154

Onkol. Pol. 2005, 8, 3: 154-157

ISSN 1505-6732

POJMOWANIE ŒMIERCI I UMIERANIA

PRZEZ DZIECKO

Rozumienie œmierci jest inne w ka¿dym etapie ¿ycia

dziecka. Kszta³tuje siê ono podczas jego rozwoju psy-

chicznego w podobny sposób, jak i inne pojêcia. Mniej

wiêcej do 6 roku ¿ycia dziecko postrzega œmieræ jako zja-

wisko odwracalne, przejœciow¹ roz³¹kê, jedn¹ z postaci

snu i budzi ona wtedy g³ównie ciekawoœæ, zw³aszcza, ¿e

wyjaœnienia doros³ych, obarczone ich w³asnym lêkiem

przed œmierci¹, dziecko odbiera jako tajemnicze i niezro-

zumia³e. St¹d ma³ym dzieciom brak zdolnoœci do pe³ne-

go odczucia ¿alu nawet po œmierci osób bardzo bliskich.

W nastêpnym etapie rozwoju dziecka œmieræ jest personi-

fikowana, uwa¿ana za osobê dzia³aj¹ca spontanicznie,

b¹dŸ na ¿yczenie jakiegoœ cz³owieka. Ka¿dy zgon musi

mieæ przyczynê w czyimœ akcie woli; œmieræ nastêpuj¹ca

z przyczyn losowych b¹dŸ naturalnych jest niewyobra¿al-

na. Konsekwencj¹ powy¿szego przekonania mo¿e byæ

poczucie winy w przypadku zgonu osoby, której dziecko

¿yczy³o œmierci – a ¿yczenia takie s¹ du¿o bardziej roz-

powszechnione jako forma odreagowywania jawnie t³u-

mionej agresji, ni¿by to wynika³o z naszego wyidealizo-

wanego obrazu dzieciñstwa. Wreszcie, oko³o 11 roku ¿y-

cia zaczyna siê kszta³towaæ dojrza³e wyobra¿enie œmierci,

zawieraj¹ce elementy nieodwracalnoœci, naturalnoœci

i bezosobowoœci (1, 2). Dopiero takie wyobra¿enie œmier-

ci staæ siê mo¿e Ÿród³em g³êbokiego przed ni¹ lêku, gdy¿

uprzytamnia jej nieuchronny charakter, podczas gdy przed

obrazem œmierci jako osoby dziecko broni siê psycholo-

gicznie w sposób doœæ skuteczny wykorzystuj¹c myœlenie

magiczne i – przede wszystkim – poleganie na opiece

i ochronie ze strony rodziców. Najbardziej dramatycznie

lêk przed œmierci¹ ujawnia siê w okresie dojrzewania, kie-

dy najintensywniej dochodz¹ do g³osu istotne pytania eg-

zystencjalne – o sens ¿ycia, w³asne pochodzenie, istnienie

Boga itp.

Kszta³towanie pojêcia œmierci dokonuje siê w myœl po-

wy¿szych regu³ jednak tylko wtedy, gdy dziecko nie ma

doœwiadczeñ zwi¹zanych ze œmierci¹ osób w jego najbli¿-

szym otoczeniu. Mo¿na sobie wyobraziæ, ¿e zanim postê-

py medycyny nie ograniczy³y drastycznie œmiertelnoœci

Prace…

Lêk przed œmierci¹ w prze¿yciu dziecka

Death anxiety in the experience of child

Joanna Mazurek

1

, Krzysztof Maksymowicz

2



Katedra i Klinika Psychiatrii AM we Wroc³awiu

Katedra i Zak³ad Medycyny S¹dowej AM we Wroc³awiu

STRESZCZENIE

Praca omawia etapy intelektualnego i emocjonalnego oswajania siê dziecka ze zjawiskiem

œmierci i umierania, prezentuje rozmaite reakcje emocjonalne towarzysz¹ce terminalnej cho-

robie dziecka, jego sposoby radzenia sobie z przewlek³ym cierpieniem i perspektyw¹ œmier-

ci a tak¿e opisuje specyfikê prze¿ywania reakcji ¿a³oby w przypadku œmierci osoby bliskiej

dziecku. Zawiera tak¿e sugestie pomocne w komunikowaniu siê z dzieckiem na temat œmier-

ci doœwiadczanej przez nie w ró¿nych okolicznoœciach. Obejmuje cztery rodzaje zagadnieñ:

pojmowanie œmierci i umierania przez dziecko, postawy dziecka w obliczu w³asnego umiera-

nia, specyfikê ¿a³oby dzieciêcej, sposoby komunikowania siê z dzieckiem na temat œmierci.

S£OWA KLUCZOWE:

lêk, œmieræ, dziecko

ABSTRACT

The paper presents stages of child’s intelectual and emotional acquainting with death and dy-

ing, the specific reactions accompaning its terminal illness, its ways of coping with chronic suf-

fer and perspective of death, describes child’s specifics of bereavement reaction, when it lo-

oses a member of family. It contains also some helpfull suggestions in communication with

child in the subject of death experienced in different situations. It includes four issues:

child’s conceiving death and dying, reactions for its own dying, specifics of child’s bereave-

ment and the ways of comunication with child in the subject of death.

KEY WORDS:

anxiety, death, child

5OP3_12.QXD 10/18/05 5:42 PM Page 154

155

Onkol. Pol. 2005, 8, 3: 154-157

ISSN 1505-6732

Lêk przed œmierci¹ w prze¿yciu dziecka

Mazurek J., Maksymowicz K.

dzieciêcej, a przemiany spo³eczne nie wprowadzi³y mode-

lu rodziny jednopokoleniowej jako dominuj¹cego, dziec-

ko ju¿ w wieku przedszkolnym mia³o za sob¹ doœwiadcze-

nia odchodzenia krewnych b¹dŸ rodzeñstwa, co musia³o

wp³ywaæ na posiadany przezeñ obraz œmierci i zwi¹zane-

go z ni¹ zagro¿enia. Ale tak¿e i dziœ dzieci le¿¹ce w szpi-

talach bardzo szybko, pod wp³ywem szczególnych do-

œwiadczeñ, uœwiadamiaj¹ sobie zagro¿enie, jakie dla ich

istnienia niesie mo¿liwoœæ œmierci, znacznie pod tym

wzglêdem wyprzedzaj¹c swych zdrowych rówieœników.

Doroœli, w tym rodzice i lekarze, z rzadka tylko fakt ten re-

jestruj¹ i chore dziecko na ogó³ nie ma mo¿liwoœci choæ-

by czêœciowego roz³adowania swego przera¿enia w roz-

mowie z rozumiej¹c¹ jego lêk osob¹, podobnie zreszt¹, acz

z innych przyczyn, jak umieraj¹cy cz³owiek doros³y.

DZIECKO W OBLICZU W£ASNEGO UMIERANIA

W ¿yciu dziecka przewlekle chorego sytuacji trudnych

i lêkotwórczych jest daleko wiêcej ni¿ w ¿yciu dzieci

zdrowych. Po uœwiadomieniu sobie powagi swojej choro-

by dziecko prze¿ywa zwykle pewne etapy oswajania siê

z tym problemem. Najpierw przychodzi zaprzeczanie

i izolacja – dziecko nie chce uwierzyæ w przekazan¹ mu

informacjê. Wiêkszoœæ reaguje wtedy s³owami: „Nie, to

nie ja, to nie mo¿e byæ prawda”. Negacja jest przejœciow¹

form¹ obrony, po której dziecko zwykle doœwiadcza gnie-

wu, wœciek³oœci, roz¿alenia. Padaj¹ pytania:

„Dlaczego ja?, dlaczego nie ktoœ schorowany, stary?”.

Trzecim etapem jest targowanie siê. „A je¿eli grzecznie

poproszê, nie bêdê siê ju¿ z³oœci³?” Jeœli nie nastêpuje po-

prawa, zwykle pojawia siê depresja czyli ogromny, trud-

ny do udŸwigniêcia smutek. Jako nastêpny etap przycho-

dzi pogodzenie siê (1, 3).

Chore dziecko doœwiadcza wielokrotnie lêku, który

stanowi zrozumia³¹ reakcjê na prze¿ywane zagro¿enie.

Lêk jest emocjonaln¹ odpowiedzi¹ na zewnêtrzne (najczê-

œciej spo³eczne) lub wewnêtrzne bodŸce (myœli, wyobra-

¿enia). I choæ towarzyszy dziecku od najm³odszych lat, lêk

utrzymuj¹cy siê w pewnych granicach nale¿y uznaæ za

zjawisko normalne. Wywo³uj¹ go ró¿ne przedmioty, oso-

by i sytuacje ¿yciowe, które s¹ dla niego nowe, niezrozu-

mia³e, obce, zagra¿aj¹ce, nag³e. BodŸców lêkotwórczych

nie da siê wyeliminowaæ z ¿ycia dziecka. Kiedy jednak lêk

osi¹ga du¿¹ intensywnoœæ i staje siê przyczyn¹ dezorga-

nizacji zachowania dziecka, okreœlamy go jako patolo-

giczny. Na wiele sytuacji lêkotwórczych nara¿a dziecko

szczególnie przewlek³a choroba. Towarzysz¹ jej bolesne

zabiegi, operacje, koniecznoœæ pozostania w obcym œro-

dowisku szpitala, brak obecnoœci i wsparcia psychiczne-

go rodziców w tym œrodowisku, zagro¿enie powik³ania-

mi choroby, kalectwem, œmierci¹. Sama œwiadomoœæ

faktu, ¿e choruje siê na ciê¿k¹ chorobê, mo¿e stworzyæ

Ÿród³o drêcz¹cego niepokoju. WyobraŸnia podsuwa dziec-

ku wszystko to, co w jego umyœle ³¹czy siê z pojêciem

choroby, np. niewydolnoœæ, kalectwo, odtr¹cenie przez in-

nych. Negatywny obraz choroby, jej przebiegu i skutków

mo¿e nasilaæ lêk dziecka. Lêk pe³ni niekiedy rolê pozy-

tywnego mechanizmu sygnalizacyjno-obronnego, ale przy

du¿ym nasileniu staje siê czynnikiem dezorganizuj¹cym

zachowanie dziecka przewlekle chorego i destrukcyjnie

wp³ywa na tworzon¹ dopiero strukturê jego osobowoœci.

Silnemu pobudzeniu lêkowemu u dziecka czêsto towarzy-

sz¹ somatyczne objawy niepokoju: zaburzenia naczynio-

we i zaburzenia uk³adu wegetatywnego (pocenie siê, ble-

dniêcie, przekrwienie twarzy lub szyi, napadowe bóle

brzucha, wymioty, dusznoœæ, zaburzenia snu). D³ugotrwa-

³e prze¿ywanie przez dziecko lêku mo¿e utrwaliæ siê we

wzglêdnie trwa³¹ postawê lêkow¹, która mo¿e staæ siê

z czasem g³ównym mechanizmem wyznaczaj¹cym i regu-

luj¹cym jego zachowanie siê. Obuchowska i Krawczyñ-

ski (4) zwracaj¹ uwagê na to, ¿e lêki chorego dziecka wy-

stêpuj¹ w czterech formach:

– uogólnionego niepokoju,

– lêków przedmiotowych,

– lêków sytuacyjnych,

– napadów paniki.

Uogólniony niepokój, bêd¹c sta³ym, nieokreœlonym

lêkiem, jest czêsto t³em emocjonalnym innych prze¿yæ

oraz zachowañ chorego dziecka. Ka¿da sytuacja niejasna,

nieprzewidywalna, oczekiwanie na coœ nieokreœlonego –

wywo³uj¹ stan napiêcia, wewnêtrznego rozbicia. Wp³ywa

to na dziecko destrukcyjnie gdy¿ jest d³ugotrwa³ym sta-

nem uczuciowym, niepozwalaj¹cym na wytchnienie, po-

woduj¹cym przewlek³y dyskomfort.

Lêki przedmiotowe chorego dziecka zwi¹zane s¹ naj-

czêœciej z tym, co sprawia ból podczas zabiegu czy bada-

nia lekarskiego – strzykawk¹, narzêdziem laryngologicz-

nym, aparatur¹ diagnostyczn¹ itp. Lêki mog¹ tak¿e zostaæ

przeniesione z obiektu zagra¿aj¹cego na obiekt bezpiecz-

ny np. d³ugi korytarz.

Sytuacyjne lêki chorego dziecka to przede wszystkim

lêki separacyjne, prze¿ywane przy rozstaniu z rodzin¹,

a szczególnie z matk¹, ale tak¿e objawiaj¹ce siê uporczy-

w¹ niechêci¹ przed zasypianiem bez obecnoœci bliskiej

osoby lub poza domem rodzinnym. Inny rodzaj sytuacyj-

nych lêków, to lêki prze¿ywane w szkole oraz w grupie

rówieœniczej, u podstaw których le¿y niepewnoœæ siebie,

poczucie swojej ma³ej atrakcyjnoœci fizycznej, czy te¿

psychicznej. Chore dziecko woli siê wycofaæ z sytuacji to-

warzyskiej – nawet jeœli bardzo jej pragnie – aby nie byæ

nara¿onym na odrzucenie. Najbardziej istotnym i drama-

tycznym lêkiem z tej grupy staje siê jednak lêk przed

œmierci¹ i umieraniem, prze¿ywany bardzo indywidualnie

i maj¹cy wiele wymiarów. Przy bli¿szej eksploracji oka-

zuje siê on najczêœciej obaw¹ przed bólem i cierpieniem

zwi¹zanym z umieraniem, lêkiem przed sprawianiem

przykroœci najbli¿szym, obaw¹ przed nieznanym czekaj¹-

cym „po drugiej stronie”, a czasem po prostu smutkiem

i niezgod¹ zwi¹zan¹ z przedwczesnym odchodzeniem

i rozstaniem ze wszystkim co dla dziecka wa¿ne. Mniej

wiêcej do 12 roku ¿ycia dziecko nie potrafi myœleæ ab-

strakcyjnie, dlatego te¿ w przypadku choroby nie boi siê

jej odleg³ych konsekwencji, ani nawet œmierci, ale kon-

kretnych sytuacji, np.: bolesnych zabiegów, pobierania

krwi, oddzielenia od matki, koniecznoœci le¿enia w ³ó¿ku,

braku swobody i mo¿liwoœci zabawy.

Napady paniki u dziecka przewlekle chorego pojawia-

j¹ siê g³ównie w nocy. Polegaj¹ one na nag³ym i silnym

wyra¿eniu emocji lêku krzykiem, dr¿eniem cia³a oraz po-

5OP3_12.QXD 10/18/05 5:42 PM Page 155

156

Onkol. Pol. 2005, 8, 3: 154-157

ISSN 1505-6732

Death anxiety in the experience of child

Mazurek J., Maksymowicz K.

ceniem siê. W czasie ataku lêku próby uspokojenia dziec-

ka s¹ na ogó³ nieskuteczne, ale po przeminiêciu ataku ro-

dzice, b¹dŸ osoba opiekuj¹ca siê dzieckiem powinna po-

zostaæ przy nim, a¿ do pojawienia siê spokojnego snu.

Góralczyk (5) wymienia g³ówne obszary niepokoju wy-

stêpuj¹ce u dziecka przewlekle chorego. S¹ to: lêk przed

bólem i cierpieniem, lêk przed œmierci¹, lêk przed niepe³-

nosprawnoœci¹, okaleczeniem, zmian¹ wygl¹du, lêk przed

rozstaniem, lêk przed izolacj¹ i samotnoœci¹, lêk przed

utrat¹ kontaktu z otoczeniem, zw³aszcza z bliskimi, lêk

przed odrzuceniem, lêk przed utrat¹ mi³oœci, lêk przed na-

piêtnowaniem spo³ecznym, lêk przed psychicznym i fi-

zycznym uzale¿nieniem od innych, lêk przed utrat¹ kontro-

li, lêk przed ubezw³asnowolnieniem, lêk przed

ograniczeniem swobody poruszania siê, lêk przed nowym

œrodowiskiem, lêk przed obni¿eniem jakoœci ¿ycia, lêk

przed znanym, lêk przed nieznanym. Wymieniona autorka

jest zdania, i¿ lêki i niepokoje dziecka chorego dotycz¹ nie

tylko jego aktualnej sytuacji, lecz zwi¹zane s¹ z wyobra¿e-

niami na temat jego przysz³ego ¿ycia z chorob¹, œwiadomo-

œci ograniczeñ i konsekwencji, jakie ona ze sob¹ niesie.

Neurotyzuj¹ce i lêkotwórcze s¹ tak¿e warunki zewnê-

trzne towarzysz¹ce przewlek³ej chorobie dziecka: odsepa-

rowanie od domu rodzinnego w czasie choroby, a wiêc

w okresie, kiedy najbardziej potrzebuje bliskich sobie

osób, zw³aszcza opieki macierzyñskiej (i w zwi¹zku z tym

takie psychiczne konsekwencje, jak brak poczucia bezpie-

czeñstwa, niezaspokojona potrzeba ciep³a, serdecznoœci,

pewnoœci, ¿e jest siê kochanym i lêk przed przebywaniem

wœród obcych, lêk ma³ych dzieci, ¿e ju¿ tak bêdzie za-

wsze, wrogie nastawienie do obcego œrodowiska, w które-

go ¿yczliwoœæ i umiejêtn¹ opiekê siê nie wierzy, têskno-

ta, obawa, czy bliscy o nim nie zapomnieli, lêk przed

mog¹cym zaskoczyæ bólem, obawa starszych dzieci

o przysz³oœæ). Sytuacja choroby powoduje tak¿e oderwa-

nie dziecka od normalnego œrodowiska rówieœników i wy-

nikaj¹ce st¹d niezaspokojenie potrzeby przyjaŸni czy ko-

le¿eñstwa zawieranego wed³ug w³asnych chêci (a nie

narzuconego przez s¹siedztwo ³ó¿ek) i ró¿ne inne reakcje,

jak np. uczucie zazdroœci wobec rodzeñstwa czy rówieœni-

ków, którzy s¹ zdrowi, mog¹ siê swobodnie poruszaæ, s¹

w domu, w szkole, lêk, ¿e w czymœ wyprzedz¹, poczucie

samotnoœci i zwi¹zany z tym niedosyt ciekawych, rado-

snych, ró¿norodnych kontaktów kole¿eñskich, które s¹

niezbêdne dla kszta³towania siê m³odej osobowoœci.

Lêk zwi¹zany z chorob¹ bywa tak wielki, ¿e dzieci

nieœwiadomie podejmuj¹ ró¿norodne zachowania aby go

zredukowaæ. Zachowania te mog¹ wydawaæ siê nieade-

kwatne do sytuacji, pomagaj¹ jednak dzieciom w jej znie-

sieniu. Nale¿¹ do nich m.in.: opowiadanie weso³ych histo-

ryjek zwi¹zanych z pobytem w szpitalu lub wykonywanie

„pogodnych” rysunków na temat choroby, wyolbrzymia-

nie dolegliwoœci i dramatyzowanie, straszenie siê chorych

dzieci nawzajem poprzez snucie mrocznych opowieœci,

fantazjowanie i tworzenie sobie fikcyjnych towarzyszy,

zaprzeczanie istnieniu objawów i w³asnej chorobie, pre-

zentowanie siebie jako osoby radosnej, rozbawionej, a na-

wet kpi¹cej z objawów.

Dzieci rozumiej¹ chorobê na swój w³asny sposób.

Kiedy nie maj¹ wystarczaj¹cych informacji, same szuka-

j¹ wyjaœnieñ, snuj¹ fantazje i domys³y na temat przyczyn

dolegliwoœci. Czêsto s¹ to wyjaœnienia ca³kowicie niera-

cjonalne, maj¹ jednak ogromny wp³yw na samopoczucie

i zachowanie dziecka. Ocenia ono straty i korzyœci zwi¹-

zane z chorob¹ bardzo konkretnie – nie akceptuje bólu,

roz³¹ki, niedobrego smaku lekarstwa, ale cieszy siê z by-

cia w centrum zainteresowania, zwiêkszonej troski do-

mowników, czy przyjemnoœci, jakich mu dostarczaj¹. Od-

powiedzialnoœæ za poradzenie sobie z chorob¹ przerzuca

na rodziców – bez wzglêdu na wiek – staje siê bardziej za-

le¿ne i bezradne, domaga siê opieki.

Choroba mo¿e wyzwoliæ w dziecku wiele emocji,

g³ównie negatywnych, m.in.: oprócz lêku – smutek, z³oœæ,

rozdra¿nienie, agresjê, poczucie winy, poczucie krzywdy,

bezradnoœæ, nudê. Dziecko mo¿e zareagowaæ wycofaniem

siê, apati¹, p³aczliwoœci¹, utrat¹ zainteresowania i kontak-

tu z otoczeniem, ale równie¿ nadmiernym pobudzeniem

i niepos³uszeñstwem. Zwykle zmianie ulegaj¹ jego co-

dzienne przyzwyczajenia – zmniejsza siê aktywnoœæ, sa-

modzielnoœæ, zanika apetyt, pojawiaj¹ siê problemy z za-

sypianiem i koszmary senne, niekiedy tiki, zak³ócenia

mowy, nietrzymanie moczu i ka³u, masturbacja (6).

Niektóre dzieci chc¹ by byæ z nimi w czasie ich odcho-

dzenia, inne wol¹ byæ same (i czêsto wybieraj¹ takie

chwile gdy np. rodzice schodz¹ do kawiarni siê czegoœ na-

piæ). W tym jednym z najtrudniejszych momentów potrze-

buj¹ jednak wsparcia, bliskoœci, ciep³a, bez wzglêdu na to,

ile maj¹ lat. Dlatego tak wa¿ne dla nich a trudne dla ich

najbli¿szych jest powstrzymanie rozpaczy przy umieraj¹-

cym dziecku, które choæ czêsto wydaje siê nieprzytomne,

odbiera ten komunikat.

DZIECKO W ¯A£OBIE

Niemniej istotnym zagadnieniem jest prze¿ywanie

przez dziecko utraty zwi¹zanej ze œmierci¹ bliskiej osoby.

Jest to jedno z najtrudniejszych doœwiadczeñ w ¿yciu

ka¿dego cz³owieka. Reagujemy na nie utrat¹ poczucia

bezpieczeñstwa, wyobcowaniem i zagubieniem oraz g³ê-

bokim, bolesnym przygnêbieniem. Czas po œmierci kogoœ

nam bliskiego nazywamy ¿a³ob¹. A skoro doroœli ludzie

na œmieræ bliskiej osoby reaguj¹ utrat¹ poczucia bezpie-

czeñstwa, to tym trudniejsze emocje budzi ona w dziec-

ku, którego bezpieczeñstwo od tych doros³ych zale¿y.

Prze¿ywana przez nie ¿a³oba czêsto przybiera charak-

ter epizodu depresyjnego z uczuciem smutku, niepokoju,

zaburzeniami koncentracji, snu i apetytu. Inn¹ reakcj¹

jest emocjonalne wycofanie z uczuciem oddalenia i izo-

lacji od innych. Nawet wa¿ne dot¹d sprawy przestaj¹ bu-

dziæ silniejsze emocje. Dziecko mo¿e tak¿e zacz¹æ oba-

wiaæ siê o w³asne ¿ycie, nabraæ przekonania, ¿e bêdzie

ono krótkie i ¿e mo¿e umrzeæ wczeœniej ni¿ inni.

Czêsto nie zauwa¿a siê ¿a³oby dziecka s¹dz¹c, ¿e ono

i tak jej nie zrozumie. Po œmierci bliskiej osoby, rodzina

stara siê chroniæ dziecko przed rzeczywistoœci¹ i smut-

kiem œmierci. Unika siê rozmów o zmar³ej osobie, nie do-

puszcza dziecka do czuwania przy zmar³ym lub uczestni-

czenia w pogrzebie. Zachowuje siê tak jakby nic siê nie

sta³o. Na pytania dziecka, gdzie jest zmar³a osoba, odpo-

wiada siê czêsto, ¿e wyjecha³a w dalek¹ podró¿ lub, ¿e po-

5OP3_12.QXD 10/18/05 5:42 PM Page 156

157

Onkol. Pol. 2005, 8, 3: 154-157

ISSN 1505-6732

Lêk przed œmierci¹ w prze¿yciu dziecka

Mazurek J., Maksymowicz K.

sz³a do nieba. U ma³ego dziecka taka informacja powodu-

je ogromny dysonans poznawczy, który próbuje ono wy-

pe³niæ, czyli dopowiedzieæ sobie brakuj¹ce informacje.

Zwykle takie dopowiedzenie wygl¹da mniej wiêcej tak:

„By³am niegrzeczna, dlatego mama pogniewa³a siê na

mnie i ju¿ nie wróci”. Kiedy wczeœniej dziecko boryka³o

siê z gniewem na dan¹ osobê i w z³oœci zapragnê³o, by jej

nie by³o, mo¿e snuæ fantazjê, ¿e to ono wywo³a³o jej

œmieræ i obwiniaæ siê o to. Mo¿e tak¿e czuæ siê porzuco-

ne a przez to mniej wartoœciowe. A kiedy umiera rodzeñ-

stwo dziecko doœwiadcza dezorientacji, izolacji i obawy,

¿e „ja mogê byæ nastêpny”.

SPOSOBY KOMUNIKOWANIA SIÊ Z DZIECKIEM

NA TEMAT ŒMIERCI

Do pe³nego zrozumienia czym jest œmieræ, dziecko po-

trzebuje pewnej emocjonalnej i intelektualnej dojrza³oœci

– powinno rozró¿niaæ miêdzy sob¹ a innymi, miêdzy ¿y-

j¹cymi a nie¿yj¹cymi, miêdzy tym, co jest wyobraŸni¹

a co rzeczywistoœci¹, a tak¿e pos³ugiwaæ siê ze zrozumie-

niem pojêciem czasu. Dziecko potrzebuje tak¿e pomocy

osób bliskich w uœwiadomieniu sobie nieodwo³alnoœci

œmierci, wyra¿aniu swoich uczuæ i poszukiwaniu odpo-

wiedzi na wszelkie nurtuj¹ce je pytanie. W przypadku

odejœcia bliskiej dziecku osoby pomo¿e to zaakceptowaæ

bolesny wymiar straty i przejœæ do nastêpnego etapu ¿y-

cia. Uczestniczenie dziecka w ceremonii pogrzebowej

mo¿e staæ siê wa¿nym elementem przechodzenia przez

okres ¿a³oby, wy³¹czyæ z niej warto jedynie dzieci naj-

m³odsze.

Niemniej nawet ma³ym dzieciom mo¿na przekazaæ in-

formacjê o zdarzeniu i w³¹czyæ je w kolejne etapy po¿e-

gnania zmar³ej osoby. Nale¿y stworzyæ bezpieczn¹ atmo-

sferê, w której dziecko bêdzie mog³o wyraziæ pe³en

wachlarz swoich uczuæ – od strachu do gniewu i ulgi.

Wa¿ne jest, aby pozwoliæ mu utrzymywaæ wiêŸ ze zmar-

³ym, zamiast nak³aniaæ do zapomnienia i odwracaæ uwa-

gê innymi sprawami. Bardzo wa¿n¹ informacj¹ nie tylko

dla dziecka jest powiedzenie mu, co siê dzieje po œmierci

cz³owieka. Dla wielu ludzi przekonania religijne s¹ tu

ogromn¹ pomoc¹. Mo¿e zdarzyæ siê te¿ tak, ¿e nie bêdzie-

my potrafili na pewne pytania dziecku odpowiedzieæ.

Przyznanie siê do tego jest równie¿ odpowiedzi¹ i nie

umniejszy to szacunku do nas.

Je¿eli nie rozmawialiœmy wczeœniej z dzieckiem na te

tematy a œmieræ nast¹pi³a nagle, nie nale¿y ukrywaæ fak-

tu œmierci w rodzinie przed dzieckiem. Nale¿y znaleŸæ

czas i bezpieczne miejsce, aby mu o tym powiedzieæ, nie

ukrywaj¹c przed dzieckiem w³asnych uczuæ. Dziecko nie

bêdzie wtedy czu³o siê tak samotnie ze swoimi emocjami.

Reakcje dziecka mog¹ znacznie ró¿niæ siê od typowych

reakcji osoby doros³ej, s¹ one uwarunkowane wiekiem,

temperamentem, osobowoœci¹ i wczeœniejszymi doœwiad-

czeniami dziecka.

Je¿eli perspektywa umierania i œmierci dotyczy same-

go dziecka, nale¿y rozmawiaæ z nim o jego stanie zdrowia

i o tym, co go czeka, kieruj¹c siê jego w³asnymi wyra¿a-

nymi w tym zakresie potrzebami. Brak informacji powo-

duje, ¿e u dziecka nasila siê lêk, poczucie winy i odpowie-

dzialnoœci oraz ¿e tworzy ono – czêsto szkodliwe – w³asne

wyjaœnienia i prognozy sytuacji.

Podstawowe wskazówki dla rodziców i opiekunów s¹

nastêpuj¹ce:

– dostosuj rozmowê do wieku dziecka i prowadŸ j¹

zrozumia³ym dla dziecka jêzykiem,

– przekazuj jasne, konkretne informacje, pozbawione

silnych emocji,

– przekazuj informacje uczciwe, wyjaœnij prawdopo-

dobny przebieg i konsekwencje choroby,

– dostarczaj dziecku wiedzy na temat tego co mo¿e ro-

biæ, aby pomóc w leczeniu,

– podkreœlaj, ¿e choroba jest wyzwaniem i zawsze

trzeba mieæ nadziejê na jej pokonanie.

Oprócz opieki medycznej wiele jest czynników, które

pomagaj¹ zmniejszyæ dyskomfort dziecka w trakcie prze-

wlek³ej, terminalnej choroby. Nale¿¹ do nich m.in.:

– sta³a obecnoœæ bliskich osób, najlepiej rodziców,

– dostosowane do wieku dziecka wyjaœnienia na temat

przyczyn, przebiegu i konsekwencji choroby,

– mo¿liwoœæ swobodnego wyra¿ania uczuæ, nawet

tych negatywnych,

– mo¿liwoœæ rozmawiania na tematy zwi¹zane z cho-

rowaniem i œmierci¹,

– mo¿liwoœæ minimalnego chocia¿by decydowania,

np. w zakresie diety, ubioru, pory okreœlonych zajêæ,

– mo¿liwoœæ wykonywania zwyk³ych czynnoœci – za-

bawy i nauki (6, 7).

Wyt³umaczenie dziecku pojêcia terminalnej choroby

oraz œmierci jest niezwykle trudnym i delikatnym proble-

mem. Wymaga dostosowania naszego postêpowania do

wieku dziecka, jego stanu psychicznego, w³asnej otwar-

toœci na tak trudn¹ rozmowê. Zagadnieniu temu trzeba jed-

nak zawsze i w ka¿dym przypadku próbowaæ stawiaæ

czo³a, bez wzglêdu na to jak trudne jest nasze w³asne prze-

¿ywanie faktu œmierci. Korzystanie ze wspó³pracy z leka-

rzami czy psychologami mo¿e tê komunikacjê u³atwiæ, jak

pokazuje doœwiadczenie, u³atwia j¹ te¿ nierzadko samo

dziecko, jak¿e czêsto heroicznie staj¹ce twarz¹ w twarz

z bolesnym doœwiadczeniem w³asnego umierania lub utra-

ty najbli¿szej osoby.

Piœmiennictwo

1. Janowska M.: Choroba nowotworowa i œmieræ wi-

dziane oczami dziecka. Forum Pediatr. 2005, 6.

2. Klimek B.: Dziecko w obliczu œmierci. Por. Med.

2001, 19.

3. Kubler-Rose E.: Rozmowy o œmierci i umiera-

niu. Media Rodzina of Poznañ, Poznañ 1998.

4. Obuchowska I., Krawczyñski M.: Chore dziec-

ko. WSiP, Warszawa 1991.

5. Góralczyk E.: Choroba dziecka w twoim ¿yciu.

ISBN, Warszawa 1996.

6. B¹k-Sosnowska M.: Chore dziecko – co prze-

¿ywa i w jaki sposób mu pomóc. Por. Med.

2005, 19.

7. Durda R.: Dzieci w ¿a³obie. Niebieska Linia

2001, 1.

Adres do korespondencji:

Dr n. med. Joanna Mazurek

Katedra i Klinika Psychiatrii AM

ul. Pasteura 10

50-367 Wroc³aw

Praca wp³ynê³a do Redakcji: 15.09.2005 r.

5OP3_12.QXD 10/18/05 5:42 PM Page 157