WSTĘP

Obecnie coraz częściej mówi się i pisze temat młodzieży. Wielu psychologów, socjologów i

pedagogów zajmuje się przewidywaniem, kim stanie się dzisiejsza młodzież, jaki będzie miała styl
życia i system wartości, jakie preferencje. Niewielu jednak zastanawia się nad tym, czym
właściwie jest „młodzież”. Odpowiedź wcale nie jest prosta, mimo że intuicyjnie bardzo łatwo
ustalamy zakres znaczeniowy tego pojęcia.

W obecnym artykule zostaną przedstawione różne teoretyczne koncepcje autorów, którzy

starali się ująć w ramy pojęciowe termin „młodzież”. Przegląd tych koncepcji pozwoli chociaż w
części odpowiedzieć na to pytanie.

ROZWÓJ BADAŃ NAD MŁODZIEŻĄ

Badania naukowe dotyczące istoty i problemów młodzieży rozpoczęły się na szerszą skalę

dopiero po drugiej wojnie światowej. Rozwój tych badań przyśpieszy ł się znacznie w latach
sześćdziesiątych XX wieku, kiedy to przez wiele państw Europy przetoczyła się fala buntów
młodzieży, przede wszystkim studenckiej (1). Wstrząs wywołany tymi wystąpieniami spowodował
koncentrację zainteresowań ekspertów na problemach młodzieży i wzrost liczby publikacji
dotyczących omawianej grupy wiekowej.

W klasycznej już koncepcji fenomenologicznej Helmuta Schelskiego (2) „młodzież” jest

określeniem stanu przejściowego między przeciwstawnymi biegunami: dzieciństwa i dorosłości;
jest to przejście między grupami pierwotnymi i wtórnymi. Stan ten charakteryzuje potrzeba
uzyskania pewności zachowań, która realizowana jest zwykle poprzez oddanie się jakiejś idei lub
przez podjęcie wysiłków mających na celu uporządkowanie swojego życia; możliwe jest też jedno
i drugie. Według H. Schelskiego grupą decydującą o strukturze i zachowaniach młodego
pokolenia są młodzi robotnicy i pracownicy umysłowi, a nie młodzież ucząca się. Dążenie
młodzieży do uzyskania pewności zachowań spowodowane jest przez niezagospodarowaną przez
żadną instytucję lukę, jaka powstaje między grupą pierwotną i wtórną.

W ujęciu funkcjonalnym Samuela N. Eisenstadt´a (3) (pojęcie „wiek” rozumie on raczej jako

dyspozycję do pełnienia ról) młodzież to jednostki, które z racji wieku są w stanie przejściowym
między dwoma procesami socjalizacji: pierwotnym, określającym typy nastawień
charakterystycznych dla „wspólnoty” i wtórnym – dotyczącym typów nastawień
charakterystycznych dla „społeczeństwa”. Jednostki te z powodu niedostatecznego przygotowania
przez socjalizację pierwotną do pełnienia ról i wyboru odpowiednich wartości we współczesnym
świecie tworzą grupy rówieśnicze. Grupy rówieśnicze zaspokajają potrzebę przynależności i
emocjonalnego bezpieczeństwa, a jednocześnie przygotowują do przejmowania wartości i ról
dorosłych, tworząc strefę łącznikową między dwoma procesami socjalizacji i umożliwiając
utrzymanie równowagi w społeczeństwie.

Według Friedrich´a H. Tenbruck´a (przedstawiciela teorii działań) (4) młodzież jest „...w swej

istocie grupą społeczną, która (...) z kolei jest w różnoraki

sposób

powiązana wspólnotą

świadomości, jednolitością tworzących ją i oddziałujących na nią sił i warunków, jak również
stycznościami między grupami”. Tenbruck traktuje więc młodzież jako grupę społeczną, która
może istnieć tylko dlatego, że jej członków łączy, między innymi, pewna wspólnota zachowań,
wartości i świadomości. Grupa ta posiada również swój aspekt historyczny i jej proces rozwoju
zależny jest od ogólnego rozwoju struktur społecznych. Dlatego też zgodnie z tym procesem
Tenbruck prognozuje, że będzie ona wyodrębniać się z reszty społeczeństwa, następnie wejdzie
w fazę partnerstwa ze społeczeństwem, a wreszcie osiągnie dominację nad nim. Autor na

poparcie swoich prognoz wskazuje na procesy, które można już obecnie zaobserwować w
społeczeństwie postindustrialnym, takie jak:

– uleganie stałemu rozszerzaniu fazy młodości, aż do sytuacji, w której ludzie przez większą

część swojego życia zaliczają się do młodzieży,

– radykalizacja fazy młodzieńczej we wszystkich krajach wysoko uprzemysłowionych, która

objawia się przez takie postawy jak: niestałość, impulsywność i niepewność, labilność i
bezkształtność oraz pragnienie nowych doznań,

– wyraźne usamodzielnienie się i wyizolowanie młodzieży, rozwój subkultur,
– „zdziecinnienie” kultury jako całości, kult młodzieńczości ogarniający wszystkie dziedziny

życia społecznego. Subkultura młodzieży staje się dominująca w społeczeństwie,

– upodobnianie się do siebie młodzieży z krajów uprzemysłowionych.
Tenbruck ostrzega (5), że mimo wyizolowania się nowoczesnej młodzieży ze społeczeństwa, jej

role społeczne pozbawione są jasnych konturów, a oczekiwania wobec niej reszty społeczeństwa
nie są dokładnie sprecyzowane. Powoduje to niepewność i wzmożoną podatność na wpływy
społeczne. Taki stan rzeczy jest skrzętnie wykorzystywany przez reklamę i media w celu
manipulowania młodymi ludźmi dla własnych celów. Również tendencja młodzieży do
autonomiczności powoduje, że jej socjalizacja przebiega w grupach rówieśniczych, co ma mieć
wpływ na obniżenie jej jakości i rozpad osobowej struktury młodego człowieka.

KONCEPCJE ANTROPOLOGICZNO-KULTUROW E ADOLESCENCJI

W ujęciu antropologiczno-kulturowym Margaret Mead (6) określa młodzież jako jednostki,

które z racji wieku oraz otaczającej i odciskającej swe piętno kultury dostosowują do niej swoje
wartości i zachowania. Z drugiej strony autorka ta zauważa, że młodość to także pewien sposób
pojmowania swojej tożsamości. Mead wyróżnia trzy kategorie kultur: postfiguratywną,
kofiguratywną i prefiguratywną. W kulturze postfiguratywnej istnieją trwałe wzorce orientacji i
identyfikacji. Stan obecny jest doświadczany jako niezmienny i quasi-naturalny. Istniejącego
porządku nikt nie kwestionuje i nie próbuje zmieniać. W takiej kulturze młody człowiek staje się
tym, kim byli jego przodkowie; nie ma więc problemów z odszukaniem swojej tożsamości, gdyż
jest ona do niego przypisana i jest on jej świadomy. Kulturowych umiejętności pozwalających
zapewnić sobie byt adolescent uczy się od swoich rodziców. Kultury postfiguratywne są kulturami
przedpiśmiennymi, a więc wiedza nagromadzona przez przodków przekazywana jest ustnie, a
późniejsze pokolenia muszą ją poznać na nowo i na nowo ująć w języku. Kultury kofiguratywne
to kultury, w których starsi mają jeszcze wpływ na styl życia i sposób zachowania się młodzieży,
ale pokolenia charakteryzują się już odmiennością wzorców i sposobu myślenia. Cechą
charakterystyczną jest konflikt pokoleń, świadoma rezygnacja młodych ludzi z dotychczasowych
ideałów i poszukiwanie innych. W kulturze tej, na skutek rozproszenia i atomizacji
przedstawianych jej treści młodzież odczuwa wrażenie, że żyje w świecie ulegającym
nieustannym przemianom. Nowe pokolenie socjalizuje się w

rodzinach

dwupokoleniowych, a

rodzice pozostawiają dzieciom możliwość poszukiwania własnych norm, których one poszukują w
grupach rówieśniczych. Skutkiem takiego stanu rzeczy jest rozchwiany system wartości i
niepewność zachowań. Sytuację tę często wykorzystują specjaliści od mediów i reklamy. Kultury
kofiguratywne tworzą się pod wpływem katastrof naturalnych, rozwoju techniki i przemysłu,
podbojów, wędrówek ludów lub przemian religijnych, czyli w sytuacjach, kiedy ciągłość kultury
zostaje zakwestionowana lub przerwana. Wreszcie – kultura prefiguratywna, to kultura, która ma
dopiero nadejść. Jej cechą szczególną jest to, że nastawiona jest na przyszłość. Wpływ na styl

życia i zachowania wywiera tu młode pokolenie, a nie ludzie starsi. Odpowiedź na pytanie, czy w
kulturze tej wytworzą się instytucjonalne mechanizmy komunikacji między pokoleniami łagodzące
globalny konflikt między nimi zależy zatem od ludzi młodych.

Mead sądzi, że obecne społeczeństwa rozwinięte (przede wszystkim według modelu

zachodniego) znajdują się w fazie przełomu między kulturą kofiguratywną a prefiguratywną.
Dlatego też można w nich dostrzec zarówno elementy kultury odchodzącej w przeszłość, jak i tej,
która nadchodzi.

Traktowanie kultury jako dominującego czynnika w postrzeganiu młodzieży postuluje też Józef

Chałasiński, który pisze, że „młodość, to nie jest naturalny stan fizjologiczny i hormonalny, lecz
element kultury, „instytucja społeczna” (7), której kształt zależy od struktury i kultury
społeczeństwa. Młodość charakteryzuje się swobodą, zwolnieniem z pewnej odpowiedzialności
społecznej, zależnością ekonomiczną i stanem przedmałżeńskim. Według cytowanego autora, to
nie wiek, ani inne kryteria biologiczne, ale zwyczaje społeczne określają czas trwania tego okresu,
charakter i granice swobody. Społeczeństwa jasno i klarownie określają wzory osobowo -
społeczne, obowiązki i przywileje obowiązujące młodzież, gdyż umożliwia im to rozwój i
zachowanie kultury, którą stworzyło (8).

MŁODOŚĆ A MŁODE POKOLENIE

Innym podejściem do problematyki młodzieży jest koncepcja pokolenia Karla Mannheim´a

ogłoszona w latach czterdziestych XX wieku w artykule „O problemach młodych ludzi we
współczesnym społeczeństwie”, powszechnie znanym i cytowanym przez wielu autorów z Polski,
jak i ze świata (9). Według Mannheim´a (10) – pokolenia nie tworzy sam fakt narodzenia się w
tym samym czasie, ani fakt bycia w tym samym czasie dorosłym, czy dzieckiem. Dopiero
możliwość świadomego przeżycia tych samych wydarzeń społeczno-historycznych i tych samych
treści życia (czyli obcowania z tym samym kręgiem kulturowym) tworzy pokolenie. Osoby z tego
samego pokolenia charakteryzują podobne motywy, postawy, orientacje i hierarchię wartości.
Według tej koncepcji pokolenia są tą siłą, która kształtuje społeczeństwo i rozwija jego kulturę.
Zmiany pokoleń ulegają przyspieszeniu i dynamizacji tym szybciej, im szybciej zmienia się
społeczeństwo, a tym samym środowisko społeczno-kulturowe i technologiczne (11). Według
Manheima wyzwolenie potencjalnych sił

młodego

pokolenia zależy od typu, charakteru oraz

okresu historycznego, w jakim dane społeczeństwo się znajduje. Podstawowym warunkiem, jaki
musi być spełniony, żeby siły młodych jednostek mogły być uwolnione, jest transformacja
społeczeństwa statycznego w dynamiczne. W społeczeństwach statycznych, tradycyjnych zmiany
zachodzą powoli i opierają się głównie na doświadczeniach starej generacji. Społeczeństwa takie
zalecają młodzieży utrzymywanie i kultywowanie tradycji oraz stosują reproduktywne i
receptywne metody nauczania, a często też celowo zaniedbują potencjał tkwiący w młodym
pokoleniu. Przeciwieństwem są społeczeństwa dynamiczne, które dążą do współpracy z
młodzieżą, gdyż są żywo zainteresowane szybkim rozwojem. Dlatego też tworzą jej możliwości
integracji i skupiania się w grupach i organizacjach wywierających wpływ na bieg wydarzeń, a
także wykorzystują cechy młodego pokolenia do przełamywania zastanego porządku społecznego
(12). Szybka zmiana społeczna zwiększa aktywność młodszych pokoleń, które z racji „wtórnej
otwartości” szybciej znajdują się w nowej rzeczywistości i wpływają na starsze pokolenia
zmuszając je do większej otwartości. Mannheim uważa (13), że napięcia, jakie powstają między
dwoma skrajnymi pokoleniami, łagodzone są przez konfrontacje zbliżonych do siebie
międzypokoleń. Międzypokolenie jest, z jednej strony, podobne w swoim myśleniu do pokolenia

wcześniejszego, a z drugiej – posiada cechy pokolenia tego, które nadchodzi; umożliwia to
utrzymanie równowagi i ciągłości w wymianie pokoleniowej.

Koncepcja Mannheim´a stanowiła przełom w dotychczasowym myśleniu o pokoleniu, które

przestało być traktowane

sensu stricto

jako zjawisko biologiczne i związane z wiekiem, ale wynik

skomplikowanych procesów społecznych (11).

W całkiem inny sposób zdefiniował młodzież Florian Znaniecki. Określał on ją jako „zbiorowość

osobników, którzy dopiero wchodzą w społeczne role ludzi dorosłych” (14). W ujęciu tym młodzi
ludzie są przedmiotem oddziaływania ze strony pokolenia starszego, które dokonuje rozdziału ról
społecznych wśród młodego pokolenia według określonych przez siebie kryteriów (15).
Podobnego zdania jest austriacki badacz L. Rosenmayer (16). Wymienia on pięć atrybutów
pojęcia „młodzież”. Są to:

1. młodość określana jako faza życia określona przez cechy społeczno-indywidualne, której

początkiem jest rozpoczęcie dojrzewania płciowego jednostki,

2. ograniczenie społecznych uprawnień,
3. rozproszona pozycja w strukturze, tzn. zmienność pozycji zależna od warstwy i klasy, do

której młody człowiek przynależy,

4. witalność i dynamizm życiowy,
5. wspólnota wartości spowodowana wspólnym przeżyciem i przyjęciem jako własne ważnych

doświadczeń, co powoduje poczucie pokoleniowej tożsamości z innymi osobami młodymi.

Według L. Rosenmayer´a młodzi ludzie nie są zainteresowani kultywowaniem wartości

wyznawanych przez starszych, ale wprost przeciwnie – dążą do ich zmiany.

DEFINICJE UWZGLĘDNIAJĄCE WIEK

Istnieją też definicje młodzieży, które za kryterium podstawowe przyjmują kryterium

biologiczne – wiek. Podaje się w nich dokładne przedziały lat (odnoszące się do określonych
fazowych teorii rozwoju człowieka), w których można mówić o osobie, że jest w okresie
„młodości”, „dojrzewania” czy „dorastania”. Na przykład:

– według St. Baleya wiek dojrzewania mieści się w przedziale między 13, a 20 rokiem życia,
– według M. Kreutza młodość dotyczy okresu między 11 i 21 rokiem życia,
– według M. Żebrowskiej wiek dorastania to czas między 12 i 18 rokiem życia.
Ponieważ ustalenia te są arbitralne i sztuczne, a rozwój człowieka przebiega raczej w sposób

płynny niż skokowy większość ekspertów podchodzi sceptycznie do tego typu definicji (1 7).

Podobne stanowisko dotyczące kryteriów opisu młodzieży zostało przyjęte w Encyklopedii

Socjologii, gdzie pod hasłem „młodzież” czytamy, że: „O przynależności do grupy młodzieży
decyduje kryterium biologiczne-wiek...” (18). Jednak „...w naukach społecznych przyjęto, że
okres młodzieńczy trwa od zakończenia dzieciństwa do uzyskania dojrzałości społecznej. Istnieją
pewne trudności z uściśleniem tego okresu. Uznaje się więc, że czas rozpoczęcia młodzieńczego
etapu życia wyznacza dojrzewanie płciowe, a za oznakę wyjścia z grupy młodzieży przyjmuje się
założenie rodziny albo podjęcie pracy zawodowej...” (19). Opisując hasło „młodzież” Koseła
zwrócił też uwagę na to, że obecnie możemy mówić o młodzieży w coraz to młodszym wieku,
gdyż na skutek dobrego odżywiania w okresie prenatalnym i w czasie dzieciństwa dojrzewanie
biologiczne rozpoczyna się bardzo wcześnie (obecnie rozpoczyna się ono około sześć lat
wcześniej niż w pierwszej połowie XIX w.) (19).

JEDNOSTKOWE PODEJŚCIE DO POJĘCIA „MŁODZIEŻ”

Odmienne podejście do problematyki młodzieży prezentuje Kurt Lewin, twórca teorii pola. W

jego koncepcji topologicznej młodzież jest określana jako jednostki znajdujące się w fazie
przejściowej, w okresie zmiany przynależności grupowej. Ze względu na niejednoznaczne
ustrukturalizowanie poznawcze przestrzeni życiowej, jest ona różnie traktowana przez inne osoby
ze swego środowiska, co prowadzi do niepewności i utraty orientacji, do konfliktów i napięć w
zachowaniu oraz do pogorszenia samopoczucia (20). K. Lewin skupia się w swoim podejściu do
młodzieży bardziej na jednostce niż na całych grupach, jak robi to, na przykład, Tenbruck.
Według niego jednostkę trzeba analizować indywidualnie, gdyż jej zachowanie jest zależne od
struktury przestrzeni życiowej i otoczenia kulturowo-społecznego.

Na jednostce skupia się też Erik H. Erikson, który w swojej koncepcji psychoanalitycznej

określa młodzież jako jednostki znajdujące się w instytucjonalizowanym stanie przejściowym
między dzieciństwem a dorosłością, w trakcie którego określone zostają ostateczne ramy
tożsamości człowieka (21). Na okres ten przypada dojrzewanie biologiczne, poszukiwanie własnej
tożsamości, a także niepokój, dezorientacja, podatność na ideologie i indoktrynację oraz wiązanie
się w grupy skupiające się wokół idei i doktryn (22). Erikson w swojej koncepcji przyjmuje za
Freudem fazowy model rozwoju człowieka. Cechą tego modelu jest to, że daną fazę
charakteryzuje pewien specyficzny dla niej poziom dojrzałości organów i ich systemów, co wiąże
się z nowymi potrzebami, które mają charakter popędów (23). Z każdą z faz wiąże się konflikt
wewnętrzny lub zewnętrzny, który człowiek musi rozwiązać, aby móc przejść do następnej (24).
Fazę przypadającą na wiek młodzieńczy Erikson formułuje, jako konflikt między tożsamością a
niepewnością roli (dziecka, a dorosłego). Pozytywne rozwiązanie tego kryzysu umożliwia
utworzenie się tożsamości, czy jaźni, która krystalizuje się w oparciu o identyfikacje z
wcześniejszych okresów życia, to znaczy – ufności z pierwszej fazy (konflikt ufność-nieufność) i
na łączeniu wczesnych faz dzieciństwa z okresem latencji. Negatywne rozwiązanie tego konfliktu
skutkuje niezdolnością zdecydowania się na jakąś tożsamość i możliwością utraty własnej
indywidualności (25).

Chociaż Erikson przedstawia okres dorastania jako czas zmagań z konfliktem, którego

negatywne rozwiązanie może skutkować zaburzeniem prawidłowego rozwoju człowieka, nie
potwierdzają tego badania D. Offer´a, które pokazują, że większość młodych ludzi bez problemu
przechodzi kryzys rozwojowy i nie musi on się wiązać z zaburzeniami emocjonalnymi, które
przeżywa od 10 – 20 % dorastającej młodzieży (26).

Na młodym człowieku uwagę koncentruje również E. Duvall (27). Przedstawiając 8 faz życia

rodziny – w fazie 5 przedstawił młodzież jako jednostki powiązane coraz bardziej słabnącą więzią
z rodziną, których podstawowym zadaniem jest separacja od rodziców bez poczucia winy z
powodu ich porzucenia. To faza, w której rodzice powoli wycofują się z roli autorytetów i
pozwalają młodym ludziom na coraz więcej swobody, wykorzystywanej przez młodzież na
eksperymenty z nowymi rolami społecznymi. W związku z tym cała rodzina powinna stać się
otwarta na nowe wartości i idee, jakie wnoszą do systemu rodzinnego młodzi ludzie. Nastolatek
stara się wówczas zyskać niezależność nie tracąc przy tym więzi z rodziną, na którą zawsze może
liczyć i w czym rodzice powinni młodego człowieka upewnić. Tylko to umożliwi adolescentowi
spokojne przejście z roli dziecka do roli dorosłego i pozwoli rodzinie osiągnąć następną, 6 fazę
zwaną „fazą pustego gniazda”, kiedy to młody człowiek opuści swoją rodzinę i założy własną
(27).

I. Namysłowska (28) opisuje natomiast młodzież szerzej, jako grupę społeczną, wobec której

społeczeństwo ma zobowiązania zarówno edukacyjne, jak i związane z poszukiwaniem i
otrzymaniem pracy. Namysłowska zwraca też uwagę na charakteryzujące młodzież duże
możliwości związane z konsumpcją ogólnodostępnych na rynku dóbr materialnych, o co zabiegają
producenci kierując swoją ofertę właśnie do tej grupy wiekowej.

Na koniec warto wspomnieć o koncepcji dorastania łączącej w pewnym stopniu kryterium

wiekowe z indywidualnymi cechami jednostki. Według tej koncepcji okres dorastania rozpoczyna
się w momencie rozpoczęcia dojrzewania, a jego koniec jest zależny od indywidualnych cech
osoby (29). Zgodnie z tą teorią wyróżnia się trzy fazy:

– okres wczesnego dorastania (11-13 lat),
– środkową fazę dorastania (14-16 lat),
– okres późnego dorastania (17-19 lat).
Przedstawiony obecnie przegląd koncepcji pokazuje, jak trudno ująć w ramy pojęciowe

problemy adolescencji, oraz określić dokładny czas trwania tego okresu. Wspólna dla wszystkich
przedstawionych tu koncepcji jest opinia, że na omawiany okres życia wywierają znaczący wpływ
czynniki biologiczne, psychologiczne oraz społeczne, w tym – w dużym stopniu – kulturowe.

Podziękowania: serdeczne podziękowania dla prof. dr. hab. Tomasza Wolańczyka (Klinika

Psychiatrii Wieku Rozwojowego AM w Warszawie) oraz prof. dr. hab. Marii Libiszowskiej –
Żółtkowskiej (Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW) za pomoc oraz wsparcie
merytoryczne.