Współczesne systemy resocjalizacji

Współczesne systemy resocjalizacji

Pojęcie systemu resocjalizacji

W klasycznym rozumieniu resocjalizacja oznacza: „proces zmian w obszarze osobowości człowieka, którego celem jest zlikwidowanie lub znaczne zmniejszenie jego nieprzystosowania społecznego” (Lipkowski O., 1980, s. 88 i n.).
Definicje resocjalizacji u badaczy i autorów takich jak Cz. Czapów, S. Jedlewski czy J. Konopnicki utożsamiają to pojęcie z procesem czysto wychowawczym, którego celem jest dokonanie zmian w sferze osobowości wychowanka.
Natomiast resocjalizacja w sensie współczesnym jest:„zespołem oddziaływań opiekuńczych, wychowawczych i terapeutycznych wobec osób naruszających normy prawne (przestępcy), a także obyczajowe (alkoholicy, narkomani) w środowisku otwartym (naturalnym) lub zamkniętym” (Pytka L., 2000, s. 318-319).

Resocjalizacja a praca socjalna

P. Stępniak podnosi, że tak szerokie ujęcie zakresu pojęcia - resocjalizacja jest „próbą obrony idei resocjalizacji poprzez redefiniowanie jej w oparciu o elementy określające pracę socjalną” /(Stępniak P., 2004, s. 31-32) i (Stępniak P., 1998, s. 29)/.

Współczesne pojęcie „resocjalizacja”

Nowoczesne rozumienie pojęcia resocjalizacji jest konsekwencją zmian, jakie objęły współczesne społeczeństwa, choć elementem dominującym pozostaje wciąż dokonanie zmiany w sferze osobowości wychowanka poddanego procesowi resocjalizacji w celu wyeliminowania antyspołecznych postaw i zachowań człowieka (por. Machel H., 2003, s. 20 i n.)

Emancypacja pedagogiki resocjalizacyjnej

W polskich naukach pedagogicznych resocjalizacja umiejscowiona jest w obszarze pedagogiki specjalnej obok rewalidacji skierowanej na usuwanie wszelkich dysfunkcji czy niedorozwojów organicznych, skupia się na problemach defektów sfery motywacyjnej, związanych z czynnikami biopsychologicznymi i społeczno-kulturowymi
Współcześnie natomiast można zaobserwować „przesuwanie” się resocjalizacji z obszaru pedagogiki specjalnej w kierunku innych nauk społecznych (takich jak socjologia, psychologia) i nauk prawnych. Jej status naukowy ewoluuje w kierunku samodzielnej nauki o charakterze interdyscyplinarnym.

Oddziaływania resocjalizacyjne polegają na:

zaspokajaniu potrzeb,
doprowadzaniu do zinternalizowania wartości i norm pożądanych przez samą jednostkę i jej otoczenie
leczeniu,
uzupełnianiu i kompensowaniu stanów chorobowych (fizycznych i psychicznych).

Są to działania wspomagające optymalny, społeczny i indywidualny rozwój jednostki, co pozwala na jej normalne funkcjonowanie w społeczeństwie.

Pojęcie systemu w naukach społecznych

Dla nauk społecznych najogólniejsze jest ujmowanie systemu jako „zbioru czy układu elementów zrelatywizowanych czy powiązanych w taki sposób, że tworzą one jedność lub całość (są zintegrowane), będącego czymś więcej niż sumą części” (Skąpska G., 1991, s. 90).

Systemy resocjalizacji

wg Cz. Czapówa i S. Jedlewskiego

system musi być rozpatrywany jako efekt całokształtu różnorakich funkcji systemu społecznego.
Kryteria wyodrębnienia:

układ instytucjonalny (na przykład w skali danego państwa)
„stan osobowości wychowanka”.

wg M. Kalinowskiego

J. Kalinowski klasyfikuje systemy resocjalizacji ujmując je od strony instytucjonalnej - formalnej i wyróżnia państwowe systemy resocjalizacji.

Wg A. Walczak- Żochowskiej

Praca A. Walczak - Żochowskiej pod tytułem: „Systemy postępowania z nieletnimi w państwach europejskich” (1988) prezentuje poszczególne systemy postępowania z nieletnimi tylko w aspekcie postępowania sądowego lub postępowania przed Urzędem do spraw Młodzieży lub podobnymi instytucjami.

wg K. Pospiszyla

K. Pospiszyl używa pojęcia „system resocjalizacji” w odniesieniu do modeli, metod, technik oddziaływania resocjalizującego (Pospiszyl K. 1998. s. 14).

Mikrosystem resocjalizacji

„mikrosystem resocjalizacji” „całokształt sprzężonych ze sobą elementów, obejmujących cele, treści wychowawcze, sposoby i formy ich realizacji, a także wychowanków, wychowawców, rodziców oraz związki i zależności zachodzące pomiędzy tymi elementami” (Lewin A. 1989, sw. 49, cyt. za Węgliński A., 2004, s. 17).

Definicja operacyjna systemu resocjalizacji

ogół zorganizowanych instytucjonalnie popartych teoretycznie i normatywnie celów, zasad, metod, form i środków działania w kierunku wyeliminowania antyspołecznych postaw i zachowań człowieka.

„Państwowe” Systemy resocjalizacji

Dla opisu oddziaływań resocjalizacyjnych w kontekście systemu całego państwa, należy uwzględnić tak zwany „systemowy” punkt widzenia, który akcentuje całościowy charakter tego systemu wraz z relacjami zachodzącymi pomiędzy poszczególnymi elementami tego systemu.

3 poziomy opisu obiektów systemu resocjalizacji wg L. Pytki

na poziomie funkcji i celów działań
na poziomie struktury podejmowanych działań,
na poziomie metod i technik działania systemu.

Czapów i s. Jedlewski wyróżnili następujące systemy;

dyscyplinarno- izolacyjny,
progresywny,
socjopedagogiczny,
indywidualny,
homogeniczny,
komplementarny (odnoszące się do resocjalizacji zakładowej) oraz
systemy oparte na wzorach wychowania rodzinnego
zawierające element samorządności młodzieży.
system kurateli. (Czapów C, Jedlewski S., 1978).

Cele systemu resocjalizacji

Podstawowym celem oddziaływań resocjalizacyjnych jest osiągnięcie pożądanego stanu rzeczy, jakim jest wyeliminowanie lub znaczne zmniejszenie zachowań antyspołecznych jednostki.
Historyczny rozwój aksjologii i teleologii resocjalizacji pokazuje jak ewoluowała myśl resocjalizacyjna w zależności od dominującego paradygmatu w naukach społecznych.

Cele systemu resocjalizacji (1)

Po okresie dominacji systemu dyscyplinarno- izolacyjnego w resocjalizacji i czasach socjalistycznego ideału wychowania resocjalizującego (Czapów Cz. 1980, s. 22-23) pojawiły się:

współcześnie tendencje do wyeliminowania instytucji zamkniętych i zastąpienia ich instytucjami o charakterze nierepresyjnym, a ściśle wychowawczym, nastawionym na współpracę z naturalnym środowiskiem wychowanka.
postulaty depenalizacji i dejurydyzacji postępowania w sprawie nieletniego oznaczają odejście od stosowania sankcji sądowej wobec nieletnich wraz z unikaniem stygmatyzacji, która jest konsekwencją procesu sądowego.

Cele systemu resocjalizacji (2)

Inne ujęcie aksjologiczne i teleologiczne w oddziaływaniach resocjalizacyjnych określa się jako „reguły minimalnej interwencji”. Reguły te zalecają odejście od stosowania sankcji karnej w przypadku czynów o niskiej szkodliwości społecznej.

Cele systemu resocjalizacji (3)

Akcentowanie podmiotowości wychowanka, jego indywidualności i integralności osobistej leży u podstaw kolejnego rozumienia celów wychowania resocjalizacyjnego, rozumianego jako wynik założenia o aktywności jednostki poddawanej resocjalizacji i koncentrowania się na internalizacji wartości i kształtowaniu mechanizmów kontrolnych wychowanka.

Cele systemu resocjalizacji (4)

Natomiast kolejne ujęcie celów oddziaływań resocjalizacyjnych wiąże się z odwoływaniem się do praw i faz rozwoju społeczno- moralnego człowieka.

Gdzie szukać określenia celów systemu resocjalizacji?

W odniesieniu do systemu resocjalizacji rozumianego instytucjonalnie, cele i zadania tego systemu zawierają się w aktach normatywnych o charakterze generalnym i abstrakcyjnym, które tworzą podstawy prawne funkcjonowania instytucji w obrębie tego systemu.

Funkcje systemu resocjalizacji

opiekuńcze,

Podstawą realizacji funkcji opiekuńczej jest diagnoza zaspokojenia/ niezaspokojenia potrzeb wychowanka oraz poszukiwanie tych rozwiązań- form zaspokojenia potrzeb ze względu na samego wychowanka i realne możliwości systemu.

wychowawczo- dydaktyczne

polega na przysposobieniu wychowanka do odpowiedzialnego funkcjonowania w rolach społecznych, takich jak na przykład rola ucznia czy rola pracownika.

terapeutyczne

realizowana poprzez rzetelną diagnozę zaburzeń wychowanka, jego indywidualnej i społecznej aktywności, a ponadto poprzez stosowanie adekwatnych do zaburzeń środków leczenia somatycznego i psychologicznego (Pytka L., 2000, s. 41). Działania terapeutyczne inspirowane aktualnym obecnie podejściem kognitywno-behawioralnym mają na celu nie tylko modyfikację zachowania wychowanka, ale także regulacje sfery poznawczej, emocjonalnej czy moralnej.

Klasyczne ujęcie procedur pracy resocjalizacyjnej autorstwa C. Czapówa i S. Jedlewskiego

trzy rodzaje procedur, czyli psychotechnika, socjotechnika oraz kulturotechnika.
Podział ten koresponduje z rodzajami środków, którymi dysponuje system, takimi jak: środki wpływu osobistego , grupa wychowawcza i środki wpływu grupowego oraz dostępność dóbr kultury i cywilizacji.

Metoda w resocjalizacji

Przyjmując ogólną definicję metody, jako wybranego, popartego teoretycznie i skutecznego sposobu postępowania, nie można oprzeć się wrażeniu, że rodzaje i typy metod rozumiane są przez autorów bardzo różnie i nie do końca konsekwentnie.

Metoda wg A. Węglińskiego

Węgliński utożsamia metody ze sposobami wywierania wpływu wychowawczego na terenie placówki, nie podając jednak konkretnych przykładów (Węgliński A., 2003, s. 182).

H. Machel opisuje metody oddziaływań resocjalizacyjnych w kontekście instytucji penitencjarnej i wyodrębnia:

metody oparte na wpływie osobistym, na które składają się takie formy jak: przykład własny, doradzanie wychowawcze, przekonywanie,
metody oparte na wpływie sytuacyjnym, gdzie formy stanowią: organizowanie doświadczeń, nagradzanie i karanie, uświadamianie skutków zachowań, trening umiejętności społecznych,
metody oddziaływania przez małe grupy, realizowane poprzez formy takie jak: samorząd i grupy zajęciowe,
metody zorganizowane, przejawiające się poprzez nauczanie, zajęcia kulturalno- oświatowe, rekreację i sport,
metody psychokorekcyjne, w formach: psychodramy, pantomimy, relaksacji, treningu autogennego i muzykoterapii (Machel H., 2003, s. 250 i n.)

Czym jest metoda pracy resocjalizacyjnej?

metoda oddziaływania resocjalizacyjnego jest kategorią najbardziej ogólną, realizowaną poprzez różnorodne, logicznie dobrane formy pracy i przy pomocy określonych, wybranych przez wychowawcę środków.

Środki oddziaływań resocjalizacyjnych

przedmioty dostarczające określonych bodźców sensorycznych i ułatwiające bezpośrednie lub pośrednie poznanie rzeczywistości (Okoń W., 1968, cyt. za Kupisiewicz c. 1970, s. 199).
Środki utożsamiane są z bazą materialną systemu, której potencjał jest najczęściej odzwierciedleniem kondycji finansowej państwa.

Wg A. Węglińskiego

środki wychowania resocjalizacyjnego mają za zadanie stymulować aktywność podopiecznych w placówce i utożsamiane są z systemem motywacyjnym realizowanym przez wychowawcę. I tak środki te to na przykład:

więź osobista z wychowankiem,
współzawodnictwo,
nagrody materialne,
kary. (A. Wegliński, 2004, s. 185)

Dobór odpowiednich form pracy resocjalizacyjnej

Jest determinowany przez: cele, metody i środki oddziaływania resocjalizacyjnego
Dydaktyczne ujęcie form organizacyjnych nauczania uzależnia ich dobór od liczby wychowanków, miejsca pracy z wychowankiem i czasu jej trwania. Na gruncie resocjalizacji będzie to

indywidualna praca z wychowankiem, praca z grupą, stacjonarne i ambulatoryjne formy terapii.

Formy resocjalizacji

indywidualna praca z wychowankiem,
praca z grupą,
stacjonarne i ambulatoryjne formy terapii.

Wg P. Stępniaka

model pracy socjalnej w sprawach sądowych nieletnich w oparciu o trzy zasadnicze poziomy - formy pracy resocjalizacyjnej:

pracę z konkretnym przypadkiem (casework),
pracę z grupą (groupwork) oraz
organizowanie społeczności lokalnej (network).

Poszukiwania jednolitej płaszczyzny tych działań wskazują na połączenie pracy z indywidualnym przypadkiem z pracą grupową i z organizowaniem lokalnej społeczności, co tworzy całość praktyki pracy socjalnej (Stępniak. P., 1998, s. 172).

Efektywność systemu resocjalizacji

Skuteczność - efektywność oznacza „stopień wykorzystania możliwości określonego układu, a także stopień wykonania założonego zadania.

Czynniki warunkujące efektywność resocjalizacji

Mikroczynniki

adekwatność stosowanych metod i technik,
umiejętności osób kierujących procesem,
środki materialne zabezpieczające możliwość osiągnięcia celu.

Makroczynniki

polityka kryminalna państwa,
stosunek społeczeństwa do przestępstwa, przestępcy i kary,
funkcjonowanie organów ochrony prawnej (Heine M., 2004, s. 47).

Badania efektywności resocjalizacji

Najsilniej są obecne w naukach społecznych w Stanach Zjednoczonych i na Zachodzie Europy i są one związane w znacznym stopniu z nakładami finansowymi oraz trudne w sensie metodologicznym i technicznym.

Badania ewaluacyjne przeprowadzone w Danii w 2005 roku

Wskazują one na wysoki - 75% - poziom powrotności do przestępstwa wśród młodzieży 15-18- letniej, po pięciu latach funkcjonowania zreformowanego systemu resocjalizacji nieletnich

W zależności od wieku wychowanków, efektywność resocjalizacji jest wyższa dla młodzieży i dzieci, a niższa u osób dorosłych, a w przypadku resocjalizacji instytucjonalnej istotnym dla efektywności jest problem opieki następczej, po opuszczeniu placówki izolacyjnej oraz objęcie terapią systemową najbliższego środowiska wychowanka.

Wg L. Tyszkiewicza

„Pełne badanie skuteczności środków (…) wymaga (…) śledzenia losów życiowych i ustalenia, jakie zjawiska w tych losach pozostają w związku przyczynowym z zastosowanymi środkami” (Tyszkiewicz L., (1992) w:Jasiński J., 1992, s. 71).

Wg A. Bałandynowicza

Longitudinalne badania katamnestyczne przeprowadzone po kierunkiem A. Bałandynowicza, są próbą określenia stopnia skuteczności/ nieskuteczności resocjalizacji więziennej. Jako główną przyczynę niskiej efektywności systemu resocjalizacji w Polsce A. Bałandynowicz w wielu swoich publikacjach wskazuje zakłócenie w makroskali - niespójność poszczególnych stadiów realizowania w naszym kraju polityki kryminalnej (na przykład: Bałandynowicz A., 2002, s. 66).

Wg A. Węglińskiego

wyznaczniki skuteczności mikrosystemów wychowawczych:

uwarunkowania metodyczne,
organizacyjne oraz
pedeutologiczne (Wegliński A., 2004, s. 60).

Kryterium jurydyczne

operują nim liczni badacze od lat 70-tych XX wieku
(por. badania B. Kowalskiej-Ehrlich z 1973 roku czy badania M. Wołowicz z 1992 roku analizujące skuteczność resocjalizacyjną 13 zakładów poprawczych, gdzie badania katamnestyczne potwierdziły recydywę w 53% przypadków- Węgliński A., 2004, s. 61).

Przyczyny niskiej efektywności

Tak wysoki wskaźnik powrotności do przestępstwa spowodowany jest przede wszystkim trudnościami w ponownej adaptacji w społeczeństwie i wysokim stopniem niedostosowania społecznego badanych podopiecznych.

„Resocjalizacja pozorna”

barierą skuteczności resocjalizacji instytucjonalnej jest zjawisko „resocjalizacji pozornej”, opartej na fałszywym założeniu, że suma zrealizowanych zadań wychowawczych świadczy o udanym procesie resocjalizacji, kiedy to tylko posłuszeństwo i podporządkowanie normom każą wychowawcom wnioskować o przemianie wewnętrznej wychowanka.

Praktycznie rzecz biorąc, kryterium skuteczności procesu resocjalizacji jest tylko kryterium jurydyczne: brak powrotności do przestępstwa (brak recydywy), a wciąż kontrowersyjnym pozostaje problem czasu badania niepowrotności. Im ten okres dłuższy, tym, co oczywiste, większe jest prawdopodobieństwo powrotności do przestępstwa.

Jak wskazują liczne badania empiryczne recydywa warunkowana jest następującymi czynnikami:

kategorią przestępstwa,
długością czasu osadzenia,
środkami i metodami resocjalizacji (kształcenie szkolne, zawodowe, opanowanie umiejętności społecznych),
jakością zakładu i jakością kadry wychowawczej, a także
czynnikami socjoekonomicznymi i demograficznymi, takimi jak płeć, wykształcenie, możliwości zatrudnienia na wolnym rynku pracy.

Skuteczność resocjalizacyjna placówek czy wspólnot

Placówki te najczęściej prowadzą badania własne (na przykład po realizacji jakiegoś konkretnego projektu), same też określają kryteria.
Podstawowym wskaźnikiem jest dla nich udana adaptacja społeczna, utożsamiana między innymi z zaprzestaniem zachowań dewiacyjnych na wolności czy widoczną poprawą relacji rodzinnych.
Placówki też często „na własną rękę” lub przy wsparciu sponsorów czy organizacji wspomagających dokonują ewaluacji - oceny jakości swojej pracy, a jakość pracy resocjalizacyjnej przyczynia się do jej skuteczności

Jak rozumiemy system resocjalizacji?

Podstawa analizy systemu resocjalizacji

regulacje normatywne- czyli prawne podstawy resocjalizacji opisane w aktach prawnych (ustawowych i podustawowych)

Systemy postępowania z nieletnimi

w poszczególnych krajach opierały się na różnych założeniach modelowych już w okresie wyodrębniania się prawa karnego nieletnich na przełomie XIX i XX wieku

Modele z I- szej połowy XX wieku

Model opiekuńczy

większa swoboda decyzyjna podmiotów rozstrzygających, występowanie czasowo nieograniczonych środków uwzględniających potrzeby wychowawcze oraz
zbliżone zasady państwowych reakcji zarówno w przypadku naruszenia norm prawnych przez nieletnich, jak i w przypadku takiego zachowania nieletnich, które nie narusza prawa, ale wskazuje na demoralizację nieletniego”

Model sądowy

akcentuje karę w miejsce środków wychowawczych oraz
uwzględnia inne ściśle określone czasowo środki,
orzekane w sformalizowanym postępowaniu sądowym. (F. Dunkel, 1990)

Według F. Duenkela

w rzeczywistości funkcjonują jedynie modele mieszane, uwzględniające zarówno elementy wychowawcze, jak i elementy ograniczające intensywność reakcji stosownie do popełnianych czynów (Duenkel F., 1989, s. 93). Przewaga jednych bądź drugich elementów będzie stanowiła kryterium oceny stopnia permisywności/ punitywności bądź (liberalizmu/ rygoryzmu) postępowania z nieletnimi i całego systemu resocjalizacji nieletnich.

Modele w polskiej literaturze kryminologicznej

Model jurydyczny

Nawiązuje do tradycji prawa karnego
Koncentruje się na odpowiedzialności nieletniego za popełnienie czynu zabronionego prawem karnym

Model kryminologiczny

Odpowiada pozytywistycznej koncepcji przestępczości nieletnich
czyn nie jest jedyną podstawą do zainteresowania się losem nieletniego

Modele według A. Walczak- Żochowskiej

Model karnistyczny

(„nieletni- winny” nieletni odpowiada karnie, jeżeli działał z rozeznaniem)

Model resocjalizacyjny

(„nieletni niedostosowany społecznie”)

Model resocjalizacyjny z elementami odpowiedzialności karnej

(model kompromisowy: „nieletni w zagrożeniu” )

Systemy jednotorowe i dwutorowe

S. jednotorowe

kompleksowe uregulowania w jednym akcie prawnym zarówno sposobów reakcji na przestępcze zachowania, jak i reakcji na zachowania, które nie są zabronione, ale uznane za przejawy niedostosowania

S. dwutorowe

rozdzielenie przepisów dotyczących reakcji na przestępczość nieletnich od przepisów regulujących stosowanie środków ochrony, pomocy i wychowania wobec młodzieży nieprzestępczej, ale dokonujących czynów sprzecznych z normami społecznymi