1

Podzespół roboczy ds. filozofii

Podstawa programowa z filozofii

(projekt, wersja robocza z dnia 12/12/04)

I. Cele kształcenia

1. Umiejętność zadawania

pytań

i analizowania problemów filozoficznych. Rozumienie ich rozwią-

zań.

2. Umiejętność uczestniczenia w dyskusji: jasnego prezentowania własnego stanowiska, popierania

go rzetelną argumentacją, modyfikowania pod wpływem poważnych argumentów strony przeciw-
nej.

3. Umiejętność wykrywania milczących założeń, luk i błędów w rozumowaniu, różnych aspektów

problemów oraz rozwiązywania kwestii spornych wedle przyjętych z góry lub ustalonych w wyni-
ku dyskusji, wyraźnie określonych zasad.

4. Umiejętność rozpoznawania związków między filozofią a innymi działami kultury oraz życiem

publicznym i osobistym.

5. Zdolność do refleksji nad własnymi przeżyciami psychicznymi, przekonaniami, postawami oraz

sytuacjami egzystencjalnie doniosłymi.

6. Umiejętność stosowania sprawności filozoficznych do rozpatrywania problemów publicznych i

osobistych oraz rozwiązywania dylematów moralnych.

II. Treści kształcenia

1. Atomizm i platonizm jako dwa paradygmaty rozwiązywania problemów filozoficznych i naukowych:

a. problem tożsamości i zmiany (w tym problem arche);
b. problem wyboru ogólnej koncepcji rzeczywistości: naturalizm (fizykalizm, materializm) i supra-

naturalizm;

c. filozoficzna geneza pojęć naukowych (cząsteczki, siły, pola), znaczenie spekulacji filozoficznej

(metafizycznej) dla nauki;

d. porównanie funkcji filozofii i nauki: wyjaśnianie różnych form doświadczenia, w tym zmysłowe-

go i moralnego (filozofia), wyjaśnianie i przewidywanie doświadczenia zmysłowego (nauka).

2. Zagadnienie tożsamości osobowej jako szczególny przypadek problemu tożsamości i zmiany: sub-

stancjalizm (Arystoteles) i antysubstancjalizm (Hume).

3. Zagadnienie tożsamości a pytanie o to, co istnieje:

a. rzeczy (substancje) czy własności (bez podłoża substancjalnego),
b. (zmienne) indywidua czy (niezmienne) powszechniki,
c. (działające przyczynowo) konkrety czy abstrakty (bezczynne przyczynowo, ale mowa o nich

w matematyce, niezbędnej dla całej nauki),

d. tylko przedmioty potocznego doświadczenia czy również (niedostępne doświadczeniu) przed-

mioty teoretyczne,

e. tylko przedmioty realne czy również przedmioty fikcyjne (czy mają tożsamość międzytekstową?).

4. Istnienie Boga: teizm, agnostycyzm, ateizm.

a. argumenty za istnieniem Boga: dowód ontologiczny (św. Anzelm, Kartezjusz), kosmologiczny

(św. Tomasz), z celowości (św. Tomasz, Newton, Paley), z moralności (Kant), zakład Pascala,
argument pragmatyczny (James);

b. dyskusje na temat funkcji religii: religia jako przednaukowa i przezwyciężona forma poznania

(Comte), ale też źródło pojęcia prawa przyrody/nauki; jako źródło moralności niewolniczej (Nie-
tzsche), ale też godności ludzkiej (personalizm); jako forma alienacji (Feuerbach), ale też wyraz
dążenia do transcendencji (personalizm); jako „opium dla ludu” (Marks), ale też uzasadnienie dą-
żeń emancypacyjnych przez prawo naturalne stojące ponad prawem stanowionym.

5. Istnienie zła.

2

a. dualizm dobra i zła: manicheizm;
b. zło jako brak dobra i jako konsekwencja wolności woli (Augustyn);
c. zło jako wynik harmonii przedustawnej (Leibniz);
d. zło jako uboczny „produkt” procesów przyrodniczych (ewolucjonizm);
e. rozróżnienie: zło naturalne – zło moralne.

6. Rola rozumu i doświadczenia w poznaniu: aprioryzm (natywizm) i aposterioryzm (empiryzm).

a. argumenty sceptyczne: ze złudzeń, z regresu w dowodzeniu;
b. sceptycyzm metodyczny Kartezjusza jako próba odparcia argumentu z regresu w dowodzeniu;
c. „myślę, więc jestem” Kartezjusza jako próba odparcia argumentu ze złudzeń;
d. natywizm jako forma aprioryzmu;
e. empiryzm genetyczny i jego sceptyczne konsekwencje (problem indukcji w ujęciu Hume’a);
f. hipotetyzm (w ujęciu Poppera) jako przykład próby rozwiązania problemu indukcji oraz współ-

czesnej syntezy wątków aprioryzmu i empiryzmu: uteoretyzowanie obserwacji, kierująca rola hi-
potez (hipoteza jako domysł niezależny od doświadczenia, lecz podlegający krytyce za pomocą
doświadczenia).

7. Zagadnienie stosunku duszy (umysłu) do ciała.

a. dualizm kartezjański i problem oddziaływania duszy i ciała;
b. monizm spirytualistyczny i materialistyczny jako próby rozwiązania problemu oddziaływania du-

szy i ciała;

c. spirytualizm (Berkeley) a problem solipsyzmu (wiedzy o innych umysłach);
d. materializm (fizykalizm) a problem identyfikacji stanów psychicznych z fizycznymi;

8. Pojęcie prawdy.

a. realizm a instrumentalizm w filozofii nauki;
b. klasyczna koncepcja prawdy i jej trudności (problem kryterium);
c. pragmatyczna koncepcja prawdy jako przykład koncepcji nieklasycznej i jej trudności (problem

obiektywności);

d. związek koncepcji prawdy z rozróżnieniem uzasadnień na epistemiczne i pragmatyczne.

9. Pojęcie dobra moralnego i szczęścia.

a. zagadnienie obiektywności dobra (na przykładzie sporu Sokratesa z sofistami);
b. przyjemność jako dobro i droga do szczęścia: hedonizm skrajny i umiarkowany (Epikur), utylita-

ryzm (przyjemność każdego jako dobro);

c. cnota jako dobro: intelektualizm etyczny Sokratesa, cynizm, stoicyzm, koncepcja „złotego środ-

ka” (Arystoteles) jako próba wyjaśnienia niejasnego pojęcia cnoty, szczęście jako realizacja wła-
snej natury;

d. nakaz Boży jako źródło dobra; naturalizm i antynaturalizm w etyce

;

e. powinność jako dobro specyficznie moralne, imperatyw kategoryczny (Kant): idea powszechności

prawa moralnego i człowieczeństwa jako celu; pojęcie etyki autonomicznej i heteronomicznej;

f. ćwiczenia w zastosowaniu pojęć etyki do dyskusji szczegółowych problemów moralnych współ-

czesności (do wyboru przez nauczyciela).

10. Pojęcie wolności.

a. przyrodnicze ograniczenia wolności (problem determinizmu); wolność jako złudzenie (nieznajo-

mość przyczyn własnego postępowania), wolność jako subiektywne przeżywanie aktów wyboru;

b. prawa przyrody (przewidywalność skutków własnych zachowań) jako warunek wolności;
c. społeczne ograniczenia wolności; wolność jako uświadomiona konieczność (historyzm);
d. reguły życia społecznego jako warunek wolności (możliwość buntu);
e. rozróżnienie: wolność wyboru – wolność od przymusu;
f. wolność woli jako warunek odpowiedzialności moralnej (i prawnej);
g. moralność jako warunek wolności (nieprzypadkowego wyboru);
h. egzystencjalistyczna koncepcja wolności: człowiek jako świadomie przeżywany własny projekt

(Sartre); zadanie rozwoju osobowego;

i. wolność a samotność i odpowiedzialność, trwoga Abrahama (Kierkegaard).

11. Pytanie o zadania państwa i granice wolności politycznej (wolności od przymusu).

a. teorie umowy społecznej Hobbesa i Rousseau jako uzasadnienia, odpowiednio, ustroju autorytar-

nego i demokratycznego.

b. liberalizm jako odrzucenie teorii umowy społecznej na gruncie indywidualizmu i utylitaryzmu;

3

c. socjalizm jako wzmocnienie teorii umowy społecznej na gruncie kolektywizmu i dążenia do

sprawiedliwości społecznej;

d. dyskusja nad zaletami i wadami gospodarki wolnorynkowej z jednej strony a regulacji produkcji i

podziału z drugiej;

e. zagrożenia totalitaryzmu.

12. Człowiek wobec cierpienia i śmierci (buddyzm, cynizm, epikureizm, stoicyzm, nauka chrześcijańska,

Heidegger).

13. Pojęcie miłości.

a. miłość jako dążenie do rozwoju (Platon, Fromm);
b. miłość jako rozwiązanie problemu egzystencjalnego (Fromm);
c. miłość erotyczna: odróżnienie od zakochania się (uczucia, uwielbienia) i zaborczości;
d. miłość rodzicielska: odróżnienie od „toksycznej miłości” (zaborczości i nadopiekuńczości);
e. miłość ojczyzny: odróżnienie od bezkrytycznej „dumy narodowej”, nacjonalizmu, ksenofobii;
f. miłość Boga a miłość bliźniego i samego siebie: judeochrześcijańskie powiązanie pierwszej z

drugą oraz ateistyczny postulat zastąpienia pierwszej przez drugą.

14. Filozoficzne tło fundamentalnych różnic kulturowych: kultura Zachodu a kultura Dalekiego Wscho-

du:
a. motyw racjonalności (rzeczywistości nadprzyrodzonej, przyrody i człowieka) w filozofii zachod-

niej;

b. motyw postępu i rozwoju w filozofii zachodniej a motyw przeznaczenia (karmy) w filozofii in-

dyjskiej oraz motyw dążenia do stabilności w filozofii chińskiej;

c. zachodni motyw podporządkowania świata człowiekowi a indyjski motyw ucieczki od świata

(dążenia do jedności z absolutem) oraz chiński motyw przystosowania do świata.

III. Wzory wymagań

1. Do podanego tekstu (tezy) sformułować pytanie filozoficzne.
2. Sformułować typowe odpowiedzi na podane pytanie filozoficzne.
3. Sformułować argumenty na korzyść (i/lub niekorzyść) podanej tezy.
4. Streścić podaną argumentację (zidentyfikować jej najważniejsze ogniwa).
5. Ujawnić ukryte założenia podanej argumentacji.
6. Ujawnić (i ewentualnie uzupełnić) luki w podanej argumentacji.
7. Wykryć błędy logiczne i wewnętrzne sprzeczności w podanym tekście.
8. Odróżniać uzasadnienia epistemiczne od pragmatycznych.
9. Objaśnić różnice między podanymi pojęciami, w szczególności między pojęciami określanymi rów-

nobrzmiącymi lub bliskobrzmiącymi terminami.

10. Objaśnić znaczenie podanego pojęcia lub maksymy filozoficznej.
11. Porównać dwa stanowiska pod względem treści i/lub założeń i/lub konsekwencji

.

12. Przedstawić (zinterpretować) podany motyw dzieła literackiego lub innego dzieła sztuki jako ilustra-

cję pewnego problemu filozoficznego lub tezy filozoficznej.

13. Zbudować kontekst filozoficzny dla rozpatrzenia podanego problemu politycznego, społecznego lub

osobistego.

14. Podać filozoficzne uzasadnienie własnego stanowiska w podanej sprawie osobistej lub publicznej o

skali ogólnoludzkiej, państwowej, lokalnej, sąsiedzkiej, koleżeńskiej lub rodzinnej.

15. Zaproponować kompromisowe rozwiązanie spornej kwestii (typu jw.).
16. Skonstruować esej na temat podanego (ewentualnie z kilku do wyboru) problemu, analizując wady i

zalety dwóch konkurencyjnych jego rozwiązań, aby zakończyć uzasadnionym wyborem jednego z
nich lub sformułowaniem trzeciego rozwiązania, uzasadnionego wnioskami z przeprowadzonej anali-
zy.