Ekonomia

w. 13

Tomasz Geodecki

semestr letni 2011

Wykład 13 Państwo – finanse publiczne
i polityka fiskalna

na podstawie R. Milewski i E. Kwiatkowski (red.) Podstawy ekonomii,
Wydawnictwo Naukowe PWN 2010

. ss. 310-338 i wielu innych.

Funkcje finansów publicznych

Funkcja stabilizacyjna
Funkcja redystrybucyjna

Podatki

PIT
CIT
VAT
Podatek akcyzowy

Bud

ż

et pa

ń

stwa

i inne składniki sektora finansów publicznych

Deficyt bud

ż

etowy i d

ł

ug publiczny

Funkcje finansów publicznych

Fiskalna – gromadzenie dochodów bud

ż

etowych (gł.

z podatków) umo

ż

liwiaj

ą

ce utrzymanie aparatu

pa

ń

stwowego i realizacj

ę

niektórych zada

ń

.

Alokacyjna – zapewnienie efektywno

ś

ci procesów

gospodarowania wobec niesprawno

ś

ci rynkowego

mechanizmu alokacji zasobów (ef. zewn

ę

trzne,

alokacja dóbr publicznych).

Stabilizacyjna - stabilizacja gospodarki wobec jej
cyklicznych fluktuacji.

Redystrybucyjna – wyrównywanie dochodów wobec
ich (uznawanych za nadmierne) dysproporcji.

Stabilizacyjna funkcja finansów publicznych

Polityka fiskalna:



aktywna,



pasywna.

Istot

ą

tej pierwszej jest przeprowadzanie zmian

dochodów i wydatków publicznych dla osi

ą

gni

ę

cia

zamierzonych w danej sytuacji celów
gospodarczych (np. zmiana stawek, zasad
opodatkowania).

W przypadku pasywnej polityki fiskalnej jej
instrumenty samoczynnie, bez konieczno

ś

ci

podejmowania okre

ś

lonych decyzji

dostosowawczych reaguj

ą

na zmiany koniunktury.

S

ą

nazywane automatycznymi stabilizatorami.

Funkcja stabilizacyjna

Do mankamentów aktywnej polityki fiskalnej nale

żą

opó

ź

nienia w oddziaływaniu jej instrumentów, m.in.

poniewa

ż

wymagaj

ą

one zmian legislacyjnych.

Rodzaje przyczyn opó

ź

nie

ń

: diagnostyczne, decyzyjne,

wdro

ż

eniowe, zwi

ą

zane z czasem reakcji podmiotów na

wprowadzone narz

ę

dzia interwencyjne.

Prace empiryczne od l. 60.: ze wzgl

ę

du na opó

ź

nienia

rz

ą

dowa polityka stabilizacyjna mo

ż

e sprzyja

ć

wzmacnianiu

waha

ń

cyklicznych, zamiast je tłumi

ć

i per saldo mo

ż

e

powodowa

ć

wi

ę

cej szkód ni

ż

po

ż

ytku.

Od lat 70. i 80. XX w. odchodzi si

ę

od aktywnej polityki

fiskalnej na rzecz jej pasywnej formy.

Funkcja stabilizacyjna

(Rozdział 6 Hall, Taylor, Makroekonomia, PWN 2004)

Funkcja konsumpcji

C = a + b(1-t)Y

Konsumpcja zale

ż

y od:

a – konsumpcji autonomicznej (bez wzgl

ę

du na

cokolwiek ludzie musz

ą

konsumowa

ć

na minimalnym

poziomie,

ż

eby

ż

y

ć

.

b – kra

ń

cowa skłonno

ść

do konsumpcji (ile wydajemy na

konsumpcje z ostatniej zarobionej złotówki)

Y – dochód narodowy – im wi

ę

kszy, tym wi

ę

ksza

konsumpcja

Funkcja stabilizacyjna

Y = C+I+G+X

Y = a + b (1 – t) Y + I + G + X

Y = a+I+G+X / (1-b(1-t))

Załó

ż

my,

ż

e t = 0, a warto

ść

inwestycji

zmniejszyła si

ę

o

∆

I

∆

Y = [

1 / 1-b(1-t)]

∆

I

Mno

ż

nik

Bo pozostałe składniki PKB niezmienne.

Funkcja stabilizacyjna

Im wy

ż

sza stopa podatku,

tym mniejsze fluktuacje.
Np. przy 0,3 stopie podatku
wzrost/spadek inwestycji o
10 mld zł spowoduje
wzrost/spadek PKB o 27
mld zł, podczas gdy bez
stabilizatora zmiana
wyniosłaby 52,6 mld zł.

Dochody z podatku mo

ż

na

przeznaczy

ć

na zwi

ę

kszenie

G, co poprzez działanie
mno

ż

nika przyczyni si

ę

do

zwi

ę

kszenia PKB.

t

b

mno

ż

nik

0,1

0,9

5,26

0,2

0,9

3,57

0,3

0,9

2,70

0,4

0,9

2,17

0,5

0,9

1,82

Redystrybucyjna funkcja finansów
publicznych

Zró

ż

nicowanie społecze

ń

stwa pod wzgl

ę

dem maj

ą

tkowym i

dochodowym jest d lat przedmiotem zainteresowania
ekonomistów, ale i opinii publicznej – praktycznie ka

ż

dy ma

na ten temat swoje zdanie.

Wielu chce wiedzie

ć

, dlaczego ich sytuacja materialna jest

gorsza od innych, cz

ę

sto przy tym uwa

ż

aj

ą

c,

ż

e stan taki nie

ma

ż

adnego uzasadnienia.

Cz

ęść

uwa

ż

a,

ż

e nierówno

ś

ci dochodowe nie powinny by

ć

korygowane przez pa

ń

stwo poniewa

ż

ogranicza to sił

ę

bod

ź

ców do pracy i podejmowania ryzyka w działalno

ś

ci

gospodarczej, które je

ś

li zbyt słabo wynagradzane nie

zostanie podj

ę

te.

Redystrybucyjna funkcja finansów
publicznych

Pod wpływem

ś

cieraj

ą

cych

si

ę

doktryn pa

ń

stwa w pewnej

(zró

ż

nicowanej) mierze

decyduj

ą

si

ę

na redystrybucj

ę

dochodów.
Obok – krzywa Lorenza –
obrazuj

ą

ca nierówno

ś

ci

dochodowe w społecze

ń

stwie

Linia 45 st. – absolutna równo

ść

Redystrybucja - początki

Bismarck: wprowadzenie ubezpiecze

ń

społecznych dla

robotników w 1883 roku w celu m.in. w celu
powstrzymania zmian demokratycznych:

Panowie demokraci b

ę

d

ą

zwiewa

ć

, gdy lud zda sobie

spraw

ę

,

ż

e władca lepiej si

ę

zajmuje jego sprawami.

Pierwsze progresywne podatki dochodowe – Anglia 1798
r. – dochód pow. 60 funtów rocznie. Maksymalna stawka
10% od dochodu pow. 200 funtów, (

ś

redni dochód – 20

funtów rocznie), zniesiony w 1816 r.

Rabushka - Powszechny był pogl

ą

d „

ż

e podatek

dochodowy jest ci

ęż

arem zbyt ohydnym, by nakłada

ć

go

na człowieka, gdy

ż

ujawnia stan jego finansów

urz

ę

dnikowi podatkowemu.”

Początki progresji podatkowej

USA 1861-1864 – 3% i 5%, potem 5% i 10%. Ponowne
wprowadzenie 1913 r. – stawki 1%-7% - obj

ą

ł ok. 2%

rodzin. W 1914 r. podwy

ż

szenie z 1% do 6% i z 7% do

77%. Lata 40. i 50. - najwy

ż

sza stawka 94%

W. Brytania 83%

Szwecja - Astrid Lindgren – nagroda Nobla – podatki od
nagrody i opłaty w ł

ą

cznej wysoko

ś

ci ponad 100%.

Reagan – l. 80-te z 70% do 28% - wzrost wpływów
podatkowych.

Odr

ę

bnie redystrybucja prowadzona jest przez podatki

spadkowe.

Rozwój koncepcji redystrybucji

Keynes mno

ż

niki.

F.Y. Edgeworth (1959) – utracone korzy

ś

ci z opodatkowania

wysokich dochodów s

ą

ni

ż

sze ni

ż

utracone korzy

ś

ci z

opodatkowania dochodów ni

ż

szych – dochody po

opodatkowaniu powinien by

ć

w mo

ż

liwie du

ż

ym stopniu

równe.

J. Rawls (1972): „Nierówno

ś

ci społeczne i ekonomiczne

powinny by

ć

ustalone tak,

ż

e zarówno przynosz

ą

najwi

ę

ksz

ą

korzy

ść

najmniej uprzywilejowanym, jak i przywi

ą

zane s

ą

do

urz

ę

dów i pozycji otwartych dla wszystkich w warunkach

uczciwej równo

ś

ci szans”.

Krytyka liberałów

Dwa stanowiska

1. Spencer (1884), Nozick (1974) – obrona własno

ś

ci

prywatnej ze wzgl

ę

dów moralnych, jako prawa naturalnego –

ka

ż

dy powinien mie

ć

prawo do dokonania podziału zysków z

własnej pracy (sprawiedliwo

ść

zasobu), lub odziedziczonego

maj

ą

tku (sprawiedliwo

ść

transferu).

2. Hayek, Friedman (Hume, Smith, Mill) – wsparcie własno

ś

ci

prywatnej i rynku jako instytucji maksymalizuj

ą

cych ogólny

dobrobyt.

F.A. Hayek (1976):

Utrata po

ż

ytku z informacyjnej funkcji płac,

Utopia sprawiedliwo

ś

ci społecznej i utrata wolno

ś

ci

indywidualnej.

F.A. Hayek

„Im bardziej pozycja ludzi staje si

ę

zale

ż

na od działa

ń

rz

ą

du, tym bardziej b

ę

d

ą

si

ę

oni domagali, aby rz

ą

d

d

ąż

ył do jakiego

ś

mo

ż

liwego do rozpoznania

porz

ą

dku sprawiedliwo

ś

ci rozdzielczej.; a im bardziej

rz

ą

dy próbuj

ą

urzeczywistni

ć

jaki

ś

zało

ż

ony wzór

po

żą

danego podziału, tym bardziej musz

ą

one

podda

ć

sytuacj

ę

ró

ż

nych osób (…) swojej kontroli.

Tak długo, jak wiara w sprawiedliwo

ść

społeczn

ą

kieruje działaniem politycznym, proces ten musi
stopniowo coraz bardziej przybli

ż

a

ć

si

ę

do systemu

totalitarnego.”

Efekty wzrostu wydatków publicznych

Wzrost wydatków publicznych zgodnie z prawem
Wagnera (

Adolf Wagner w 1892 r. na podstawie

obserwacji wydatków publicznych sformułował prawo ich
stałego wzrostu

)

– przewidywane granice wzrostu:

Shirras (1925 r.): 20% dochodu narodowego.

Wielka Brytania w czasie (II) wojny: 80%.

Redystrybucja

Wydatki socjalne w niektórych państwach (% PKB)
Na podst. Cohen, Kłopoty dobrobytu, wyd. Znak 2000

USA

0

10

20

30

40

publ/PKB

soc./PKB

publ/PKB

8

11,1

18,5

17,8

26,8

27,8

32,2

33,2

soc./PKB 2,192 3,053 5,957 5,696 5,199 8,896 15,2 19,06

1912 1920 1930 1938 1950 1960 1970 1980

Francja

0

20

40

60

publ/PKB

soc./PKB

publ/PKB

11

12,8 32,8 21,9 26,5 41,1 38,6 40,1 48,3

soc./PKB 0,517 1,818 2,558 3,044 4,214 11,75 12,04 14,92 21,83

1872 1912 1920 1930 1938 1950 1960 1970 1980

Niemcy

0

20

40

60

%

P

K

B

publ/PKB

soc./PKB

publ/PKB

6,7

21,1 30,3 43,1 48,2 41,8 43,8 37,6 46,9

soc./PKB 0,52 4,77 20,3 30,4

29

27,4 21,9 24,6 32,3

1881 1910 1925 1930 1938 1950 1960 1970 1980

Wlk. Brytania

0

10

20

30

40

50

%

P

K

B

publ/PKB

s oc./PKB

publ/PKB 10,3 20,1

28,9 28,9

32,6 39,3

44,6

s oc./PKB

1,85 5,21

10,9 13,3

17

21,6

26,8

1900 1920 1938 1950 1960 1970 1980

Wysoki udział sektora publicznego a wzrost

Niektórzy ekonomi

ś

ci ł

ą

cz

ą

wzrost wydatków

publicznych ze spowolnieniem wzrostu
gospodarczego.

Robert Barro (1989) wykazuje,

ż

e wzrost udziału

sektora finansów publicznych w PKB o 1 pp
oznacza zmniejszenie tempa wzrostu
gospodarczego o 0,12 pp.

W latach 90 mo

ż

na było zaobserwowa

ć

zmniejszenie poziomu wydatków publicznych w
PKB. (Joumard)

Zachowanie administracji

M. Friedman upatruje przyczyn nieefektywno

ś

ci pa

ń

stwa

opieku

ń

czego w samej zasadzie jego funkcjonowania.

Na kogo wydajemy

Czyje
pieni

ą

dze

Na siebie

Na kogo

ś

innego

Nasze
własne

1

2

Kogo

ś

innego

3

4

Źródło: I. Joumard ,

Tax Systems in European
Union Countries

, w:

OECD Economic
Studies No. 34,
2002/1,

Troska o efektywność i konkurencja
podatkowa

W latach 1940 – 1980 stosowano silnie progresywne opodatkowanie
dochodów, zauwa

ż

ono jednak,

ż

e zwi

ę

ksza to bod

ź

ce do unikania

opodatkowania i stwarza antybod

ź

ce do ci

ęż

szej pracy i prowadzi do

ucieczki najbogatszych osób za granic

ę

(np. z Niemiec do

Szwajcarii)

Tabela górne kra

ń

cowe stopy podatku dochodowego

1980

2000

Zmiana (pp)

Francja

60

54

-6

Niemcy

65

59

-6

Włochy

72

51

-21

Japonia

75

50

-25

Korea

89

48

-41

Holandia

72

52

-20

USA

70

42

-28

W. Brytania

83

40

-43

OECD 26

67

47

-20

Podatki – Podatek dochodowy od osób fizycznych
(ang. PIT - personal income tax) Skala podatkowa

Progresja szczeblowa: do 2009 r. 19%, 30%, 40%.

Niektóre dochody opodatkowane stawkami liniowymi: np. od
zysków kapitałowych, od dochodów z lokat.

Dochody z działalno

ś

ci gospodarczej wybór 19% lub na

zasadach ogólnych.

Niektóre dochody
z działalno

ś

ci gosp.

wg uproszczonych
zasad (ryczałty).

Obecnie obowi

ą

zuje

dwustopniowa skala
podatkowa:

18 proc. i 32 proc

.

Podatki – Podatek dochodowy od osób fizycznych
(ang. PIT - personal income tax)

Obni

ż

enie stawek podatków osobistych jest m.in. efektem

zwi

ę

kszania w ci

ą

gu ostatnich 50 lat obci

ąż

e

ń

z tytułu

ubezpiecze

ń

społecznych.

Pierwotnie niewielki odsetek osób w wieku podeszłym
utrzymywany był przez wielu pracuj

ą

cych w wieku produkcyjnym.

Obecnie

ś

rednia długo

ść ż

ycia znacznie si

ę

wydłu

ż

yła, za

ś

liczba

osób w wieku produkcyjnym na skutek coraz ni

ż

szej

rozrodczo

ś

ci znacz

ą

co zmniejszyła si

ę

.

Z tego powodu zwi

ę

kszał si

ę

klin podatkowy:

Ś

redni klin podatkowy jest sum

ą

składek na ubezpieczenie

społeczne płaconych przez pracodawców i pracowników oraz
podatku dochodowego od osób fizycznych przedstawion

ą

jako

procent kosztów pracy brutto, tj. wynagrodzenia brutto plus składek
pracodawcy na system ubezpiecze

ń

społecznych.

Klin
podatkowy

Dynamika
obci

ąż

e

ń

podatkowych
dochodów

Excel: Klin
podatkowy w
krajach OECD
w 2010 r.

Ź

ródło: OECD,

Taxing Wages
2009-2010

Podatek dochodowy od osób prawnych
ang. CIT – corporate income tax

W latach 1990. i 2000. zmniejszały si

ę

tak

ż

e

stawki podatku dochodowego od osób
prawnych – zjawisko to jest m.in. efektem
konkurowania krajów o kapitał.

Pa

ń

stwa o najwy

ż

szych stawkach podatków

CIT w Europie (np. Niemcy, Francja) próbuj

ą

zaradzi

ć

temu forsuj

ą

c na poziomie Unii

harmonizacj

ę

podatków bezpo

ś

rednich.

Stawka CIT w Polsce: 19 proc.

Podatkowy szanta

ż

,

Rzeczpospolita, 14 maja 2004

Podatki – Podatek od towarów i usług (PTU)
ang. VAT – Value added tax

Na podst. Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 2001

Istota:

PTU jest odmian

ą

podatku obrotowego wielofazowego.

Opodatkowuje tylko obrót netto i obci

ąż

a w zasadzie tylko

finalnego odbiorc

ę

– konsumenta.

Ka

ż

dy uczestnik fazy zbytu płaci podatek proporcjonalnie do

warto

ś

ci dodanej przez siebie.

Nie powoduje to kumulacji obci

ąż

e

ń

u jednego z uczestników

obrotu i nie zniech

ę

ca do podejmowania kooperacji, jak w

przypadku wcze

ś

niej stosowanego podatku obrotowego.

Producent nie jest zainteresowany wytwarzaniem towarów w jak
najwi

ę

kszym stopniu we własnym zakresie.

Wad

ą

jest przerzucony na podatników obowi

ą

zek prowadzenia

czaso- i pracochłonnej ewidencji.

Podatki – Podatek od towarów i usług (PTU)
ang. VAT – Value added tax

W Polsce od 2011 r. obowi

ą

zuj

ą

stawki 23%, 8% i 5%.

Minimalna stawka VAT w UE – 15%
Minimalna obni

ż

ona stawka VAT – 5%.

Harmonizacja dokonana

m.in. ze wzgl

ę

du na:



ch

ęć

unikni

ę

cia nadmiernego

zró

ż

nicowania konkurencyj-

no

ś

ci poszczególnych pa

ń

stw,



pocz

ą

tkowo planowane

uczynienie z VAT jednego
z głównych

ź

ródeł dochodów

bud

ż

etu UE.

Mapa: VAT w UE w 2010 r.

Ź

ródło: Gazeta prawna,

2.06.2010 r.

Podatki - podatek akcyzowy

Akcyzy nale

żą

do najstarszych form podatków. Dawniej

nazywano czasem akcyz

ą

podatki w ogóle.

Tradycyjnie akcyz

ę

nakładano na: sól, zapałki, cukier, alkohol.

Akcyza to podatek po

ś

redni, w cało

ś

ci zasilaj

ą

cy bud

ż

et

pa

ń

stwa.

Od strony podatnika formalnego cechy charakterystyczne dla
podatków przychodowych,

od strony podatnika rzeczywistego - dla konsumpcyjnych.

Podatki - podatek akcyzowy

Przedmiotowy zakres opodatkowania

Podatki akcyzowe od

1) paliw silnikowych, olejów opałowych i gazu,

2) napojów alkoholowych,

3) wyrobów tytoniowych

zostały zharmonizowane na poziomie Wspólnoty, aby od 1
stycznia 1993 r. pa

ń

stwa członkowskie mogły utworzy

ć

Jednolity

Rynek Europejski bez uszczerbku dla interesów krajów, w których
opodatkowanie akcyz

ą

było wy

ż

sze. Podobnie zharmonizowane

zostały przepisy dotycz

ą

ce podatku VAT. Brak zharmonizowania

podatków bezpo

ś

rednich wynikał z uznania ich za mniej

zakłócaj

ą

ce neutralno

ść

systemów fiskalnych wzgl

ę

dem handlu.

Podatki - podatek akcyzowy

składniki ceny benzyny

Ź

ródło: Łukasz Piechowiak,

Dlaczego paliwo w Polsce jest
drogie? Bankier.pl, 2011-03-24

Sk

ł

adniki ceny

paliwa

PB 95

ON

Cena w rafinerii

2,40 z

ł

2,80 z

ł

Akcyza

1,56 z

ł

1,04 z

ł

Op

ł

ata paliwowa

0,09 z

ł

0,23 z

ł

VAT

0,85 z

ł

0,81 z

ł

Mar

ż

a stacji (ok.

3,5 - 5%)

0,25 z

ł

0,25 z

ł

Suma

5,15 z

ł

5,13 z

ł

Dochody i
wydatki
budżetu
państwa

Ź

ród

ł

o: GUS, Ma

ł

y rocznik statystyczny

PKB w 2009 r.: 1 343 366,1 mln z

ł

Inne ważniejsze składniki dochodów sektora
finansów publicznych

Dochody jednostek samorz

ą

du terytorialnego: 154,8 mld zł

(wpływy z dotacji, subwencji, PIT, CIT, pod. Od
nieruchomo

ś

ci itd.);

Fundusz Ubezpiecze

ń

Społecznych: wpływy ze składek: 86,5

mld zł, (wydatki w 2009 r. 151,5 mld zł)



plus inne fundusze celowe (Fundusz Emerytalno-Rentowy
KRUS, Fundusz Pracy, PFRON i in.);

Narodowy Fundusz Zdrowia – wpływy ze składek 52,6 mld zł.

Excel – dochody publiczne.

Dzień
wolności
podatkowej

Źródło:
wikipedia

Country

Day of year

% burden

Date of year

Updated

India

74

20%

14 March

2000

United States

99

26.9%

9 April

2010

Australia

112

30.7%

22 April

2008

Estonia

114

31.1%

24 April

2007

Hungary

140

38%

*

20 May

2008

New Zealand

141

39%

21 May

2008

Spain

119

33%

29 April

2010

Slovakia

142

38.8%

3 June

2011

Lithuania

124

34.0%

5 May

2011

Brazil

147

40%

27 May

2008

United Kingdom

150

40.9%

30 May

2010

Belgium

159

43.3%

8 June

2010

Czech Republic

161

44.1%

11 June

2007

Israel

173

47.4%

22 June

2010

Poland

174

47.7%

23 June

2010

Germany

190

51.73%

8 July

2008

France

197

53.6%

16 July

2007

Sweden

200

55%

20 July

2010

Norway

210

56.7%

29 July

2007

Deficyt budżetowy i dług publiczny

Polityka fiskalna prowadzona przez wi

ę

kszo

ść

krajów UE

wi

ąż

e si

ę

z wysokimi wydatkami publicznymi, które z reguły

przewy

ż

szaj

ą

dochody bud

ż

etowe.

Excel: wydatki publiczne, deficyt

Utrzymuj

ą

cy si

ę

w dłu

ż

szym okresie deficyt prowadzi do

wzrostu długu publicznego.

Efekty, które społecze

ń

stwo mo

ż

e uzyska

ć

z tytułu

zadłu

ż

enia zale

ż

y od sposobu, w jaki pa

ń

stwo wykorzystuje

po

ż

yczki; je

ż

eli przeznaczy si

ę

je na inwestycje

umo

ż

liwiaj

ą

ce w przyszło

ś

ci osi

ą

gni

ę

cie wysokiego tempa

wzrostu PKB, to mo

ż

na liczy

ć

,

ż

e szybki rozwój kraju

umo

ż

liwi spłat

ę

długu. Nietrafione inwestycje, lub

przeznaczenie zadłu

ż

enia n konsumpcje z reguły prowadzi

do przerzucenia zwi

ę

kszonych kosztów na przyszłe

pokolenia.

Deficyt budżetowy i dług publiczny

Kryteria z Maastricht (1992) odnosz

ą

ce si

ę

do deficytu

sektora finansów publicznych (maks. 3% PKB) oraz długu
publicznego (maks. 60% PKB) do kryzysu z lat 2008/9
działały dyscyplinuj

ą

co na kraje UE.

(Excel – dług publiczny)

Zasady zwi

ą

zane z ograniczeniami wynikaj

ą

cymi z poziomu

długu publicznego (tzw. procedury ostro

ż

no

ś

ciowe i

sanacyjne) w Polsce:

w przypadku przekroczenia relacji pa

ń

stwowego długu

publicznego do PKB jednej z wielko

ś

ci progowych (50%, 55%

oraz 60% PKB) automatycznie uruchamiane s

ą

okre

ś

lone

prawem procedury.

Istnienie ww. reguł ma zapewni

ć

przestrzeganie

konstytucyjnej reguły, i

ż

pa

ń

stwowy dług publiczny nie mo

ż

e

przekroczy

ć

3/5 warto

ś

ci PKB.