzennych. W przypadku literatury polskiej chodzi o kulturę europejską, zbudowaną na fundamencie dwóch wielkich tradycji - antycznej i biblijno-chrześcijańskiej.
Topos - można śledzić jego narodziny jak i śmierć, np. topos prawdziwego szlachectwa traci racje bytu w społeczeństwie egalitarystycznym.
Koncepcja toposu związana jest z archetypem - zbiorowe doświadczenia ludzkości np. woda, owoc - mogą ulegać procesowi topizacji - są uniwersalne.