Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

1

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego

i hormonalnego

1. Farmakologia układu oddechowego

1.1. Leki przeciwkaszlowe

1.2. Leki wykrztuśne i sekretolityczne

1.3. Leki przeciwastmatyczne

2. Leki stosowane w chorobach układu pokarmowego

2.1. Leki przeczyszczające

2.2. Leki zapierające

2.3. Leki stosowane w chorobie wrzodowej

2.4. Leki wpływające na odruch wymiotny

2.5. Leki wpływające na czynność zewnątrzwydzielniczą wątroby i trzustki

3. Hormony i leki działające przez układ hormonalny

Słownik

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

2

1. Farmakologia układu oddechowego

1.1. Leki przeciwkaszlowe

Kaszel jest odruchem obronnym organizmu, mającym na celu usunięcia obcych ciał lub

śluzu z dróg oddechowych. Powstaje on w skutek pobudzenia ośrodka kaszlu przez impulsy

płynące z zakończeń czuciowych błony śluzowej krtani, tchawicy, oskrzeli, opłucnej.

Leki przeciwkaszlowe hamują odruch kaszlu, ale nie likwidują przyczyny. Wskazaniami do

stosowania są:

— kaszel występujący po operacji w obrębie klatki piersiowej lub jamy brzusznej, po

zranieniu płuc i opłucnej,

— kaszel występujący w nowotworach płuc i gruźlicy,

— przed zabiegami chirurgicznymi,

— w celu złagodzenia nadmiernych, męczących odruchów kaszlu występującego

w zapaleniach górnych dróg oddechowych, często razem z lekami wykrztuśnymi.

Przeciwwskazania: kaszel z obfitą płynną wydzieliną, obecność ropnej wydzieliny

w plwocinie, stany spastyczne oskrzeli, dychawica oskrzelowa.

Pod względem mechanizmu działania, leki przeciwkaszlowe dzielimy na: leki działające

ośrodkowo i leki działające obwodowo.

Leki działające ośrodkowo

Leki tej grupy działają hamująco na ośrodek kaszlu, który znajduje się w rdzeniu

przedłużonym. Leki te w większym lub mniejszym stopniu (zależnym od dawki) działają

hamująco na ośrodek oddechowy, powodując spłycenie i zwolnienie oddechu. Do tej grupy

leków należą: opioidy oraz nieopioidowe leki przeciwkaszlowe.

1.

Opioidy najsilniej hamują odruch kaszlu, ale działają narkotycznie, mogą prowadzić do

uzależnienia, niektóre wywołują euforię.

KODEINA — występuje w opium, jest pochodną morfiny. Zmniejsza lub znosi odruch

kaszlowy słabiej od morfiny, ale trudno i rzadko powoduje zależność, dlatego jest

najczęściej stosowana jako lek przeciwkaszlowy, mimo że działa słabiej niż morfina.

Działa słabo uspokajająco i przeciwbólowo. Stosowana jest w uporczywym kaszlu.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

3

Działania niepożądane: zaparcia, nudności, wymioty, zmniejszenie częstości oddechu,

senność.

Kodeina została zaliczona do wykazu środków odurzających.

Preparaty: Codeinum phosphoricum, Codein, Codicaps Mono, Codicompren retard,

Tricodein, Codterpin, Codicaps, Sedaspir, Sirupus Pini compositum, Thiocodin.

DEKSTROMETORFAN — ma działanie przeciwkaszlowe podobne do kodeiny, nie

wykazuje jednak działania przeciwbólowego, nie wywołuje zależności i nie hamuje

ośrodka oddechowego. Wchodzi w skład leków złożonych. Może wywołać senność,

zaparcia lub biegunkę.

Preparaty: Akindex, Wick Formel, Wick Kinder Formel.

2. Nieopioidowe leki przeciwkaszlowe o działaniu ośrodkowym — działają znacznie słabiej

przeciwkaszlowo niż opioidy.

OXELADYNA — hamuje ośrodek kaszlu, bez depresyjnego wpływu na ośrodek

oddechowy, nie powoduje senności.

Preparaty: Oxeladin, Paxeladine.

PENTOKSYWERYNA — oprócz działania przeciwkaszlowego wykazuje działanie

przeciwcholinergiczne i miejscowo znieczulające. Działanie przeciwkaszlowe rozpoczyna

się po 30 minutach i trwa do 90 minut. Dawkowanie: 25–50 mg 1– 3 razy dziennie

dorośli, dzieci do 12 roku życia połowę dawki dorosłych.

Preparaty: Atussil, Toclase.

Leki przeciwkaszlowe o działaniu obwodowym

BENZONATAT — posiada działanie miejscowo znieczulające — zmniejsza wrażliwość

receptorów w drogach oddechowych. Zaczyna działać w ciągu 15–20 minut od podania.

Działanie utrzymuje się przez 3–8 godzin. Stosowany jest wyłącznie w anestezjologii,

w premedykacji (np. przed bronchoskopią).

ŚLUZY ROŚLINNE — działają osłaniająco, powlekają błony śluzowe. Łagodzą uczucie

drażnienia, pieczenia w obrębie gardła, działają również osłaniająco na błonę śluzową

żołądka. Śluzy w odróżnieniu od innych leków nie mają działań niepożądanych, działają

jednak słabo. Wstępują w następujących surowcach roślinnych: korzeniu prawoślazu

(Althaeae radix), liściach i kwiatach malwy (Malvae folium, Malvae flos), kwiatach dziewanny

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

4

(Verbasci flos). Surowce te wchodzą w skład mieszanek ziołowych o działaniu

przeciwkaszlowym i wykrztuśnym.

1.2. Leki wykrztuśne i sekretolityczne

Leki wykrztuśne, przez swój mechanizm drażniący, pobudzają oskrzela do wydzielania

płynnej wydzieliny, którą łatwo usunąć w odruchu kaszlowym. Pojęcia lek wykrztuśny nie

należy mylić z pojęciem leku przeciwkaszlowego. Podanie bowiem leku przeciwkaszlowego

ma na celu złagodzenie nadmiernego kaszlu — zastosowanie go może nawet zahamować

odkrztuszanie oraz spowodować zaleganie wydzieliny w oskrzelach.

Leki sekretolityczne (mukolityczne) upłynniają wydzielinę zapalną. Obecnie są częściej

stosowane, ponieważ są bardziej skuteczne i charakteryzują się mniejszą liczbą działań

niepożądanych.

Wydzielinę można upłynnić, stosując obfite nawodnienie dróg oddechowych, przez

zwiększenie ilości płynów podawanych doustnie (czasami jednak może to być

przeciwwskazane) lub drogą wziewna, w postaci inhalacji. Nawodnienie dróg oddechowych

jest szczególnie ważne w przebiegu stanów zapalnych u małych dzieci.

Leki wykrztuśne i sekretolityczne ułatwiają oczyszczanie drzewa oskrzelowego

z zalegającej wydzieliny.

Leki wykrztuśne, ze względu na mechanizm działania, dzielimy na:

1) leki o działaniu odruchowym,

2) leki działające bezpośrednio na gruczoły oskrzelowe,

3) leki zmieniające odczyn (pH) wydzieliny gruczołów oskrzelowych.

1.

Leki o działaniu odruchowym

Po podaniu doustnym leki te drażnią błonę śluzową żołądka i wywołują na drodze

odruchowej wzrost wydzielania płynnej wydzieliny. Przeciwwskazaniem do stosowania

tych leków jest choroba wrzodowa.

KORZEŃ WYMIOTNICY (Ipecacuanhae radix) — korzeń tej południowoamerykańskiej

rośliny stosowany jest w postaci odwarów, wyciągów i nalewek. Za działanie

odpowiedzialny jest alkaloid — emetyna, która w większych dawkach działa wymiotnie.

Preparaty: Ipecacuanhae radix, Ipecacuanhae extractum siccum, Ipecacuanhae tinctura.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

5

SAPONINY — grupa związków farmakologicznie czynnych, pochodzenia naturalnego.

Znajdują się w następujących surowcach: korzeniu pierwiosnka (Primulae radix),

korzeniu lukrecji (Glycyrrhizae radix), korzeniu mudlnicy (Saponariae radix), korzeniu

krzyżownicy (Senegae radix). Stosowane są w postaci mieszanek ziołowych, preparatów

złożonych, syropów.

Preparaty: Bronchicum, Pectobonisol, Pectosol.

BENZOESAN SODOWY — oprócz działania wykrztuśnego, posiada działanie

antyseptyczne i jest używany jako środek konserwujący w przemyśle spożywczym.

2.

Leki działające bezpośrednio na gruczoły oskrzelowe

Leki te po podaniu doustnym wydalają się przez gruczoły oskrzelowe, pobudzając je do

wydzielania śluzu. Często też drażniąc błonę śluzową żołądka odruchowo zwiększają

wydzielanie gruczołów.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

6

Tabela 1. Leki działające bezpośrednio na gruczoły oskrzelowe

Lek — nazwa

chemiczna

Działanie i zastosowanie

Działania uboczne

Preparaty i dawki

JODEK

POTASOWY

Bardzo silne działanie

wykrztuśne; oprócz

bezpośredniego działania

wykazuje działanie

odruchowe

Obrzęk i bóle ślinianek,

wyciek z nosa,

zaburzenia żołądkowo-

jelitowe, wypryski

skórne, odczyny

uczuleniowe, osłabienie

czynności tarczycy

Kalium iodatum

Doustnie w roztworach w dawce

5,0 g/dobę lub w postaci inhalacji

KREOZOT —

główny

składnik —

gwajakol

Podwójny mechanizm

działania: bezpośrednio na

gruczoły oddechowe oraz

działanie odruchowe.

Znaczna skuteczność

wykrztuśna, słabe działanie

odkażające.

Zastosowanie w ostrych

stanach zapalnych oskrzeli

Występują rzadko:

głównie jako dolegliwości

żołądkowo-jelitowe

Guajazyl — syrop

Apipulmol

OLEJKI

ETERYCZNE

Oprócz działania

wykrztuśnego posiadają

działanie odkażające.

Najskuteczniejsze

w postaci inhalacji

Występują rzadko

Do inhalacji:

— olejek sosnowy (Pini aetheroleum)

— olejek eukaliptusow (Eucalypti

aetheroleum)

— olejek tymiankowy (Thymi

aetheroleum)

5–10 kropli na szklankę wrzącej wody

do wdychania 10 min

Doustnie:

— Sir. Pini com. — syrop sosnowy

złożony (z kodeiną)

— Sirupus Thymi comp. — syrop

tymiankowy (zawiera bromki

i amoniak )

— Tussipect — syrop i draż., zawiera

ziele tymianku, saponiny, efedrynę

3.

Leki zmieniające odczyn wydzieliny

Zmiana odczynu wydzieliny gruczołów oskrzelowych powoduje jej upłynnienie. Do leków

działających w ten sposób należą: wodorowęglan sodowy oraz chlorek amonowy.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

7

WODOROWĘGLAN SODOWY — alkalizuje wydzielinę oskrzeli. Prowadzi to do jej

upłynnienia i łatwiejszej eliminacji. Jako lek wykrztuśny podawany jest z inni środkami.

Występuje w naturalnych i sztucznych wodach mineralnych: Józefina, Mieszko, Stefan.

Stosuje się go doustnie lub w inhalacjach w długotrwałych stanach zapalnych dróg

oddechowych.

Działania niepożądane: ponieważ silnie alkalizuje również sok żołądkowy i mocz, przy

dłuższym stosowaniu może ułatwiać powstawanie kamicy nerkowej oraz rozwój

zakażenia dróg moczowych.

Preparaty: Sal Ems artificiale (sól Ems sztuczna) — tabletki zawierające wodorowęglan

sodowy, bromek sodowy, chlorek sodowy, fosforan sodowy, siarczan sodowy i siarczan

potasowy.

CHLOREK AMONOWY — zakwasza wydzielinę z dróg oddechowych, wydala się

również przez gruczoły oskrzelowe, co zwiększa ich wydzielanie. Jako lek wykrztuśny

stosowany jest z innymi lekami. Dawka wykrztuśna: 300–500 mg 2–3 razy dziennie.

Działania niepożądane: drażni błonę śluzowa żołądka, może nasilać dolegliwości

bólowe u chorych z chorobą wrzodową.

Leki sekretolityczne

Leki te upłynniają wydzielinę, jednak nie przez zwiększenie ilości płynnej wydzieliny (jak leki

wykrztuśne), ale przez zmianę jej składu. Są często stosowane w postaci aerozoli do

inhalacji.

Do leków sekretolitycznych zaliczamy:

1) mukolityki,

2) detergenty.

1.

Mukolityki

Mukolityki zmniejszają zawartość mukoprotein w wydzielinie dróg oddechowych.

Najsilniej działają po podaniu miejscowym bezpośrednio do oskrzeli lub pozajelitowo.

Skuteczność tych leków po podaniu doustnym jest podobna do leków wykrztuśnych, ale

działania niepożądane są znacznie mniejsze. Stąd obecnie częstsze zastosowanie

kliniczne.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

8

POCHODNE CYSTEINY (ACETYLOCYSTEINA, KARBOCYSTEINA) — zmniejszają

lepkość wydzieliny dróg oddechowych przez rozrywanie mostków dwusiarczkowych

w polipeptydach śluzu.

Wskazania: drogą wziewną w stanach chorobowych przebiegających z obecnością

wydzieliny o dużej lepkości, mukowiscydoza, przedawkowanie paracetamolu (ze względu

na zdolność inaktywacji jego toksycznych metabolitów).

Uwagi: w astmie oskrzelowej może wywołać skurcz oskrzeli, zwłaszcza po pierwszym

podaniu. Ponieważ acetylocysteina jest substancją bardzo aktywną chemicznie (reaguje

z gumą, metalem, tlenem), dlatego należy stosować rurki tracheotomijne plastikowe,

a nie metalowe.

Leki podane doustnie są mniej skuteczne, ale są stosowana w ostrych stanach

zapalnych dróg oddechowych. Maksymalne stężenie we krwi występuje po

2–3 godzinach. Nie należy podawać wieczorem przed snem.

Działania niepożądane: nieprzyjemny smak w ustach, podrażnienie błon śluzowych

nosa i gardła, nudności, wymioty. Podany wziewnie może wywołać skurcz oskrzeli

i duszność.

Preparaty:

— ACETYLCYSTEINE: ACC, Acetylocysteina, Acetyst, Ecomucyl, Fluimucil.

— CARBOCYSTEINA: Mucodyne, Mucopront, Mukolina, Pulmoclase.

MESNA

Mechanizm działania podobny jest do acetylocysteiny.

Wskazania: schorzenia dróg oddechowych przebiegające z nadmiernym wydzielaniem

i zaleganiem wydzieliny, mukowiscydoza, w zapobieganiu pooperacyjnym, zaleganiu

wydzieliny w oskrzelach.

Interakcje: ze względu na możliwość działania antagonistycznego nie należy stosować

z roztworami antybiotyków podawanymi droga wziewną.

Działania niepożądane: uczucie pieczenia za mostkiem, kaszel, skurcz oskrzeli.

Preparaty: Mucofluid, Mistabron.

BROMHEKSYNA

Działa wykrztuśnie przez mechanizm odruchowy, a także bezpośrednio na gruczoły

oskrzelowe. Upłynnia gęstą i lepką wydzielinę gruczołów śluzowych oskrzeli. Z przewodu

pokarmowego wchłania się łatwo. Maksymalne stężenie we krwi osiąga po

0,5–1 godzinie. Stosuje się ją doustnie, śródskórnie, domięśniowo lub dożylnie.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

9

Wskazania: ostre i przewlekłe choroby oskrzeli i płuc przebiegające z nadmiernym

wydzielaniem śluzu.

Działania niepożądane: dolegliwości ze strony układu pokarmowego.

Preparaty: Bisolvon, Bromhexin, Flegamina.

AMBROKSOL

Czynny metabolit bromheksyny. Działa silniej od związku macierzystego. Pobudza ruch

rzęsek, pobudza syntezę i wydzielanie surfaktantu. Maksymalne stężenie we krwi osiąga

po 2 godzinach.

Wskazania: szczególnie przydatny w okresie zaostrzenia przewlekłego zapalenia

oskrzeli, w astmatycznym zapaleniu oskrzeli, astmie oskrzelowej, zapaleniu krtani.

Parenteralnie stosowany jest w celu zapobiegania powikłaniom płucnym w intensywnej

opiece medycznej.

Działania niepożądane: zaburzenia żołądkowo-jelitowe, reakcje alergiczne.

Preparaty: Ambrosol, Ambroxol, Bronchopront, Deflegmin.

2.

Detergenty

Detergenty zmniejszają napięcie powierzchniowe w pęcherzykach płucnych i ułatwiają

usunięcie śluzu z dróg oddechowych.

SURFAKTANT

Obniża napięcie powierzchniowe pęcherzyków płucnych, dzięki czemu ułatwia otwieranie

się pęcherzyków płucnych przy pierwszym wdechu, zapobiega zapadaniu się

pęcherzyków płucnych w końcowej fazie wydechu, ułatwia jednolite upowietrznienie płuc,

zwiększa podatność płuc.

Wskazania: u wcześniaków, u których stwierdza się duże prawdopodobieństwo rozwoju

zespołu zaburzeń oddychania (RDS).

Dawkowanie: preparat może być podany wyłącznie przez personel przeszkolony

w intensywnej terapii noworodków. Lek podaje się do rurki intubacyjnej, wyłącznie

dotchawiczo. Pierwsza dawka powinna być podana w czasie pierwszej godziny po

urodzeniu w dawce 1,2 ml/kg mc.

Preparaty: Alveofact, Curosurf, Survanta.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

10

1.3. Leki przeciwastmatyczne

Astma jest chorobą, w której dochodzi do nawracających napadów duszności,

spowodowanych skurczem mięśni gładkich oskrzeli, obrzękiem błony śluzowej oraz

nadmiernym wytwarzaniem wydzieliny. Rozpoznanie astmy jest rozpoznaniem klinicznym,

brak bowiem potwierdzających rozpoznanie badań krwi, badań radiologicznych lub

histologicznych. Pomocny może być jedynie wynik badania czynnościowego płuc. U chorych

na astmę mogą występować różne objawy, z których żaden nie jest swoisty: świsty,

duszność, której przyczyną jest skurcz mięśni gładkich oskrzeli, uczucie ściskania w klatce

piersiowej, kaszel. Objawy te są zmienne, występują napadowo, bardziej nasilają się nocą,

pojawiają się pod wpływem czynników wyzwalających (np. wysiłek fizyczny, alergeny

wziewne lub pokarmowe, zakażenia).

Leczenie astmy jest leczeniem wielospecjalistycznym, uwzględniającym oprócz leczenia

farmakologicznego, immunoterapię (odczulanie) i zmianę środowiska. Ważną rolę odgrywa

również edukacja chorego i jego rodziny. Celem leczenia farmakologicznego jest:

opanowanie objawów choroby (duszności), zapobieganie zaostrzeniom, osiągnięcie możliwie

najlepszej czynności płuc przy minimalnych skutkach ubocznych, utrzymanie pełnej

aktywności życiowej.

W leczeniu astmy stosuje się następujące leki:

1) leki rozkurczające mięśnie gładkie oskrzeli:

— leki pobudzające receptory

β-adrenergiczne,

— leki cholinolityczne,

— metyloksantyny,

2) leki zapobiegające reakcji alergicznej i hamujące alergiczne zapalenie:

— kromony,

— glikokortykosteroidy,

— leki przeciwleukotrienowe,

— leki przeciwhistaminowe

Leki pobudzające receptory

β-adrenergiczne (β-adrenomimetyki)

Leki pobudzające receptory β-adrenergiczne można podzielić na:

— nieselektywne: pobudzające

β1 i β2 receptory (izoprenalina, orcyprenalina),

— selektywne: pobudzające wyłącznie receptory

β2 (terbutalina, salbutamol).

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

11

Różnice między selektywnymi i nieselektywnymi

β-adrenomimetykami dotyczą głównie

działań niepożądanych (nieselektywne

β-adrenomimetyki mogą wywoływać zaburzenia

rytmu serca — efekt pobudzania receptora

β1).

Selektywne

β-adrenomimetyki różnią się czasem działania. Wyróżniamy:

— krótkodziałające: początek działania 2–5 minut, czas działania około 6 godzin

(salbutamol), 8 godzin (fenoterol). Leki te stosuje się najczęściej drogą wziewną do

przerwania napadu ostrej duszności. Długotrwałe stosowanie tych leków prowadzi do

rozwinięcia się tolerancji na nie oraz do wzrostu nadreaktywności oskrzeli,

— długodziałające

β2-adrenomimetyki: salmeterol, bambuterol, formoterol. Leki te

charakteryzują się dużą selektywnością w stosunku do receptorów

β2 oraz długim

okresem działania (do 30 godzin). Podaje się je w długotrwałym leczeniu

w zaawansowanej postaci astmy, zwłaszcza przy duszności nocnej. W połączeniu

z niskimi dawkami glikokortykosteroidów poprawiają parametry czynnościowe płuc.

Preparaty:

SALBUTAMOL: Salamol, Salbutamol, Ventodisk, Ventolin.

FENOTEROL: Berotec, Fenoterol.

SALMETEROL: Serevent.

FORMOTEROL: Foradil.

Leki cholinolityczne

Z tej grupy leków w leczeniu astmy oskrzelowej stosowany jest BROMEK IPRATROPIUM

(Ipratropium bromide). Nie działa on na OUN, zależnie od postaci (inhalacyjna, doustna,

dożylna) ma różne zastosowanie. W astmie oskrzelowej najczęściej jest stosowany

w inhalacjach. Działanie i tolerancja nie zmieniają się nawet po długotrwałym stosowaniu.

Działanie rozpoczyna się w ciągu 3–5 minut, trwa 3–4 godzin.

Wskazania: leczenie i zapobieganie duszności w przebiegu astmy oskrzelowej, w astmie

infekcyjnej.

Preparaty: Atrovent, Berodual — preparat złożony (+ fenoterol).

Metyloksantyny

Metyloksantyny należą do tzw. spazmolityków bezpośrednich: rozkurczają mięśnie gładkie

oskrzeli, naczyń krwionośnych, przewodu pokarmowego. Są alkaloidami występującymi

w kawie, herbacie i kakao. W astmie stosowana jest teofilina i jej pochodna aminofilina

(połączenie z etylenodwuaminą daje 20-krotnie lepszą rozpuszczalność w wodzie).

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

12

TEOFILINA — po podaniu doustnym wchłania się szybko, optymalne stężenie terapeutyczne

w surowicy wynosi 10–20 µg/ml, maksymalne stężenie po podaniu występuje po

1–2 godzinach. Działania niepożądane są ściśle zależne od jej stężenia w surowicy.

Działania niepożądane: nudności, wymioty, drżenia mięśniowe, hipoglikemia, spadek

ciśnienia krwi, zaburzenia rytmu serca, drgawki, niedotlenienie OUN. Ze względu na duże

różnice osobnicze i wąski przedział terapeutyczny, dawkowanie leku musi być indywidualne.

Interakcje: antybiotyki z grupy makrolidów, cymetydyna i doustne środki antykoncepcyjne

mogą zwiększyć stężenie teofiliny we krwi i nasilić uboczne działania. Leki nasenne z grupy

barbituranów i leki przeciwpadaczkowe zmniejszają stężenie teofiliny we krwi.

Preparaty: Euphyllin CR retard, Euphylong, Theophyllinum.

Kromony

Kromony hamują degranulację komórek tucznych, w wyniku czego nie dochodzi do

uwalniania mediatorów reakcji alergicznej.

KROMOGLIKAN DWUSODOWY — działa profilaktycznie, powinien być więc podawany

przed zetknięciem z czynnikami wywołującymi objawy choroby. Jest nieskuteczny w czasie

napadu duszności. Pełne działanie lecznicze osiągane jest zazwyczaj po 4 tygodniach od

rozpoczęcia kuracji.

Wskazania: profilaktyka chorób alergicznych. W astmie oskrzelowej jest podawany

bezpośrednio do oskrzeli. W alergicznym zapaleniu spojówek w postaci kropli, w katarze

siennym — kropli do nosa.

Działania niepożądane: są niewielkie: kaszel, czasami duszność. Może być stosowany

długo.

Preparaty: Cromogen Inhaler, Cropoz, Intal.

NEDOKROMIL — skuteczniejszy niż kromoglikan, zapobiega napadom astmy oskrzelowej,

zmniejsza ich częstotliwość i umożliwia zmniejszenie podawania innych leków. Lek należy

podawać wcześniej, przed spodziewanym kontaktem z alergenem.

Wskazania: astma oskrzelowa, astma powysiłkowa, spastyczny nieżyt oskrzeli.

Przeciwwskazaniem jest ostry napad astmy oskrzelowej.

Działania niepożądane: najczęściej związane są z nośnikiem leku w inhalatorze (podobnie

jak przy kromoglikanie).

Preparat: Tilade.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

13

Glikokortykosteroidy

Hamują rozwój alergicznego zapalenia oraz nadreaktywność oskrzeli. Oprócz silnego

działania przeciwzapalnego wykazują one znaczny wpływ na przebudowę dróg

oddechowych. Są to leki o dużej skuteczności, wykazują jednak szereg działań

niepożądanych (m.in. hamują prawdopodobnie wzrost kości u dzieci).

Aby ograniczyć wpływ glikokortykosteroidów na cały organizm, obecnie stosuje się te leki

miejscowo do oskrzeli (tzw. glikokorykosteroidy wziewne), w jak najmniejszych dawkach.

Stosowanie przystawki objętościowej do inhalatora oraz płukanie ust po inhalacji leku

zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia działań niepożądanych.

Wskazania: wszystkie typy astmy oskrzelowej, z wyjątkiem astmy epizodycznej. Dąży się do

podawania jak najmniejszych dawek, pozwalających skutecznie kontrolować przebieg

choroby.

Działania niepożądane glikokortykosteroidów podawanych miejscowo: zakażenia grzybicze,

kaszel, chrypka, alergia kontaktowa. W porównaniu do glikokortykosteroidów stosowanych

ogólnie działania te są niewielkie.

BUDESONID — nie jest przeznaczony do przerywania napadu astmy oskrzelowej lecz do

stosowania regularnego. Pełne działanie farmakologiczne następuje w ciągu 10 dni.

Wskazania: astma oskrzelowa.

Preparaty: Budesonit Forte, Budesonit Mitte, Pulmicort, Pulmicort Turbuhaler.

BEKLOMETAZON — maksymalne stężenie we krwi osiąga po 2–5 godzinach od podania.

Wskazania: przewlekłe stany astmy oskrzelowej, niezakażone dermatozy, z dodatkiem

chlorotetrcykliny stosowany jest w dermatozach zakażonych.

Preparaty: Beclomet, Beconasol.

FLUTIKAZON — syntetyczny kortykosteroid, wykazujący dużą lipofilność i długo pozostający

w układzie oddechowym po podaniu inhalacji.

Preparaty: Flixotide, Flixotide Rotadisk.

W ciężkich postaciach astmy, w okresie zaostrzeń choroby można stosować doustne

glikokortykosteroidy, zawsze jednak z wziewnymi.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

14

Leki przeciwleukotrienowe

Jest to nowa grupa leków, niedawno wprowadzona do lecznictwa, dlatego ich skuteczność

oraz bezpieczeństwo stosowania nie są do końca znane. Leki te hamują syntezę

leukotrienów. Podawane są doustnie, dają korzystne efekty w połączeniu z innymi lekami.

MONTELUKAST — preparat: Singular.

ZAFIRLUKAST — musi być przyjmowany na czczo.

Preparat: Accolate.

Jako leki wspomagające w leczeniu astmy stosuje się również leki przeciwhistaminowe

blokujące receptory H1. Obecnie stosuje się głównie leki przeciwhistaminowe II generacji

(w celu poszerzenia wiedzy należy przeczytać poz. 1 literatury, s. 173–178).

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

15

2. Leki stosowane w chorobach układu pokarmowego

2.1. Leki przeczyszczające

Leki przeczyszczające ułatwiają wydalenie mas kałowych. Nasilają one czynność

motoryczną jelit.

Wskazania do stosowania:

— zaparcia u tych chorych, u których nadmierny wysiłek przy defekacji może być

niebezpieczny (np. u pacjentów po operacjach),

— przed niektórymi zabiegami chirurgicznymi i diagnostycznymi,

— w leczeniu zatruć.

Działania niepożądane: podrażnienie i stany zapalne jelit, bóle brzucha, zaburzenie

gospodarki wodno-elektrolitowej, upośledzenie wchłaniania pokarmów, witamin, leków.

Przeciwwskazania: niedrożność przewodu pokarmowego, porażenie perystaltyki jelit, stany

zapalne jamy brzusznej i miednicy mniejszej, bóle brzucha o nieustalonej przyczynie, ciąża,

okres karmienia piersią.

Leki te są obecnie nadużywane, a ich częste stosowanie prowadzić może do zaniku

naturalnych odruchów defekacyjnych. Zaparcia częściej występują w społeczeństwach

cywilizacyjnych, nie są one jednak wskazaniem do stosowania leków przeczyszczających.

O zaparciach mówimy, jeżeli defekacja występuje w odstępach kilkudniowych, a oddanie

stolca jest utrudnione z powodu jego odwodnienia i twardości. Leki przeczyszczające

dzielimy, uwzględniając mechanizm działania, na:

1) środki osmotyczne,

2) środki pęczniejące,

3) środki poślizgowe,

4) środki drażniące jelito grube.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

16

Tabela 2. Charakterystyka wybranych środków przeczyszczających

Mechanizm działania

Środki Dawkowanie

Preparaty

Osmotyczny Siarczan

magnezu

(sól gorzka)

Siarczan sodu

(sól glauberska)

Fosforan sodu

Laktuloza

5–10 g w 200 ml

działanie po 3–8 godz.

10–30 g w 200 ml

działanie po 3–8 godz.

8 g — doustnie na czczo

działanie po godzinie, we

wlewce — po 2 minutach

10–20 g jednorazowo

działanie po 24–48 godz.

Enema — wlewka

doodbtynicza

Lactulose — proszek,

syrop,

Normase — syrop

Pęczniejący Agar-agar

Metyloceluloza

Śluzy roślinne: nasiona

Plantago ovata

10 g

1 g

Sylax

Poślizgowy Parafina

ciekła 15

g

Mentho-Paraffinol

Drażniący jelito grube

Glikozydy antrachinowe

występują w:

— korze kruszyny

— kłączu rzewienia

— liściach senesu

— soku aloesu

Olej rycynowy

Bisakodyl

Tylko doustnie,

działanie po 8–12 godz.

15–60 ml

działanie po 3-4 godz.

5–10 mg

działanie po godz. po

podaniu per rectum

Regulax — pastylki

Xenna — tab.

Alax — draż.

Altra — draż.

Rhelax — syrop

Bisakodyl — tab., czopki

ŚRODKI OSMOTYCZNE nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego, zwiększając

ciśnienie osmotyczne treści jelitowej, zatrzymują wodę w świetle jelita, co prowadzi do

upłynnienia mas kałowych i ułatwia wydalanie. Siła i szybkość działania zależy od dawki

i ilości wypitych płynów. Zastosowanie — leczenie zatruć pokarmowych.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

17

ŚRODKI PĘCZNIEJĄCE nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego, wskutek pęcznienia

zwiększają objętość mas kałowych w jelicie grubym, co pobudza odruchy perystaltyczne

i wywołuje wypróżnienie. Zalecane jako leki I rzutu przy przewlekłych zaparciach. Mogą być

stosowane u kobiet w ciąży i w okresie karmienia.

ŚRODKI POŚLIZGOWE — olej parafinowy powoduje rozmiękczanie mas kałowych

i powleka błonę śluzową jelit, ze względu na liczne działania niepożądane jest on obecnie

rzadko stosowany.

ŚRODKI DRAŻNIĄCE JELITO — ponieważ działają one silnie i posiadają liczne działania

niepożądane, powinny być stosowane krótko. Glikozydy antrachinowe zwiększają wzrost

przepuszczalności nabłonka jelitowego dla wody, hamują wchłanianie zwrotne wody

i elektrolitów, co powoduje zwiększenie objętości mas kałowych. Pobudzają one splot

śródścienny Auerbacha, w wyniku czego dochodzi do nasilania skurczów podłużnych

okrężnicy i zahamowania skurczów segmentowych, zwalniających pasaż jelitowy. Podane

pozajelitowo są nieskuteczne.

2.2. Leki zapierające

W leczeniu biegunki w celu zmniejszenia zawartości wody w stolcu, utraty elektrolitów oraz

skrócenia czasu biegunki podaje się leki zapierające, do których należą:

1) środki ściągające,

2) środki adsorpcyjne,

3) środki zmniejszające perystaltykę jelit.

Leczenie biegunek może być objawowe oraz przyczynowe. Najistotniejsze w leczeniu jest

uzupełnienie zaburzeń wodnych i elektrolitowych (doustnie — np. Gastrolit lub we wlewach

dożylnych 0,9% chlorek sodu lub 5% glukoza). W ciężkich biegunkach bakteryjnych stosuje

się leczenie przyczynowe chemioterapeutykami.

ŚRODKI ŚCIĄGAJĄCE powodują nieznaczną denaturację białka na powierzchni błony

śluzowej, czego wynikiem jest wytworzenie warstwy ochronnej. Warstwa ta powoduje

utrudnienie i zwolnienie wymiany płynów. Prowadzi to do zmniejszenia wysięku zapalnego

oraz zmniejsza działanie substancji zawartych w treści pokarmowej.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

18

ŚRODKI ADSORPCYJNE — substancje wykazujące zdolności adsorpcyjne, wiążą

i pochłaniają bakterie i toksyny bakteryjne, trucizny, zmniejszają zawartość wody w stolcu,

poprawiają jego konsystencję. Nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego. Powlekają

śluzówkę warstwą ochronną. Zastosowanie: biegunki, nieżyty żołądkowo-jelitowe.

ŚRODKI ZMNIEJSZAJĄCE PERYSTALTYKĘ JELIT zwiększają napięcie mięśni gładkich

i powodują zaparcia. Do tej grupy środków należy morfina i inne związki pobudzające

receptor opioidowy. Ze względu na zagrożenia jako środki zapierające są stosowane

wyjątkowo. Jako leki zapierające są stosowane syntetyczne opioidy: Difenoksylat

i Loperamid, które trudno wchłaniają się z przewodu pokarmowego.

Tabela 3. Charakterystyka wybranych środków zapierających

Mechanizm działania

Środki Dawkowanie Preparaty

Ściągający Garbniki

roślinne:

— z kory dębu (Quercus

corex)

— dębianki (Gallae)

— owoców borówki

czernicy (Myrtilli fructus)

Sole bizmutawe

1–2 tab. 3–4 x dz.

Tanninum albuminatum — tab.

Bismuth subnitrate

B. subsalicylate

Adsorpcyjne Węgiel leczniczy

Smekta

10–20 tab. 3 x dz.

Dorośli: 9 g dz.

w 3 dawkach

Dzieci: 3–6 g dz.

Carbo medicinalis — tab.

Smecta — saszetki

Zmniejszające perystaltykę

jelit

Difenoksylat

Loperamid

2 tab. 3–4 x dz.

Maksymalnie

16 mg/dobę

Diarsed — tab.

Reasec — tab.

Lyspafen — tab., krop.

Loperamid — tab.

Imodium — kaps.

2.3. Leki stosowane w chorobie wrzodowej

Przyjmuje się, że powstawanie wrzodu jest następstwem działania czynników

uszkadzających błonę śluzową żołądka i dwunastnicy. Do czynników uszkadzających

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

19

(agresji) zalicza się m.in.: kwas solny, pepsynę, zakażenia bakterią Helicobacter pylori,

niesteroidowe leki przeciwzapalne. W leczeniu stosuje się środki ograniczające działanie

czynników agresji.

W chorobie wrzodowej stosuje się następujące grupy leków:

1) hamujące wydzielanie kwasu żołądkowego:

a) antagoniści receptora H2,

b) inhibitory pompy protonowej,

2) leki neutralizujące kwasowość soku żołądkowego,

3) leki osłaniające,

4) prostaglandyny,

5) środki przeciwbakteryjne.

Antagoniści receptora H2

Leki te hamują stymulowane przez histaminę wydzielanie kwasu solnego. Histamina należy

do podstawowych substancji endogennych, pobudzających wydzielanie kwasu solnego

(obok acetylocholiny i gastryny). Histamina działa przez receptor H2.

Antagoniści receptora H2 znoszą nasilane przez histaminę wydzielanie kwasu solnego, nie

hamują natomiast jej kurczącego wpływu na mięśnie gładkie, co jest zależne od pobudzenia

receptora H1. Mają charakter konkurencyjnych, odwracalnych antagonistów.

Wskazania do stosowania:

— choroba wrzodowa dwunastnicy — dolegliwości szybko ustępują, nadżerki goją się

u 80–90% chorych po 4 tygodniach leczenia,

— choroba wrzodowa żołądka — dolegliwości ustępują znacznie wolniej i wyniki leczenia są

gorsze,

— zespół Zollingera-Ellisona,

— nowotwór trzustki przebiegający z nadmiernym wydzielaniem kwasu solnego,

— zapalenie przełyku w przebiegu refluksu żołądkowo-przełykowego,

— przed zabiegami chirurgicznymi, w celu zapobieżenia zachłystowemu zapaleniu płuc.

Działania niepożądane:

— zaburzenia żołądkowe, zaparcia lub biegunki,

— bóle i zawroty głowy,

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

20

— nadmierne zahamowanie wydzielania kwasu solnego, co może być przyczyną zakażeń

przewodu pokarmowego (np. drożdżakami),

— w przypadku nagłego odstawienia leku istnieje ryzyko perforacji wrzodu,

— efekty ośrodkowe (cymetydyna): zaburzenia świadomości, omamy, halucynacje,

śpiączka,

— zaburzenia hormonalne (cymetydyna): ginekomastia, mlekotok, zahamowanie

spermatogenezy u mężczyzn.

Interakcje: ponieważ cymetydyna jest inhibitorem enzymów mikrosomalnych, może ona

modyfikować metabolizm wielu leków stosowanych jednocześnie (np. teofiliny, leków

przeciwpadaczkowych, przeciwarytmicznych, propranololu, fenobarbitalu

i wielu innych).

CYMETYDYNA — obecnie rzadko stosowana ze względu na działania niepożądane.

Preparat: Altramet.

RANITYDYNA — działa silniej niż cymetydyna, dobrze wchłania się z przewodu

pokarmowego, wydalana jest głównie z moczem w postaci niezmienionej (50%).

Preparaty: Ranigast, Ranisan, Zantac.

FAMOTYDYNA — jest lekiem III generacji, działa długo i silnie.

Preparaty: Famogast, Famotidine, Quamatel, Ulfamid.

Inhibitory pompy protonowej

Mechanizm działania: hamują ATP-azę zależną od jonu potasowego i wodorowego,

niezbędną do wyprodukowania protonu i wydzielenia go do światła żołądka. Zmniejszają

wydzielanie kwasu solnego — zarówno podstawowe, jak i po stymulacji — bez względu na

rodzaj stymulatora. Działanie utrzymuje się około 24 godzin.

Wskazania: choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy (szybciej niż inne leki powodują

wygojenie się wrzodu, wskaźnik wygojenia się wrzodów dwunastnicy — 100% po

4 tygodniach, żołądka — 97% po 8 tygodniach), choroba Zollingera-Ellisona, refluksowe

zapalenie przełyku.

Działania niepożądane: zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, bóle i zawroty

głowy, wysypka. Potencjalne zagrożenie może pojawić się podczas długotrwałego

stosowania tych leków (u zwierząt — po 2 latach stosowania omeprazolu — stwierdzono

rozwój rakowiaka).

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

21

Interakcje: zmniejszają wchłanianie ketokonazolu, witaminy B12, zwiększają stężenie

digoksyny i nifedypiny, hamują metabolizm astemizolu, cyklosporyny, diazepamu, fenytoiny

i innych.

Przeciwwskazania: owrzodzenia na tle nowotworowym, ciąża, okres karmienia.

OMEPRAZOL — po doustnym podaniu działanie pojawi się po godzinie, maksymalnie

w ciągu 2 godzin. Po czterotygodniowej kuracji następuje wyleczenie około 100%

przypadków wrzodów dwunastnicy i 70% przypadków wrzodów żołądka.

Preparaty: Gastroloc, Losec, Prazol, Polprazol.

PANTOPRAZOL — maksymalne stężenie we krwi osiąga po 2,5 godzinie (po podaniu

pojedynczej dawki 40 mg), skuteczność terapeutyczna jest podobna jak omeprazolu. Jest

metabolizowany niezależnie od cytochromu P450, dzięki czemu praktycznie nie wchodzi

w interakcje z innymi lekami.

Preparat: Controloc.

LANSOPRAZOL — jest dobrze tolerowany zarówno w terapii krótko-, jak i długotrwałej.

Podaje się go rano, przed śniadaniem.

Preparaty: Lanzul, Lanzor.

Leki neutralizujące kwas solny

Mechanizm działania: zobojętniają (neutralizują) wydzielony przez komórki okładzinowe

kwas solny. Są to słabo zasadowe sole, tlenki lub wodorotlenki, które wiążą kwas solny. Leki

neutralizujące przyspieszają gojenie się wrzodów dwunastnicy i żołądka. Pod względem

skuteczności ustępują lekom nowszej generacji i są obecnie rzadko stosowane. Pełnia rolę

leków wspomagających. Działają nie dłużej niż godzinę, wymagają więc częstego

podawania.

Działania niepożądane: zaburzenia w oddawaniu stolca: zaparcia lub biegunki (związki

magnezu), kamica dróg moczowych (węglan wapnia).

Interakcje: upośledzenie wchłaniania wielu leków (tetracykiny, fluorochinolonów, preparatów

żelaza), upośledzenie wchłaniania jonów fosforanowych (czego wynikiem jest zmniejszenie

łaknienia, osłabienie mięśni).

ZWIĄZKI GLINU — powstający w żołądku chlorek glinu działa również przeciwzapalnie.

Preparaty: Alugastrin, Alusal.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

22

ZWIĄZKI MAGNEZU — wykazują działanie silniejsze, są przeciwwskazane u osób

z niewydolnością nerek.

Preparat: Magnosil.

Najczęściej stosuje się preparaty złożone, zawierające związki glinu, magnezu i węglanu

wapnia oraz surowców roślinnych.

Preparaty: Alumag, Manti, Aflomag, Gastromal, Maalox, Gastro.

Leki osłaniające

Mechanizm działania: ochraniają błonę śluzową żołądka przed działaniem soku

żołądkowego; działają wyłącznie miejscowo. Wyróżniamy: nieselektywne leki osłaniające

(agar, kaolin, śluzy roślinne) i selektywne leki osłaniające (o dużym powinowactwie do

uszkodzonej lub zmienionej zapalnie błony śluzowej).

CYTRYNIAN TRIPOTASOWO-BIZMUTAWY — koloidalny związek bizmutu, który

w kwaśnym środowisku żołądka reaguje z produktami rozpadu tkanek w miejscu

owrzodzenia. W wyniku tej reakcji powstaje warstwa ochronna, która chroni przed

uszkadzającym działaniem kwasu solnego i pepsyny. Działa również bakteriobójczo na

H. pylori.

Preparat: Ventrisol.

SUKRALFAT — w przewodzie pokarmowym przekształca się w substancję o dużej lepkości

i dużym powinowactwie do dodatnio naładowanych białek w wysiękach zapalnych. Ma

zdolność wiązania pepsyny i kwasów żółciowych.

Wskazania: czynna choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy oraz zapobieganie nawrotom.

Działania niepożądane: zaparcia, biegunka, nudności, wymioty, suchość w jamie ustnej.

Nie powinien być podawany chorym z niewydolnością nerek i hipofosfatemią.

Preparaty: Ancrusal, Venter.

Prostaglandyny

Mechanizm działania: prostaglandyny cytoprotekcyjne chronią błonę śluzową żołądka

i dwunastnicy przed wpływem czynników uszkadzających. Zwiększają wydzielanie śluzu

i wodorowęglanów oraz nasilają przepływ krwi przez śluzówkę żołądka. Zmniejszają

wydzielanie soku żołądkowego i kwasu solnego (mizoprostol).

MIZOPROSTOL (poch. prostaglandyny E1) — preparat: Cytotec.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

23

Środki przeciwbakteryjne

Uważa się, że choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy spowodowana jest

w 90–95% zakażeniem Helicobacter pylori (inne czynniki ryzyka to zażywanie kwasu

acetylosalicylowego czy niesteroidowych leków przeciwzapalnych). Objawy kliniczne

choroby nie rozwijają się jednak u każdej zakażonej osoby. Zgodnie z wytycznymi Polskiej

Grupy Roboczej ds. Helicobacter pylori PTG nie zaleca się leczenia zakażenia H. pylori

u osób bez objawów klinicznych i czynników ryzyka raka żołądka. U osób, u których

występują objawy kliniczne choroby i potwierdzono obecność H. pylori proponuje się kurację

potrójną, 7-dniową:

— inhibitor pompy protonowej + amoksycylina 2 razy 1000 mg/24 godz. + klaritromycyna

2 razy 500 mg/24 godz.,

— inhibitor pompy protonowej + klaritromycyna 2 razy 500 mg/24 godz. + metronidazol

2 razy 500 mg/24 godz.,

— inhibitor pompy protonowej + amoksylylina 2 razy 1000 mg/24 godz. + metronidazol

2 razy 500 mg/24 godz.

Uwaga: narasta oporność na pochodne imidazolu (metronidazol) oraz na klarytromycynę —

nie zaleca się stosowania schematu zawierającego oba te leki jako leczenia I rzutu.

Leczenie przeciwbakteryjne może powodować reakcje niepożądane o większym nasileniu,

niż po zastosowaniu klasycznych leków przeciwwrzodowych.

2.4. Leki wpływające na odruch wymiotny

Ośrodek wymiotny znajduje się w tworze siatkowatym rdzenia przedłużonego. Otrzymuje on

sygnały ze strefy chemoreceptorowej, zlokalizowanej w dnie komory czwartej oraz z kory

mózgowej, błędnika i narządów trzewnych.

1. Leki wymiotne

Leki mogą działać przez bezpośrednie pobudzenie ośrodka wymiotnego lub przez

drażnienie błony śluzowej żołądka. Wskazaniem do ich stosowania jest usunięcie

substancji szkodliwych w przebiegu leczenie zatruć doustnych.

APOMORFINA — działa na ośrodek wymiotny. Dawka 5–10 mg podana podskórnie

powoduje wymioty po około 5 minutach. W dawkach większych może powodować

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

24

ośrodkowe działania niepożądane (depresje oddechowa). Działanie apomorfiny jest

znoszone przez podanie naloksonu.

EMETYNA — alkaloid korzenia wymiotnicy (Ipecacuanhae radix). W małych dawkach

działa wykrztuśnie, w większych (powyżej 6 mg) wymiotnie, drażniąc śluzówkę żołądka.

Wymioty następują po 15–40 minutach.

2. Leki hamujące wymioty

Leki hamujące odruch wymiotny należą do różnych grup farmakologicznych:

antagonistów receptorów dopaminergicznych, cholinergicznych, histaminowych.

METOKLOPRAMID — zwiększa siłę skurczów i napięcie dolnego zwieracza przełyku,

przyspiesza perystaltykę żołądka, dwunastnicy i jelita cienkiego.

Wskazania: zaburzenia motorycznej czynności przewodu pokarmowego, nudności,

wymioty.

Przeciwwskazania: krwawienia, niedrożność przewodu pokarmowego, padaczka.

Objawy niepożądane: senność, bóle i zawroty głowy, zaburzenia pozapiramidowe

(ruchy mimowolne, skurcze twarzy). Nie należy prowadzić pojazdów mechanicznych.

POCHODNE FENOTIAZYNY — antagonista receptora dopaminergicznego, skuteczne

w wymiotach polekowych oraz występujących w przebiegu różnych chorób (również

w chorobie lokomocyjnej).

Działania niepożądane: senność, zaburzenia pozapiramidowe.

THIETHYLPERAZINE — preparat: Torecan.

CHLORPROMAZINE — preparat: Fenactil.

LEKI CHOLINOLITYCZNE — najskuteczniej działa skopolamina.

a) ANTAGONIŚCI RECEPTORA H1 — są skuteczne przede wszystkim w nudnościach

i wymiotach pochodzenia błędnikowego.

DIMENHYDRINAT— preparat: Aviomarin.

PROMETAZYNA — preparat: Diphergan.

b) ANTAGONIŚCI RECEPTORA SEROTONINOWEGO 5-HT3 — są skuteczne

w wymiotach wywołanych radioterapią i leczeniem cytostatykami.

ONDANSETRONO — preparat: Zofran.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

25

2.5. Leki wpływające na czynność zewnątrzwydzielniczą wątroby i trzustki

Leki żółciopędne i żółciotwórcze

Leki żółciopędne (cholagoga) i żółciotwórcze (choleretica) stosuje się w zaburzeniach

trawienia i wchłaniania tłuszczów. Leki żółciotwórcze zwiększają wytwarzanie żółci przez

komórki wątroby. Leki żółciopędne powodują skurcz i opróżnienie pęcherzyka żółciowego.

KWAS DEHYDROCHOLOWY — kwas żółciowy otrzymywany półsyntetycznie, zwiększa

objętość i zawartość wody w żółci, nie wywiera znaczącego wpływu na zawartość kwasów

żółciowych.

Przeciwwskazania: ciężkie zaburzenia czynności wątroby, niedrożność jelit i dróg

żółciowych, ropniak pęcherzyka żółciowego.

Stosowany doustnie 250–750 mg 3 razy dziennie.

OSALMID — posiada działanie żółciotwórcze, żółciopędne i spazmolityczne. Działa

bezpośrednio na komórki wątroby, zwiększa wydzielanie żółci.

Wskazania: stany zapalne pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych oraz po operacjach na

drogach żółciowych.

Przeciwwskazania: choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, ostra niewydolność nerek.

Preparat: Bilocol.

HYMECROMONE — działa spazmolityczne oraz pobudza wydzielanie żółci.

Zastosowanie: w leczeniu zaburzeń dyspeptycznych, stanów skurczowych dróg żółciowych.

Przeciwwskazania: niedrożność dróg żółciowych, niewydolność wątroby i nerek.

Preparat: Cholestil.

Działanie żółciopędne i żółciotwórcze posiadają również składniki farmakologicznie czynne

niektórych surowców roślinnych: ziela dziurawca, ziela karczochów, korzenia mniszka, liści

mięty pieprzowej, kłącza ostryżu długiego. Surowce te są składnikami licznych mieszanek

ziołowych.

Preparaty: Cholaflux, Cholagoga, Cholegran, Cholesol, Cholitol.

Leki stosowane w niewydolności zewnątrzwydzielniczej trzustki

Niewydolność zewnątrzwydzielniczą trzustki prowadzi do zaburzenia trawienia białek

i tłuszczów. Przyczyną niewydolności, a zarazem wskazaniem do podawania leku może być:

— mukowiscydoza,

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

26

— przewlekłe zapalenie trzustki,

— niewydolność trzustki na różnym tle.

W celu złagodzenia zaburzeń stosuje się preparaty (wyciągi z trzustki), zawierające enzymy:

lipazę, amylazę i trypsynę.

Preparaty: Pankreatyna, Kreon, Panzytrat, Lipancrea.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

27

3. Hormony i leki działające przez układ hormonalny

Hormony to substancje o budowie peptydowej (insulina, wazopresyna, parathormon),

steroidowej (aldosteron, estrogeny, testosteron) i pochodne aminokwasów (tyroksyna,

trójjodotyronina), wytwarzane przez wyspecjalizowane komórki zlokalizowane w gruczołach

dokrewnych (hormony dokrewne, klasyczne) lub poza nimi (hormony tkankowe —

np. adrenalina). Hormony dokrewne (klasyczne) wydzielane są do krwiobiegu, działają

z reguły ogólnoustrojowo.

Wydzielanie poszczególnych hormonów jest kontrolowane przede wszystkim przez tzw.

ujemne sprzężenie zwrotne, polegające na wzajemnej zależności między na przykład

hormonami tropowymi przysadki a hormonami tarczycy, nadnerczy czy jajników i jąder.

Hormonami regulującymi czynność przysadki mózgowej są hormony podwzgórza ( w celu

poszerzenia wiedzy należy przeczytać odpowiedni fragment — s. 128–129 — z poz. 1

literatury).

pobudzanie

hamowanie

Przysadka

Podwzgórze

Kora nadnerczy

Tarczyca

TRH

CRF

TSH

ACTH

T

4

T

3

T

4

, T

3

Glikokortykosteroidy

Rysunek 1. Kontrola wydzielania hormonów tarczycy i kory nadnerczy (ujemne sprzężenie zwrotne)

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

28

Do zaburzeń hormonalnych dochodzi, gdy zawodzą mechanizmy autoregulacji. Mamy wtedy

do czynienia z nadczynnością lub niedoczynnością hormonalną.

Niedoczynność leczy się, podając dany hormon w dawce fizjologicznej — to znaczy w ilości

zbliżonej do ilości wytwarzanych fizjologiczne (mówimy wtedy o substytucyjnej terapii

hormonalnej).

W niektórych przypadkach wykorzystuje się inne działanie hormonów, na przykład silne

działanie przeciwzapalne i przeciwalergiczne glikokortykosteroidów. Dawki w tym przypadku

są nieco wyższe od dawek fizjologicznych.

1.

Hormony przedniego płata przysadki

a) Hormon wzrostu (somatotropina, STH, GH) — pobudza wzrost wszystkich tkanek,

zwiększa syntezę białek, wpływa na gospodarkę węglowodanową i tłuszczową.

Wskazania: karłowatość przysadkowa, zespół Turnera, złamaniach kości.

Preparaty: Genotropin, Humatrope — sub. sucha.

b) Hormon tyreotropowy (tyreotropina, TSH) — pobudza czynność tarczycy.

c) Hormon adrenokortykotropowy (kortykotropina, ACTH) — pobudza syntezę

kortykosteroidów w korze nadnerczy.

Wskazania: diagnostyka niewydolności kory nadnerczy.

d) Hormon laktacyjny (prolaktyna, LTH) — pobudza wydzielanie mleka przez gruczoł

sutkowy.

e) Gonadotropiny (A, FSH i B, LH) — FSH u mężczyzn wywołuje spermatogenezę,

u kobiet — dojrzewanie pęcherzyków Graafa, rozwój jajników. LH u mężczyzn:

pobudza wydzielanie testosteronu, u kobiet wydzielanie estrogenów, występowanie

owulacji i tworzenie ciałka żółtego oraz wydzielanie przez nie progestronu.

Wskazania: niewydolność jajników, niepłodność związana z brakiem owulacji lub

zaburzeniem dojrzewania pęcherzyków, u mężczyzn: opóźnione dojrzewanie,

niepłodność.

Preparaty: Gonadotropina kosmówkowa: Biogonadyl, Pregnyl, Profasi.

2.

Hormony tylnego płata przysadki

a) Wazopresyna — zwiększa wchłanianie zwrotne wody i wzmaga wydalania sodu

w części dalszej kanalików nerkowych, powodując zmniejszenie diurezy

i zagęszczenie moczu. Kurczy mięśnie gładkie naczyń krwionośnych. W lecznictwie

stosuje się syntetyczne pochodne wazopresyny.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

29

Wskazania: moczówka prosta, moczenie nocne, hemofilia A.

DESMOPRESYNA — preparaty: Adiuretin SD, Minirin.

b) Oksytocyna — pobudza syntezę prostaglandyn w mięśniu macicznym, czego

efektem są skurcze macicy. Ułatwia wytwarzanie i wydzielanie mleka.

Wskazania: wywołanie porodu, po porodzie i oddzieleniu się łożyska, przy

zaburzeniach laktacji.

Przeciwwskazania: przedwczesne odklejenie łożyska, zatrucia ciążowe, skurcze

toniczne macicy, stan po cięciu cesarskim.

Działania niepożądane: niewłaściwe zastosowanie lub przedawkowanie może

spowodować toniczny skurcz macicy, upośledzenie krążenia łożyskowego,

a w rezultacie niedotlenienie i śmierć płodu.

Preparaty: Oxytocin, Syntocinon.

3.

Hormony tarczycy

a) tyroksyna T

4

i trójjodotyronina T

3

— zawierają jod, pobudzają przemiany

metaboliczne wszystkich tkanek: przyspieszają procesy spalania, zwiększają zużycie

tlenu, podwyższają temperaturę ciała. Silnie działają na mięsień sercowy

(m.in. przyspieszają akcję serca) oraz na ośrodkowy układ nerwowy.

Wskazania: niedoczynność tarczycy, wole obojętne. T

3

podaje się, zaczynając od

małych dawek, zwiększając je powoli.

Przeciwwskazania: nadczynność tarczycy, choroba wieńcowa, nadciśnienie,

zaburzenia rytmu serca.

LEWOTYROKSTNA — preparaty: Eltroxin, Euthyrox, Levoroxin, Letrox.

Leki przeciwtarczycowe (tyreostatyki) — hamują tworzenie hormonów tarczycy.

Wskazania: nadczynność tarczycy.

Leki te dzielimy na: pochodne tiouracylu (Propylotiouracyl) i pochodne imidazolu

(Tiamazol, Karbimazol)

W celu poszerzenia wiedzy należy przeczytać temat: Leki przeciwmiażdżycowe — poz. 1

literatury, s. 136–137.

4.

Hormony kory nadnerczy

a) Glikokortykosteroidy — wpływają na metabolizm węglowodanów, białek i tłuszczów,

działają przeciwzapalnie (niezależnie od przyczyny) i immunosupresyjnie. Do

glikokortykosteroidów należą: kortyzol, kortyzon i kortykosteron. W lecznictwie, obok

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

30

naturalnych, stosowane są syntetyczne glikokortykosteroidy. Łatwo wchłaniają się

z przewodu pokarmowego.

Wskazania: niewydolność kory nadnerczy, kolagenozy (reumatoidalne zapalenie

stawów, choroba reumatyczna i inne), wstrząs anafilaktyczny, septyczny, obrzęk

głośni, mózgu, schorzenia alergiczne (astma), choroby hematologiczne (białaczka

limfatyczna, niedokrwistość aplastyczna), choroby układu chłonnego (ziarnica

złośliwa), choroby układu nerwowego (zapalenie opon, stwardnienie rozsiane),

w niektórych stanach zapalnych w okulistyce i dermatologii. Stosuje się je doustnie,

dożylnie, domięśniowo, w kroplach, maściach, w aerozolu. Nagłe przerwanie

podawania glikokortykosteroidów stosowanych w większych dawkach może

doprowadzić do niewydolności nadnerczy, która może być niebezpieczna dla życia.

Działania niepożądane: osteoporoza, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, otyłość,

choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, wybroczyny, zaniki mięśni, zaburzenia

psychiczne. Podawane miejscowo, długotrwale powodują pojawienie się rozstępów

i zmian zanikowych skóry!!!

Glikokortykosteroidy powinny być stosowane ze szczególną ostrożnością.

Przeciwwskazania: zakażenia grzybicze, choroby psychiczne, przerost nadnerczy,

choroby zakaźne, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, nadciśnienie tętnicze,

cukrzyca, osteoporoza, ciąża.

HYDROKORTYZON — preparaty: Hydrocortisonum, Laticort, Oxycort, Atecortin.

PREDNIZOLON — preparat: Encortolon.

METYLOPREDNIZOLON — preparat: Solu-Medrol.

DEKSAMETAZON - preparaty: Dexamethason, Dexaven.

FLUDROKORTYZON — preparat: Cortineff.

FLUMETAZON — preparaty: Lorinden A, C, N, T (maści).

b) Mineralokortykosteroidy — należą do nich aldosteron i dezoksykortykosteron.

Regulują gospodarkę wodno-elektrolitową organizmu. Działają na kanaliki dalsze

nefronu, powodując zatrzymanie wody, sodu i chloru w organizmie.

Aldosteron to najsilniej działający hormon, nie jest używany w lecznictwie.

Dezoksykortykosteron — hormon biorący udział w syntezie aldosteronu, stosowany

w lecznictwie. Wskazania: niewydolność przysadkowo-nadnerczowa, choroba

Addisona. Najczęściej stosowany domięśniowo w roztworach olejowych.

Preparaty: Desoxycortonum, Syncortyl.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

31

5.

Hormony płciowe:

a) męskie hormony płciowe (androgeny) — są odpowiedzialne za rozwój cech płciowych

męskich, działają również anabolicznie, nasilając syntezę białka i wbudowywanie

wapnia i fosforu w tkankę kostną. Głównym androgenem wydzielanym przez jądra

jest testosteron.

Wskazania: niedorozwój płciowy i opóźnione zstępowanie jąder u chłopców, u kobiet

w nieoperacyjnym raku sutka i macicy, w zastępczej terapii hormonalnej po kastracji

u mężczyzn.

Przeciwwskazania: rak sutka u mężczyzn, rak gruczołu krokowego, zaburzenia

czynności wątroby, nerczyca, ciąża.

Działania niepożądane: przedwczesne dojrzewanie, zahamowanie

spermatogenezy, zanik jąder, niepłodność, obrzęki i podwyższenie ciśnienia krwi,

nadmierne owłosienie, trądzik, uszkodzenie wątroby.

Preparaty: Testosterone (Omnadren 250, Testosteron), Testosterone enanthate

(Testosteronum prolongatum), Testosteron undecanoate (Undestor).

Steroidy anaboliczne: syntetyczne pochodne testosteronu o silnym działaniu

anabolicznym i słabym działaniu androgennym. Często nadużywane przez

sportowców, ponieważ powodują przyrost masy mięśniowej.

Wskazania: choroby wyniszczające, w zaburzeniach syntezy białek, w czasie

leczenia kortykosteroidami i cytostatykami, po radioterapii, w odleżynach,

oparzeniach, odmrożeniach.

Przeciwwskazania i działania niepożądane: jak testosteron.

METANDIENON — preparat: Metanabol.

b) żeńskie hormony płciowe:

— estrogeny, które wydzielają się w czasie cyklu miesiączkowego są

odpowiedzialne za: rozwój narządów płciowych żeńskich, rozwój drugorzędnych

cech płciowych (wzrost macicy, pochwy, jajowodów), działania metaboliczne

(wzrost syntezy białek, zwiększenie stężenia trójglicerydów, zmniejszenie

wydalania bilirubiny), nasilają procesy kostnienia i przyspieszają regeneracje

tkanki kostnej.

Wskazania: hormonalna terapia zastępcza (HTZ): po operacyjnym usunięciu

jajników, w zaburzeniach miesiączkowania, w okresie przekwitania; hormonalna

antykoncepcja (HA), u mężczyzn w leczeniu raka gruczołu krokowego.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

32

Działania niepożądane: obrzęki, przyrost masy ciała, nudności i wymioty, bóle

głowy, stany depresyjne, upośledzenie czynności wątroby, ból i napięcie sutków,

cukrzyca.

Przeciwwskazania: ciąża, ostre i przewlekłe choroby wątroby, nowotwory sutka,

mięśniaki i włókniaki macicy, nowotwory macicy, stany zatorowo-zakrzepowe.

ESTRADIOL — preparaty: Estrader, Estrofem, Progynon Depot.

ESTRIOL — preparaty: Ortho-Gynest, Ortho-Gynest.

— gestageny (hormony ciążowe, progestyny) — naturalne i syntetyczne pochodne

progesteronu. Progesteron wydzielany jest w drugiej połowie cyklu przez ciałko

żółte, a w ciąży także przez łożysko. Odpowiada za utrzymanie ciąży.

Wskazania: zaburzenia cyklu miesiączkowego, poronienia zagrażające

i nawykowe, endometrioza, mięśniaki macicy.

Działania niepożądane: zaburzenia ze strony układu pokarmowego, bóle

i zawroty głowy, wysypka skórna, trądzik, zwiększenie masy ciała.

Przeciwwskazania: nowotwory sutka i narządów rodnych, stany przedrakowe,

upośledzenie czynności wątroby.

Preparaty: Luteina, Progestasert, Progesteronum.

W celu poszerzenia wiedzy należy przeczytać odpowiedni fragment (s. 148–160) z poz. 1

literatury.

6.

Hormony przytarczyc

a) Parathormon (PTH) — efektem działania jest wzrost stężenia wapnia (hiperkalcemia)

i spadek stężenia fosforu we krwi (hipofosfatemia). Nadmiar PTH wywołuje

hiperkalcurię (wzrost wydalania wapnia z moczem), która jest przyczyną kamicy

nerkowej. PTH nie ma zastosowania w lecznictwie. Na gospodarkę wapnia

w organizmie maja wpływ również inne czynniki, m.in. witamina D3, kalcytonina.

Witamina D3 nasila wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego, nasila

wchłanianie zwrotne w nerkach, zwiększa wchłanianie wapnia w kościach, reguluje

równowagę wapniowo-fosforanową na poziomie kości oraz na poziomie nerek.

Wskazania: krzywica u dzieci, niedoczynność przytarczyc, osteoporoza.

Dawkowanie: 600–800 j.m, 800–1200 j.m. na dobę u ludzi starszych. Witaminę D3

należy podawać łącznie z preparatami wapnia. Przedawkowanie witaminy D3 grozi

zespołem hiperkalcemicznym.

b) Kalcytonina — działa antagonistycznie do PTH. Efektem działania jest spadek

stężenia wapnia we krwi. Zmniejsza uwalnianie wapnia z kości. Posiada również

działanie przeciwbólowe.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

33

Wskazana: hiperkalcemia (przełom hiperkalcemiczny, zatrucie witaminą D),

osteoporoza pomenopauzalna, ostre zapalenie trzustki.

Działania niepożądane: pokrzywka, nudności, bóle brzucha.

Preparaty: Calcihexal, Miacalcic, Miacalcic Nasal.

7.

Hormony trzustki

a) Insulina — efektem działania insuliny jest spadek stężenia glukozy we krwi.

Wskazania: cukrzyca I typu (insulinozależna).

Insuliny dzielimy na:

— krótkodziałające (6–8 godz.), szybki początek działania (15–30 minut), po podaniu

podskórnym, jako jedyne nadają się do podania dożylnego.

Preparaty: Humalog, Humalog Mix25;

— o pośrednim czasie działania (do 24 godz.) — nieprzezroczyste zawiesiny.

Preparaty: Semilente CHO-S, Semilente WO-S, Lente CHO-S, Humulin N;

— długodziałające (powyżej 24 godz.), działanie rozpoczyna się po około

2 godzinach.

Preparaty: Ultrlente CHO-S, Ultratard HM, Humulin U.

Objawy niepożądane: hipoglikemia, uczulenia, insulinooporność, lipodystrofia

(reakcja immunologiczna objawiająca się zanikiem tkanki tłuszczowej w miejscu

wstrzyknięcia).

Doustne leki przeciwcukrzycowe:

— Pochodne sulfonylomocznika: zmniejszają stężenie glukozy we krwi.

Wskazania: cukrzyca typu II (insulinoniezależna).

Przeciwwskazania: cukrzyca typu I, ciąża.

Działania niepożądane: hipoglikemia, powikłania skórne, nietolerancja alkoholu.

Interakcje: salicylany, sulfonamidy, pochodne pirazolonu nasilają działanie

hipoglikemizujące, pochodne sulfonylomocznika, leki moczopędne,

glikokortykosteroidy — osłabiają je.

I generacji: CHLORPROPAMID, TOLBUTAMID.

II generacji: GLIKAZYD — preparaty: Diabezid, Diaprel. GLIPIZYD — preparaty:

Glibenese, Glucotrol.

III generacji: GLIMEPIRYD — preparat: Amaryl.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

34

— Biguanidy: hamują wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego, hamują

wytwarzanie glukozy, zwiększają tkankowe zużycie glukozy.

Wskazania: cukrzyca typu II z otyłością, insulinoopornością lub zaburzeniami

lipidowymi.

Przeciwwskazania: cukrzyca typu I, ciąża, uszkodzenie wątroby i nerek,

powikłania cukrzycy, niewydolność krążenia. Obowiązuje zasada stopniowego

zwiększania dawki. Biguanidy nie mogą być kojarzone z pochodnymi

sulfonylomocznika.

Działania niepożądane: zaburzenia przewodu pokarmowego, niedokrwistość.

Preparat: Metformina.

b) Glukagon — efektem działania jest podniesienie stężenia glukozy we krwi.

Wskazania: stany hipoglikemiczne.

W celu poszerzenia wiedzy należy przeczytać odpowiedni fragment (s. 141–146) z poz. 1

literatury.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

35

Słownik

Agar — stężały i wysuszony żel pochodzący ze ścian komórkowych glonów krasnorostów

(Rhodophyta), zawierający w 90% polisacharydy. Agar należy do surowców śluzowych

(silnie pęcznieje w wodzie). Agar stosowany jest również w pracowniach bakteriologicznych

jako podstawowy składnik podłoży oraz w przemyśle spożywczym i chemicznym.

Autakoidy — substancje o dużej aktywności biologicznej, występujace w organizmie

człowieka, a także w świecie roślinnym i zwierzęcym. Nazywane są też hormonami

tkankowymi. Zaliczamy do nich: histaminę, serotoninę, angiotensynę, leukotrieny.

Histamina — amina biogenna występująca w tkankach roślin, zwierząt i człowieka.

W organizmie człowieka występuje w największej ilości w tkankach, które mają bezpośredni

kontakt ze środowiskiem (np. skóra, błona śluzowa nosa). Działanie biologiczne histaminy

jest wynikiem pobudzenia receptorów histaminowych: H1, H2, H3.

Hormony podwzgórza — hormony regulujące czynność przedniego płata przysadki:

liberyny — wzmagają uwalnianie, statyny — hamują uwalnianie hormonów przedniego płata

przysadki. Należą tu m.in.: Somatoliberyna (GHRH), Tyreoliberyna (TRH), Gonadoliberyna

(GnRH, LHRH), Kortykoliberyna (CRH, CRF), Somatostatyna.

Kreozot (Creosotum) — produkt destylacji smoły z drzewa bukowego (Fagus sylvatica).

Surowiec zawiera związki fenolowe o działaniu wykrztuśnym i dezynfekującym. Jest cieczą

o silnym aromatycznym zapachu i ostrym smaku.

Leki przeciwhistaminowe blokujące receptor H1 — leki, które blokują receptor H1,

zmniejszają objawy alergii wywołane przez uwalnianą w nadmiarze histaminę. Dzielimy je na

leki I generacji: PROMETAZYNA, KLEMASTYNA, ANTAZOLINA oraz leki II generacji:

ASTEMIZOL, CETYRYZINA, MIZOLASTYNA, LORATYDYNA.

Leki przeciwhistaminowe blokujące receptor H2 — leki zmniejszające wydzielanie kwasu

solnego. Stosowane są w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy.

Olejki eteryczne — związki farmakologicznie czynne pochodzenia naturalnego o działaniu

m.in. wykrztuśnym, przeciwbakteryjnym. Są to substancje lotne, wonne, pochodne terpenów.

Występują m.in. tymianku pospolitym (Thymus vulgaris), sośnie zwyczajnej (Pinus

sylvestris), mięcie pietrzowej (Mentha piperita), szałwi lekarskiej (Salvia officinalis).

Receptory H1 — zlokalizowane są w mięśniach gładkich oskrzeli, jelit, naczyń

krwionośnych, w gruczołach błony śluzowej nosa oraz na zakończeniach nerwów

czuciowych. Ich pobudzenie wywołuje m.in. skurcz mięśni gładkich oskrzeli i przewodu

pokarmowego, zaczerwienienie skóry, obrzęk, świąd i pieczenie.

Farmakologia układów: oddechowego, pokarmowego i hormonalnego

36

Receptory H2 — zlokalizowane są w żołądku, w mięśniach gładkich naczyń, macicy

i w sercu. Głównym efektem ich pobudzenia jest wzrost wydzielania soku żołądkowego.

Receptory H3 — zlokalizowane są w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym.

Pobudzenie ich hamuje uwalnianie histaminy.

Saponiny — grupa związków farmakologicznie czynnych, pochodzenia naturalnego,

o charakterze glikozydowym. Związki te wykazują zdolność zmniejszania napięcia

powierzchniowego roztworów wodnych — zdolność pienienia oraz hemolizowania krwinek

czerwonych. Saponiny trójterpenowe drażnią błony śluzowe, wywołując w ten sposób

określone skutki: zwiększenie wydzielania śluzu przez oskrzela lub wskutek drażnienia

nerek, zwiększenie diurezy.

Serotonina — amina biogenna występująca w tkankach człowieka oraz zwierząt.

W tkankach człowieka występuje głównie w komórkach jelit i w płytkach krwi. Działa

kurcząco na większość mięśni gładkich. Głównym miejscem jej działania jest przewód

pokarmowy: kurczy mięśnie gładkie, nasila perystaltykę jelit, hamuje wydzielanie soku

żołądkowego. Reguluje również ciśnienie krwi i proces krzepnięcia krwi. W lecznictwie

wykorzystuje się antagonistów i agonistów receptorów serotoninowych.

Surfaktant — naturalna substancja wytwarzana w pęcherzykach płucnych. Jako lek znany

jest pod nazwą Beractant — bardzo dobrze oczyszczony surfaktant, uzyskany z płuc

wołowych.

Śluzy roślinne — mieszaniny związków o charakterze polisacharydów. Śluzy posiadają

zdolność pęcznienia, ich roztwory wodne są ciągliwe — tworzą zawiesiny koloidowe.

Występują w wielu roślinach m.in. w prawoślazie lekarskim (Althaea officinalis), lnie

lekarskim (Linum usitatissimum), kozieradce pospolitej (Trigonella foenum-graecum), babce

płesznik (Plantago psyllium).

Ujemne sprzężenie zwrotne — proces polegający na stymulacji przez hormony

podwzgórza syntezy hormonów tropowych przedniego płata przysadki mózgowej, które

z kolei stymulują syntezę hormonów tarczycy, kory nadnerczy lub gonad. Hormony tarczycy,

kory nadnerczy lub gonad hamują zwrotnie syntezę hormonów tropowych przysadki oraz

hormonów podwzgórza (jest to tzw. oś podwzgórze–przysadka–gruczoły obwodowe).