Janina Abramowska - Topos i niektóre miejsca wspólne badań literackich

TOPOS - „modny ekspansywny, ogromnie rozchwiany znaczeniowo”.

Pojęcie toposu funkcjonuje na gruncie kilku języków badawczych. Ernst Robert Curtius w książce Literatura europejska i łacińskie średniowiecze „odświeżył” pojęcie toposu, połączył odnowioną metodę filologiczną i elementy dawnych teorii retorycznych z koncepcją kultury przejętą z psychologii głębi, utożsamiając locus z archetypem. Teoria Junga posłużyła Curtiusowi dla wyjaśnienia fenomenu trwałości zjawiska - właśnie archetyp okazał się w dwoistej naturze toposu elementem silniejszym i atrakcyjniejszym.

Dwie konotacje dla toposu - powtarzalność i tradycyjność.

Topos - termin worek mieszczący elementy:

1. powtarzalne - słowa-klucze, obrazy, motywy, tematy, schematy fabularne, typy postaci

2. tradycyjne (o tym niestety nie napisano)

Curtiusowskie „Ausdruckkonstanten” (oznacza stałe środki wysławiania) - topos odrywa się od pierwotnych znaczeń, staje się antonimem swoich innojęzycznych odpowiedników z „locus communis” na czele.

• Topos - kojarzy się z czymś tajemniczym i fascynującym, z jakąś niedookreśloną zbiorową rzeczywistością psychiczną.

• Przedstawiciele historii literatury staropolskiej i gramatyki historycznej uwzględniają w zjawisku topiki jej element retoryczny. Badacze literatury romantycznej i XX-wiecznej odchodzą w stronę archetypu.

Rozumienie toposu w ujęciu Rymkiewicza, Głowińskiego i Abramowskiej:

1. Jarosław Marek Rymkiewicz - rozumienie toposu wiąże się z koncepcją „ponowień”, która jest podstawą jego własnego programu poetyckiego. Koncepcja toposu - próba połączenia ponadczasowości ze zmiennością historyczną (paradoks - jak w jego rozumieniu klasycyzmu). Nazywa toposem złożony obraz o bogatych konotacjach, w literaturze, pełniący bardzo różne funkcje.

2. Michał Głowiński - polemizuje z Curtiusem, zarzucając mu ujęcie ahistoryczne. Twórca pojęcia - „obiegowe skamieliny”. U Rymkiewicza i Curtiusa denerwuje go „gwarantowana” według nich struktura toposu, a więc i jego znaczenie. Sprzymierzeńca upatruje w Spitzerze - dla Głowińskiego topos to sprawa konwencji literackiej (Spitzer uprawia historię idei). Topos przestaje być formą myślenia, jeżeli stoi za nim centralna idea danej epoki.

3. Janina Abramowska - inaczej niż Jarosław Rymkiewicz, uważa że topos poetycki zachował ścisłe powiązania z retoryką. Topos nie stanowi dla niej pradawnego tematu powtarzającego się w tekstach, nie jest też tożsamy z żadnym przedmiotem, obrazem ani mitem - nie ma toposu ogrodu albo Narcyza. Pojęcie to jest jednostką znaczeniową o mniejszej pojemności. Topika pojawiła się w poezji jako rezultat jej zretoryzowania. Topoi w poezji pozostaje sposobem wysłowienia, jest rezultatem utrwalenia tradycyjnego motywu, który zostaje trwale powiązany z pewnym znaczeniem, zastosowaniem oraz rozpoznawalną, „półgotową” forma językową. Obszar topiki sytuuje się na pograniczu zbioru tematów i motywów oraz zbioru stylów, w ścisłym powiązaniu z kompozycją i gatunkiem. Topos to składnik tekstu i jednostka repertuaru.

Elementy retorycznej koncepcji toposu:

Arystoteles - wprowadził rozróżnienie między topiką dialektyczną a topiką retoryczną, nawiązując do dwóch funkcji toposu:

• środka rozumowania

• środka przekonywania

Topos w arystotelesowskich Topikach i Retoryce:

Topiki - zbliża się do kategorii, topos jako cel, przyczyna, gatunek, rodzaj, określenie ilościowe albo jakościowe.

Retoryka - topos jako schemat argumentacyjny, rodzaj entymematu (gr. enthýmēma `myśl', `rozumowanie], log. wnioskowanie, w którym formułuje się wyraźnie tylko część przesłanek - pozostałe przesłanki są domyślne (entymematyczne), zwykle ze względu na swą oczywistość).

Topos w teorii Arystotelesa - to rodzaj „pustej syntagmy” (syntagma - zespolenie dwu lub więcej jednostek językowych następujących po sobie i tworzących pewną całość znaczeniową w obrębie syntagmatycznych relacji), miejsce wymagające wypełnienia. Zadaniem mówcy jest podstawienie konkretnych danych za zmienne.

Podział toposów wprowadzony przez łacińskich teoretyków:

• topoi ogólne, nadające się do wszystkich rodzajów mów

• topoi szczegółowe, tylko do niektórych typów rodzajów mów

• Rzymscy teoretycy, na czele z Cyceronem, autorem Retoryki ad Herennium i Kwintylianem prezentują koncepcje toposu bliższa praktyce oratorskiej. „Locus communis” ewoluuje stopniowo od schematu argumentacyjnego ku samemu argumentowi, a więc określonej mysli ogólnej, która może stać się przesłanką dowodzenia lub środkiem zyskania przychylności odbiorców.

• Cyceron - zwraca uwagę na konstruowanie mowy ze składników topicznych (miejsca wspólne).

• Kwintylian - jest twórcą pojęcia „sedes argumentorum” (przemieszcza się do notatki, podręcznego kompendium), czyli zbioru toposów, w którym mówca odnajduje właściwe cegiełki, aby je następnie wmontować w odpowiednie miejsca swego wywodu (topos jako autonomiczna „mowa w mowie”).

• Koncepcja „miejsca” w metaforyce przestrzennej - „locus” to miejsce w wypowiedzi, część całości.

• Topos bywa nazywany szatą dla myśli, a topika jako całość zestawiana ze straganem kupieckim.

• Renesansowe florilegium jest zbiorem sentencji i cytatów. Cytat zachowuje piętno swego pochodzenia, a wraz z nim autorytetu antyku, zarazem będąc wspólną własnością. W literaturze dawnej funkcjonują liczne centony i quasi-plagiaty, należące do kultury „topicznej”.

• Aspekt komunikacyjny zakłada istnienie wspólnoty użytkowników, w której mieszczą się przede wszystkim mówcy-nadawcy, posługujący się nim jako narzędziem perswazji. Odbiorcy jednak również znają kod topiczny, kreujący jakąś wspólną wizję przestrzeni.

Retoryka to sztuka przekonywania - wszystkie rodzaje mów odznaczają się asertorycznością.

Topos w funkcji argumentu:

1. pokrewieństwo toposu ze stereotypem, zakorzenionym w zbiorowej świadomości.

2. gotowość do użycia w każdym celu, np.:

1. topos nierozumnej młodości - topos ilościowy - według pierwszego z obrońców młodzieniec ma być ukarany surowo dla przykładu, wedle drugiego, potraktowany łagodnie, bo to wina „nierozumności” wieku młodzieńczego.

2. topos „chłopiec-starzec” - topos jakościowy - wybór do senatu człowieka młodego lub starego, jako argument za młodym kandydatem.

• Główna zasada porządkująca toposy w ramach repertuaru to temat, rozumiany w dwóch aspektach:

• inwencyjnym

• dyspozycyjnym

Janina Abramowska nie godzi się na określenie „topos ogrodu”, ale za bardziej właściwe uważa wyodrębnienie „topiki ogrodu” czyli grupy toposów wyrastających z tego samego obrazu, ale wykorzystujących różne jego aspekty.

• Topos jako pewien projekt wypowiedzi - np. grupa tematyczna „miłość”:

1. topika bliższa - miłość-służba, miłość-choroba

2. topika dalsza - amplifikowany obraz urody kobiecej

3. topika „wiążąca” - topos uczuć - rozhukane konie, których nie jest w stanie okiełznać rozum-woźnica.

Toposy grupują się w repertuarze na style i gatunki. Zbiory krzyżują się ze sobą, a także ze zbiorami wyznaczonymi przez pokrewieństwo struktury. Toposy wyrażone są w formie - sentencji, apostrof, enumeracji, antytez, metafor, alegorii.

Toposy - forma:

1. enumeracji - istotą jest wyliczenie szeregu elementów w określonym porządku, np. na „miejsce przyjemne” składają się: miękka trawa, źródło cienia (góra, drzewo), płynąca woda (strumyk lub źródło), łagodny wiatr i śpiew ptaków. Wśród toposów enumeracyjnych są również syntagmy puste, posiadające wyraźnie status „miejsc do wypełnienia”, np. topos „ubi sunt”, wymagające przedstawienia imion bohaterów lub poetów.

2. funkcja argumentu - np. pary toposów przeciwstawnych, a zarazem komplementarnych - opis urody i brzydoty.

3. struktura dwuczłonowa - m.in. toposy metaforyczne, np. „świat jako teatr”

4. antyteza - np. ze wspólną tezą pochwały pokoju:

• Jan Kochanowski w Proporcu „przekuwać miecze na lemiesze”, w kontekście pochwały księcia Albrechta.

• Wacław Potocki w Moraliach „przekuwać lemiesze na miecze”, potępienie wojny.

• Topos - cecha wariantowości, czasem wymiana jednego członu pociąga za sobą wymianę drugiego, np. jeśli odpowiednikiem miecza staje się koń bojowy, zamiast lemiesza występuje roboczy wół.

• Na płaszczyźnie tekstu topos stanowi składnik względnie autonomiczny, dający się wyodrębnić również w linearnym porządku słów i zdań. Rozmiar toposu - syntagma szersza niż słowo, bywa zdaniem albo kilkuzdaniowym segmentem.

Topos - organizuje część, nie całość utworu, jednak wyjątkowo może być tożsamy z jego tematem. Bywa tak w aforyzmie, emblemacie, czasem w epigramacie - przykładem mogą być fraszki Jana Kochanowskiego Na zdrowie lub O Hannie.

Nie bez poważnych konsekwencji bywa użycie w jednym tekście kilku toposów, np. w XVI wieku w formie stopizowanej funkcjonują dwa mity arkadyjskie - Wiek Złoty (struktura czasowa - doskonalsza przeszłość i gorsza teraźniejszość) i Arkadia (szczęśliwa kraina, wyodrębniona od złej reszty). Toposy te występują w Sobótce Kochanowskiego - szczęśliwe „tu” jest zarazem gorszym „teraz”.

• Od czasów romantyzmu (inaczej wygląda pojęcie oryginalności) i w literaturze XX wieku (przymus nowatorstwa) zjawisko staje się znacznie mniej wyraziste, a zakres jego występowania węższy. W literaturze dawnej rozkwitowi topiki sprzyjają - powiązania z retoryką i zasada naśladowania.

• Janina Abramowska przenosi topos na płaszczyznę poetyki historycznej, uważa także, że mówienie o toposie jako o czymś wspólnym dla wielu tekstów i użytkowników, wymaga koniecznie perspektywy komparatystycznej. Topika stanowi najwyraźniejszy wyznacznik wspólnoty kulturowej, istniejącej w określonych ramach czasowo-przestrzennych. W przypadku literatury polskiej chodzi o kulturę europejską, zbudowaną na fundamencie dwóch wielkich tradycji - antycznej i biblijno-chrześcijańskiej.

• Topos - można śledzić jego narodziny jak i śmierć, np. topos prawdziwego szlachectwa traci racje bytu w społeczeństwie egalitarystycznym.

• Koncepcja toposu związana jest z archetypem - zbiorowe doświadczenia ludzkości np. woda, owoc - mogą ulegać procesowi topizacji - są uniwersalne.

---