Język prasłowiański

1

Język prasłowiański

Język prasłowiański jest to należący do rodziny języków indoeuropejskich wspólny prajęzyk dawnych Słowian, z

którego później wykształciły się poszczególne języki słowiańskie. Za koniec istnienia języka prasłowiańskiego

uznaje się przełom V i VI wieku n.e.

Nie istnieją żadne zabytki pisane w nim sporządzone. Historycy języka odtwarzają jego formy metodami lingwistyki

historycznej, na przykład metodą porównawczą – tj. zestawiając słowa z różnych języków słowiańskich.

Fonologia

Samogłoski

samogłoski i, ь, e, ę, ě, a, o, ǫ (ą), ъ, y, u

ь, ъ – jery, czyli bardzo krótkie samogłoski o niewyraźnej wymowie (wywodzące się z dawniejszych krótkich

*i i *u), dzielą się na miękki (pierwszy) i twardy (drugi);

ę, ǫ (ą) – e i o nosowe, podobne do polskich ę, ą, wymawianych przed szczelinowymi (np. w kęs, wąs);

ě – tzw. jać, samogłoska długa o wymowie [ä] (IPA æ:), czyli pośrednia między [e] a [a], jak w angielskim

słowie cat;

y – tylnojęzykowe, inne od dzisiejszego polskiego, przypominające raczej tureckie ı (IPA ɯ:);

sonanty (spółgłoski tworzące sylaby) l, l´, r, r´; wielu badaczy uważa, że w epoce prasłowiańskiej sonantów

nie było, i zamiast nich rekonstruuje grupy ъl, ьl, ъr, ьr.

Wielu lingwistów uważa, że ps. *o było wymawiane jako /a/, natomiast *a było samogłoską długą /a:/. Dowodem na

to są zapożyczenia słowiańskie w innych językach, np. nowogreckie καρουτα 'koryto', gdzie prasłowiańskiemu *o

odpowiada greckie /a/.

[1]

Spółgłoski

System głosek prasłowiańskich okresu późnego

SPÓŁGŁOSKI

wargowe zębowe zębowe miękkie dziąsłowe dziąsłowe miękkie środkowojęzykowe tylnojęzykowe

zwarte

p, b

t, d

k, g

zwarto-szczelinowe

c´, ʒ´ (dz´)

č, ǯ (dž)

szczelinowe

v

s, z

s´

š, ž

x

nosowe

m

n

spółgłoski płynne

l

r

j

x oznacza to samo, co polskie ch,

v oznacza to samo, co polskie w, choć prasłowiańskie v musiało być pierwotnie wargowe i zbliżone do

angielskiego w,

ʒ (dz) oznacza spółgłoskę zwartoszczelinową zapisywaną w polskiej ortografii dwuznakiem dz,

ǯ (dž) oznacza spółgłoskę zwartoszczelinową zapisywaną w polskiej ortografii dwuznakiem dż,

spółgłoski c´, ʒ´ (dz´), č, ǯ (dž), š, ž były bardziej miękkie niż polskie c, dz, cz, dż, sz, ż.

Ponadto wszystkie spółgłoski twarde (w końcowej fazie istnienia prasłowiańskiego – z wyjątkiem s, z, k, g, x) miały

warianty miękkie przed j.

Język prasłowiański

2

Intonacja

W języku prasłowiańskim istniała pierwotnie intonacja akutowa (wznosząca) i cyrkumfleksalna (opadająca). W

wyniku przemian akcentowych związanych z redukcją praindoeuropejskich i, u krótkich do jerów pojawiła się

intonacja nowoakutowa. Niekiedy mówi się też o intonacji nowocyrkumfleksalnej.

Iloczas

i, ę, ě, a, ǫ (ą), y, u były długie. e, o były krótkie, ale w grupach typu TorT

[2]

nieco dłuższe (Stąd ich rozwój w grupy

typu TraT w grupie południowej). Jery były półkrótkie (bardzo krótkie).

e, o, ь, ъ były w pewnym sensie krótkimi odpowiednikami odpowiednio ě, a, i, y.

• ě to w zasadzie e długie. Niekiedy mówi się o opozycji ě (jać czyli ē – e długie) – ĕ (e krótkie).

• o to prawdopodobnie było w rzeczywistości ă krótkie. (zobacz akanie)

• ь prawdopodobnie przynajmniej w okresie wczesnym wymawiano jak krótkie i.

• ъ prawdopodobnie przynajmniej w okresie wczesnym wymawiano jak krótkie u lub y [ɯ]. (zobacz delabializacja)

Ponadto te głoski wymieniały się np. przy zmianie akcentu:

zametą – zamětają ? > pol. zamiotę – zamiatam

vyrobją – vyrabjają > pol. wyrobię – wyrabiam

vytьną – vytinają > pol. wytnę – wycinam

nadъmą – nadymają > pol. nadmę – nadymam

Różnice między dialektami

Postać

pierwotna

Grupa zachodnia

Grupa wschodnia

Grupa południowa

TorT, TolT, TerT,

TelT

(Zobacz też

przestawka)

ps. korva, bolto,

bergъ, melko

TroT, TłoT, TrzeT/TrzoT,

TleT\TloT (bez dialektów czeskich

i słowackich)

pol. krowa, błoto, brzeg\trzoda,

mleko\plotka

ToroT, TołoT, TereT, TołoT

ros. корова (korowa), болото

(bołoto), берег (bierieg), молоко

(mołoko)

TraT, TlaT, TrěT, TlěT (z dialektami czeskimi i

słowackimi)

scs. крава (krawa), блато (blato), брѣгъ (brěgъ),

млѣко(mlěko) cz. kráva, bláto, břeh, mléko; schorw.

krava, blato, brijeg, mlijeko

olT-, orT-

ps. olkъtь, ordlo

loT-, roT- (pod intonacją cyrkumfleksalną) / laT-, raT- (pod intonacją

akutową)

pol. łokieć, radło; cz. loket; ros. локоть (łokot´), рало (rało)

laT-, raT-

schorw. lakat, ralo

D. l.p., M. i B. l.m. dušě

D. l.p., M. i B. l.m. dušę

reka ?

reky ? (może odwrotnie)

kvě, kvi, gvě, gvi,

xvě, xvi

ps. květъ, gvězda

bez zmian

pol. kwiat, gwiazda

c´vě, c´vi, z´vě, z´vi, s´vě, s´vi

schorw. cvijet, zvijezda

tl, dl

tl, dl

l, l

tj, dj

ps. světja, medja

c´, ʒ´ (dz´)

pol. świeca, miedza; cz. svíce,
meze

č, ž

ros. свеча (swiecza), межа
(mieża)

rozmaite kontynuanty*

* na przykład

słń. č, j: sveča, meja;

schorw. ć, dź: sveća, međa [medźa] (w innych dialektach także dj > j, dž, d´, ž; tj > č, t´ ? – wszystkie pięć

wariantów rozwoju dj (i trzy rozwoju tj ?) pojawia się już w dialekcie kajkawskim);

Język prasłowiański

3

bułg. št, žd: свеща (sweszta), межда (meżda);

scs. št, žd (również): svešta, mežda;

maced. k´, g´

Te zmiany dotyczą często późniejszego rozwoju, po rozpadzie wspólnoty prasłowiańskiej.

Powstanie i rozwój

Język prasłowiański rozwinął się według niektórych szacunków na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. Większość

badaczy jest zdania, że wyodrębnienie się języka prasłowiańskiego ze wspólnoty indoeuropejskiej poprzedził pewien

okres wspólnego rozwoju z dialektami, z których uformowały się języki bałtyckie: litewski, łotewski, pruski. Z

uwagi m.in. na różnice leksykalne między językami słowiańskimi a bałtyckimi niektórzy zaprzeczają jednak

możliwości istnienia języka prabałtosłowiańskiego.

Przez długi czas swojego istnienia (prawdopodobnie około 2000 lat) język prasłowiański podlegał różnym zmianom.

Na język prasłowiański wpływały języki ludów sąsiednich, zwłaszcza germańskie (gocki) i celtyckie, jak też irańskie

(scytyjski), tureckie i ugrofińskie. Fakt ten, a także różne rozumienie procesów językowych przez różnych

lingwistów, jest przyczyną istnienia różnych rekonstrukcji form prasłowiańskich. Niektórzy próbują wyróżniać kilka

faz rozwojowych tego języka, najczęściej trzy, nie jest to jednak podejście powszechne.

Przed pierwszą palatalizacją system głosek języka prasłowiańskiego wyglądał najprawdopodobniej następująco: p, b,

v (dwuwargowe lub u niesylabiczne), m, t, d, s, z, n, l, r, j, k, g, x (ch); i, ī, u, ū, e, ē, a, ā, ei, eu, ai, au, oraz

najprawdopodobniej samogłoski nosowe ę i ą, szczególnie przed spółgłoskami szczelinowymi i na końcu wyrazu.

Nie istniały wówczas sylabiczne r, l (w dialektach wschodniosłowiańskich najpewniej nigdy nie zaistniały), lecz

grupy ir, ur, il, ul.

Przemiany samogłosek przy powstaniu języka prasłowiańskiego

i

1

< PIE *ī, *ei,

i

2

< *ai zredukowane (*ăi lub *ui) < PIE *ai, *oi,

ь < *i < PIE *i, czasem także ze zredukowanego PIE *e,

e < PIE *e,

ę < PIE *en, *em,

ě

1

< PIE ē,

ě

2

< *ai < PIE *ai, *oi,

a < *ā < PIE *ā, *ō,

o < *a < PIE *a, *o, *ə (w sylabach wewnętrznych *ə zanikło bez śladu),

ǫ (ą) < *an, *am < PIE *an, *on, *am, *om,

ъ < *u < PIE *u, czasem także ze zredukowanego PIE *o

y < PIE *ū

u < *au < PIE *au, *ou (PIE *eu rozwinęło się prawdopodobnie w *jau, z czego prasłowiańskie ju)

Samogłoski i

2

, ě

2

powstały później niż i

1

, ě

1

. W końcowej fazie istnienia języka prasłowiańskiego obie samogłoski

par i

1

, i

2

oraz ě

1

, ě

2

wymawiane były już jednakowo, wcześniej jednak wywołały różne zmiany poprzedzających

spółgłosek tylnojęzykowych, por. niżej.

Język prasłowiański

4

Przemiany spółgłosek przy powstaniu języka prasłowiańskiego

• p < PIE *p;

• b < PIE *b, *bh;

• t < PIE *t;

• d < PIE *d, *dh;

• k < PIE *k, *k

w

;

• g < PIE *g, *gh, *g

w

, *g

w

h;

• s < PIE *s, *k´;

• z < PIE *g´, *g´h (rzadko także z < PIE *s [z] przed spółgłoską dźwięczną);

• x < PIE *s po *r, *u, *k, *i, prawdopodobnie także po *l;

• m < PIE *m;

• n < PIE *n;

• l < PIE *l;

• r < PIE *r;

• v < PIE *w;

• j < PIE *j.

W niektórych wyrazach prasłowiańskie x rozwinęło się z innych dźwięków PIE, np z grup *kH, *ks, *sk.

Na końcu wyrazu spółgłoski często zanikały (ewentualnie pojawiał się jer, jak w (j)azъ < *e:g^h), co dało

początek zasadzie sylaby otwartej.

Ponadto:

• c´ < k (II palatalizacja);

• ʒ´ (dz´) < g (II palatalizacja);

• s´ < x (II palatalizacja);

• č < kj, k (I palatalizacja);

• šč < stj, skj, sk (I palatalizacja);

• žǯ (ždž) < zdj, zgj, zg (I palatalizacja);

• š < sj, xj, x (I palatalizacja);

• ž < zj, gj, g (I palatalizacja).

Procesy fonetyczne w okresie prasłowiańskim

Palatalizacje

• pierwsza palatalizacja

k, g, x > č, ǯ (dž), š przed i

1

, ě

1

, e, ę, ь, j i sonantami l´, r´(ǯ uprościło się potem do ž wszędzie, w niektórych

językach z wyjątkiem pozycji po z); zachodziła w III – VI w.n.e.;

• druga palatalizacja

k, g, x > c´, ʒ´ (dz´), s´ przed i

2

, ě

2

(s´ zmieszało się potem z s lub š w poszczególnych dialektach

słowiańskich, ʒ´ (dz´) uprościło się do z, z wyjątkiem m.in. polskiego); zachodziła ok. VI-VII w.n.e.;

• trzecia palatalizacja

k, g, x > c´, ʒ´ (dz´), s´ po samogłoskach przednich (i, ь, ě, e, ę) i sonantach l´, r´ ? – w przeciwieństwie do

dwóch poprzednich miała charakter postępowy i zachodziła niekonsekwentnie, tylko w niektórych wyrazach;

zachodziła ok. VIII w. n.e.

• jotacyzacja

sj, zj > š, ž;

Język prasłowiański

5

tj, dj przetrwały i rozwijały się rozmaicie w poszczególnych dialektach (w grupie zachodniosłowiańskiej w c´,

ʒ´ (dz´));

stj, zdj > šč, žǯ (ždž);

kj, gj, xj > č, ǯ (dž), š (następnie ǯ (dž) > ž);

skj, zgj > šč, žǯ (ždž);

rj, lj, nj przetrwały do końca epoki prasłowiańskiej, następnie rozwinęły się w r´, l´, n´;

pj, bj, vj, mj przetrwały do końca epoki prasłowiańskiej, następnie rozwinęły się w pl´, bl´, vl´, ml´ w

większości dialektów (zasięg tej zmiany jest przedmiotem dyskusji)

• czwarta palatalizacja (polska)

ky, gy > k'i, g'i

ke, ge > k'e, g'e

zachodziła ok. XV w.

Uproszczenie grup spółgłoskowych

-gti, -kti > -c´i (w grupie zachodniej, ogólnie kt (również < gt) w pozycji pierwszej palatalizacji rozwijało się

jak tj)

ps. mogti > moc´i ? > pol. móc, ale ps. moglъ > pol. mógł

ps. pekti > pec´i ? > pol. piec, ale ps. peklъ > pol. piekł

-dti, -tti > -sti

ps. jědti > jěsti > pol. jeść, ale ps. jědlъ > pol. jadł

ps. pletti > plesti > pol. pleść, ale ps. pletlъ > pol. plótł

pn, bn > n, stn > sn, bv > b

ps. sъpnъ (sъpati (>pol. spać) + -nъ) > sъnъ > pol. sen (ale ps. sedmь > pol. siedem)

Przemiany samogłosek

Po spółgłoskach miękkich (j, č, ž, š) o, y, ъ > e, i, ь. Natomiast ě > a (časъ < čěsъ). Stąd pochodzi różnica między

odmianą w tematach na -o-, -a- a -jo-, -ja-.

W późniejszym okresie kъnęgъ > kъnędzь (ksiądz)

Prejotacja i prelabializacja

W nagłosie (na początku wyrazów) przed i, ь, ě, e, ę, pojawiło się j. Analogicznie przed y, ъ pojawiło się w > v, co

świadczy o tym, że y wówczas jeszcze brzmiało jak ū, a ъ jak u krótkie.

Język prasłowiański

6

Leksyka wspólna z innymi językami

z językami wczesnogermańskimi

xlěbъ (por. ang. loaf), xlěvъ, měčь, stьklo, šelmъ (por. ang. helmet), plugъ por. ang. plough, lěkъ (por. ang. leech)

z późniejszymi językami germańskimi

pěnędzь (por. ang penny), kъnędzь (por. ang. king, SWN kuning), istъba (por. SWN stuba) tjudjь por. got.þiuda

zapożyczenia z greki i łaciny za pośrednictwem języków germańskich

kupiti (got. kaupōn, Lat. caupō(właściwie z etruskiego)), dъska (SWN tisk), čeršn'a (ang. cherry, lat. ceresia), osьlъ

(lat. asinus, got. asilus), velьbǫdъ (gr. elephas, got. ulbandus)

bezpośrednie zapożyczenia z greki i łaciny

konopja (lat. canapis), poganъ (lat. paganus), kоlęda (lat. calendae) korabjь (biz. karábion), polata (biz. palátion)

z językami tureckimi

xomǫto, kъnęga/kъniga, kolpakъ/klobukъ

z językami dackimi i północnotrackimi

mogyla, kurhan (dac. kurgan)

Fleksja

Obok liczby pojedynczej i mnogiej istniała liczba podwójna.

Deklinacja

Rzeczowniki

Deklinacja zależała raczej od tematu, a nie od rodzaju.

rodzaj

męski

nijaki

żeński

Deklinacja

I

1

I

2

II

IV

1

V

2

I

1

I

2

V

2

V

4

V

5

III

1

III

2,3

IV

2

V

1

V

3

temat

-o-

-jo-

-u-

-i-

-en-

-o-

-jo-

-en-

-ent-

-es-

-a-

-ja-

-i-

-u:-

-er-

M. l.p.

vl´k-ъ

konj-ь

(cěsarj-ь)

syn-ъ

gost-ь

kam-y

lět-o

polj-e

im-ę

tel-ę

slov-o

žen-a

duš-a

(bogynj-i,

zemj-a ?)

kost-ь

kr-y

mat-i

D. l.p.

vl´k-a

konj-a

syn-u

gost-i

kam-en-e

lět-a

polj-a

im-en-e

tel-ęt-e

slov-es-e

žen-y

duš-ě

(bogynj-ě,

zemj-i ?)

kost-i

kr-ъv-e

mat-er-e

C. l.p.

vl´k-u

konj-u

syn-ovi gost-i

kam-en-i

lět-u

polj-u

im-en-i

tel-ęt-i

slov-es-i

žen-ě

duš-i

kost-i

kr-ъv-i

mat-er-i

B. l.p.

vl´k-ъ

konj-ь

syn-ъ

gost-ь

kam-en-ь

lět-o

polj-e

im-ę

tel-ę

slov-o

žen-ą

duš-ą

kost-ь

kr-ъv-ь

mat-er-ь

N. l.p.

vl´k-omъ

? -omь

konj-emъ

? -emь

syn-ъmь gost-ьmь kam-en-ьmь lět-omь polj-emь im-en-ьmь tel-ęt-ьmь slov-es-ьmь

žen-oją duš-eją

(bogynj-ьją

?)

kost-ьją kr-ъv-ьją mat-er-ьją

Msc. l.p. vl´c-ě

konj-i

syn-u

gost-i

kam-en-e

lět-ě

polj-i

im-en-e

tel-ęt-e

slov-es-e

žen-ě

duš-i

kost-i

kr-ъv-e

mat-er-e

Język prasłowiański

7

W. l.p.

vl´č-e

konj-u

syn-u

gost-i

kam-en-i

lět-o

polj-e

im-ę

tel-ę

slov-o

žen-o

duš-e

kost-i

kr-ъv-i

mat-i

MBW.

l.podw.

vl´k-a

konj-a

lět-ě

polj-i

žen-ě

duš-i

DMsc.

l.podw.

vl´k-u

konj-u

lět-u

polj-u

žen-u

duš-u

CN.

l.podw.

vl´k-oma konj-ema

lět-oma polj-ema

žen-ama

duš-ama

MW. l.m. vl´c-i

konj-i

(cěsarj-e)

syn-ove gost-ьje kam-en-e

lět-a

polj-a

im-en-a

tel-ęt-a

slov-es-a

žen-y

duš-ě

kost-i

kr-ъv-i

mat-er-i

D. l.m.

vl´k-ъ

konj-ь

syn-ovъ gost-ьjь kam-en-ъ

lět-ъ

polj-ь

im-en-ь

tel-ęt-ъ

slov-es-ъ

žen-ъ

duš-ь

kost-ьjь kr-ъv-ь

mat-er-ь

C. l.m.

vl´k-omъ konj-emъ syn-ъmъ gost-ьmъ kam-en-ьmъ lět-omъ polj-emъ im-en-ьmъ tel-ęt-ьmъ slov-es-ьmъ žen-amъ

duš-amъ

kost-ьmъ kr-ъv-amъ mat-er-ьmъ

B. l.m.

vl´k-y

konj-ě

syn-y

gost-i

kam-en-e

lět-a

polj-a

im-en-a

tel-ęt-a

slov-es-a

žen-y

duš-ě

kost-i

kr-ъv-i

mat-er-i

N. l.m.

vl´k-y

konj-i

syn-ъmi gost-ьmi kam-en-ьmi

lět-y

polj-i

im-en-y

tel-ęt-y

slov-es-y

žen-ami

duš-ami

kost-ьmi kr-ъv-ami mat-er-ьmi

Msc. l.m.

vl´c-ěxъ

konj-ixъ syn-ъxъ gost-ьxъ kam-en-ьxъ lět-ěxъ polj-ixъ im-en-ьxъ tel-ęt-ьxъ slov-es-ьxъ žen-axъ duš-axъ

kost-ьxъ kr-ъv-axъ mat-er-ьxъ

Niekiedy tematy na -ja- typu bogynji (deklinacja III

3

) nazywa się tematami na -i-, a tematy na -en-, -er-, -ent-, -es- –

odpowiednio tematami na -n-, -r-, -t-, -s-.

Deklinacja V (tematy na -u:- i spółgłoskowe) powstała w wyniku ciekawych procesów:

*u: (w mianowniku, przed *s) > ps. y

*u: (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > *uw > ps. ъv

*en (w mianowniku, na końcu wyrazu) > ps. ę

*en (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > ps. en

*er (w mianowniku, na końcu wyrazu) > *e (pod intonacja cyrkumfleksalną) > ps. i

*er (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > ps. er

*ent (w mianowniku, na końcu wyrazu) > ps. ę

*ent (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > ps. ęt

*os (w mianowniku, postać oboczna na końcu wyrazu) > ps. o

*es (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > ps. es

Przymiotniki

podana odmiana rzeczownikowa, zasadniczo wg wzoru tematów na -o- i -a- lub -jo- i -ja-; odmiana przymiotnikowa

z zaimkiem jь

Język prasłowiański

8

typ

twardotematowe

miękkotematowe

rodzaj

męski

nijaki

żeński

męski

nijaki

żeński

M. l.p.

star-ъ

star-o

star-a

pěš-ь

pěš-e

pěš-a

D. l.p.

star-a

star-a

star-y

pěš-a

pěš-a

pěš-ě

C. l.p.

star-u

star-u

star-ě

pěš-u

pěš-u

pěš-i

B. l.p.

star-ъ

star-o

star-ą

pěš-ь

pěš-e

pěš-ą

N. l.p.

star-omь star-omь star-ą ? -oją pěš-emь pěš-emь pěš-ą ? -eją

Msc. l.p. star-ě

star-ě

star-ě

pěš-i

pěš-i

pěš-i

M. l.m.

star-i

star-a

star-y

pěš-i

pěš-a

pěš-ě

D. l.m.

star-ъ

star-ъ

star-ъ

pěš-ь

pěš-ь

pěš-ь

C. l.m.

star-omъ star-omъ star-amъ

pěš-emъ pěš-emъ pěš-amъ

B. l.m.

star-y

star-a

star-y

pěš-ě

pěš-a

pěš-ě

N. l.m.

star-y

star-y

star-ami

pěš-i

pěš-i

pěš-ami

Msc. l.m. star-ěxъ

star-ěxъ

star-axъ

pěš-ixъ

pěš-ixъ

pěš-axъ

Zaimki rodzajowe

typ

twardotematowe

miękkotematowe

rodzaj

męski nijaki żeński

męski

nijaki

żeński

M. l.p.

on-ъ

on-o

on-a

moj-ь

moj-e

moj-a

D. l.p.

on-ogo

on-ogo

on-ojě

moj-ego

moj-ego

moj-ejě

C. l.p.

on-omu on-omu on-oji

moj-emu moj-emu moj-eji

B. l.p.

on-ъ

on-o

on-ą

moj-ь

moj-e

moj-ą

N. l.p.

on-ěmь on-ěmь on-oją

moj-imь moj-imь moj-eją

Msc. l.p. on-omь on-omь on-oji

moj-emь moj-emь moj-eji

M. l.m.

on-i

on-a

on-y

moj-i

moj-a

moj-ě

D. l.m.

on-ěxъ

on-ěxъ

on-ěxъ

moj-ixъ

moj-ixъ

moj-ixъ

C. l.m.

on-ěmъ on-ěmъ on-ěmъ moj-imъ moj-imъ moj-imъ

B. l.m.

on-y

on-a

on-y

moj-ě

moj-a

moj-ě

N. l.m.

on-ěmi

on-ěmi

on-ěmi

moj-imi

moj-imi

moj-imi

Msc. l.m. on-ěxъ

on-ěxъ

on-ěxъ

moj-ixъ

moj-ixъ

moj-ixъ

Zaimki bezrodzajowe

Język prasłowiański

9

M.

azъ

t-y

m-y

v-y

k-ъto

č-ьto

D.

men-e

teb-e

seb-e

n-asъ

v-asъ

k-ogo

č-ьso č-eso č-ego

C.

mьn-ě m-i

tob-ě t-i

sob-ě s-i

n-amъ

v-amъ

k-omu č-emu

B.

men-e m-ę m-e teb-e t-ę t-e seb-e s-ę s-e n-y n-asъ v-y v-asъ k-ogo

č-ьto č-ьso

N.

mъn-oją

tob-oją

sob-oją

n-ami

v-ami

c-ěmь č-imь

Msc. mьn-ě

tob-ě

sob-ě

n-asъ

v-asъ

k-omь č-emь

Zaimki kto, co pierwotnie miały mianownik wg wzoru zaimków rodzajowych: kъ, čь (čь to również pierwotna forma

biernika zaimka co). Później dodana została partykuła wzmacniająca -to. Natomiast pierwotny dopełniacz zaimka

co: čьso, česo jako nietypowy został wyparty do biernika.

Liczebniki

Liczebniki porządkowe, mnożne i wielorakie odmieniały się jak przymiotniki.

Jeden

Liczebnik jedinъ odmieniał się jak zaimek, ponieważ był pierwotnie zaimkiem o znaczeniu 'jakiś, pewien'.

Dwa – cztery

M.

r.m.

dъv-a

tr-ьje

četyr-e

r.ż. i n. dъv-ě

tr-i

četyr-i

D.

dъv-oju

tr-ьjь

četyr-ъ

C.

dъv-ěma tr-ьmъ četyr-ьmъ

B.

r.m.

dъv-a

tr-i

četyr-i

r.ż. i n. dъv-ě

N.

dъv-ěma tr-ьmi četyr-ьmi

Msc.

dъv-oju

tr-ьxъ

četyr-ьxъ

Pięć – dziesięć

Te liczebniki odmieniały się zasadniczo jak rzeczowniki o tematach na -i- typu kostь.

Sto

Liczebnik sъto odmieniał się jak rzeczownik o temacie na -o-.

Jedenaście – dziewiętnaście

Rolę tych liczebników odgrywały zestawienia typu dъva na desęte, tri na desęte.

Dwadzieścia – dziewięćdziesiąt, dwieście – dziewięćset

Rolę tych liczebników odgrywały zestawienia typu dъva desęti, tri desęti ?, pętь desętъ, dъvě sъtě, tri sъta, czyli o

naturze podobnej jak polskie dwa tysiące.

Język prasłowiański

10

Liczebniki zbiorowe

Liczebniki zbiorowe odmieniały się według deklinacji rzeczownikowej (dъvoj-ь, troj-ь) lub zaimkowej (četver-ъ,

pętor-ъ...).

M. dъvoj-ь, dъvoj-a, dъvoj-e

D. r.m. dъvoj-ego ale četver-a

W staropolskim zachowało się pierwotne użycie: na dwoich stajach, z pieciora chleba.

Koniugacja

Formy tworzono od tematu czasu przeszłego:

• bezokolicznik

• imiesłowy czasu przeszłego

• imperfekt

• aoryst sygmatyczne (I i II) – z głoską s

lub teraźniejszego:

• czas teraźniejszy (przyszły czasowników dokonanych)

• imiesłowy czasu teraźniejszego

• aoryst asygmatyczny – bez głoski s

Bezokolicznik

Bezokolicznik miał końcówkę -ti:

by-ti, nes-ti, dvigną-ti, pisa-ti, xvali-ti, mog-ti > moci ?, plet-ti > ples-ti

Czas teraźniejszy

Czas teraźniejszy i tryb rozkazujący:

koniugacja

I -o-||-e-

II -no-||-ne- III -jo-||-je-

IV -i-

V atematyczne (wszystkie ?)

1. os. l.p.

nes-ą (rek-ą ?)

dvig-n-ą

my-j-ą

xval-j-ą

da-mь

vě-mь

jě-mь

jes-mь

2. os.

nes-e-šь (reč-e-šь ?)

dvig-ne-šь

my-je-šь

xval-i-šь

da-si

vě-si

jě-si

je-si

3. os.

nes-e-tъ

dvig-ne-tъ

my-je-tъ

xval-i-tъ

das-tъ

věs-tъ

jěs-tъ

jes-tь

jes-tъ

1. os. l.podw.

nes-e-vě

dvig-ne-vě

my-je-vě

xval-i-vě

da-vě ?

vě-vě ?

jě-vě ?

jes-vě

2. os.

nes-e-ta

dvig-ne-ta

my-je-ta

xval-i-ta

das-ta

věs-ta

jěs-ta

jes-ta

3. os.

nes-e-te

dvig-ne-te

my-je-te

xval-i-te

das-te

věs-te

jěs-te

jes-te

1. os. l.m.

nes-e-mъ

dvig-ne-mъ

my-je-mъ

xval-i-mъ da-mъ

vě-mъ

jě-mъ

jes-mъ

2. os.

nes-e-te

dvig-ne-te

my-je-te

xval-i-te

das-te

věs-te

jěs-te

jes-te

3. os.

nes-ątъ

dvig-n-ątъ

my-j-ątъ

xval-ętъ

dad-ętъ

věd-ętъ

jěd-ętъ

s-ątъ

2. i 3. os. l.p. tr. rozkazującego nes-i (rec-i ?)

dvig-n-i

my-j-i

xval-i

dad-jь

věd-jь

jěd-jь

bąd-ь ?

1. os. l.podw.

nes-ě-vě (rec-ě-vě ?)

dvig-ně-vě

my-j-i-vě

xval-i-vě

dad-i-vě

věd-i-vě

jěd-i-vě

bąd-i-vě ?

2. i 3. os. l.podw.

nes-ě-ta (rec-ě-ta ?)

dvig-ně-ta

my-j-i-ta

xval-i-ta

dad-i-ta

věd-i-ta

jěd-i-ta

bąd-i-ta ?

1. os. l.m.

nes-ě-mъ (rec-ě-mъ ?)

dvig-ně-mъ

my-j-i-mъ

xval-i-mъ dad-i-mъ věd-i-mъ jěd-i-mъ bąd-i-mъ ?

2. i 3. os. l.m.

nes-e-te ? -ě-te (rec-ě-te

?)

dvig-ně-te

my-j-i-te

xval-i-te

dad-i-te

věd-i-te

jěd-i-te

bąd-i-te ?

Język prasłowiański

11

Końcówki -ą, -ątъ pochodzą od -o-mь, -o-ntъ.

Czasy przeszłe

czas

aoryst

imperfekt

1. os. l.p. by-xъ

xvali-xъ (vidě-xъ) xvalja-axъ (vidě-axъ)

2. os.

by

xvali

xvalja-aše

3. os.

by

xvali

xvalja-aše

1. os. l.m. by-xomъ xvali-xomъ

xvalja-axomъ

2. os.

by-ste

xvali-ste

xvalja-ašete

3. os.

by-šę

xvali-šę

xvalja-axą

Prócz tego istniał czas przeszły złożony typu bylъ jes-mь (perfekt) i czas zaprzeszły.

Czas przyszły

Formy formalnie teraźniejsze czasowników dokonanych miały znaczenie przyszłe.

Czas przyszły od czasowników niedokonanych tworzono przez łączenie form typy bądą i bezokolicznika lub

imiesłowu przeszłego: bądą xvaliti lub bądą xvalilъ.

Tryb warunkowy

Tryb warunkowy tworzono przy pomocy form typu bimь xvalilъ.

1. os. l.p. bi-mь

2. os.

bi

3. os.

bi

1. os. l.m. bi-mъ

2. os.

bi-ste

3. os.

b-ą

Imiesłowy

• imiesłów czasu teraźniejszego czynny, np.

deklinacja

I -o-||-e-

II -no-||-ne-

III -jo-||-je-

IV -i-

M. l.p. r.m. nes-y nes-ę dvig-n-y dvig-n-ę vęž-ę

svět-ę

M. l.p. r.ż. nes-ątji

dvig-n-ątji

vęž-ątji

svět-ętji

B. l.p. r.m. nes-ątji

dvig-n-ątjь

vęž-ątjь

svět-ętjь

• imiesłów czasu teraźniejszego bierny

przyrostek -m-, odmiana jak przymniotnik, np.

svědo-m-ъ, reko-m-a, reko-m-o

• imiesłów czasu przeszłego czynny I

przyrostki -ъš- po spółgłoskach, -vъš- po samogłoskach, np.

końcówka -ъ, -vъ w M. l.p. r.m., -ъši, -vъši w M. l.p. r.ż.:

nes-ъ, světi-vъ, rěk-ъ, nes-ъši, světi-vъši, rěk-ъši

Język prasłowiański

12

• imiesłów czasu przeszłego czynny II

przyrostek -l-, odmiana jak przymiotnik, np.

by-l-ъ, nes-l-o, dvigną-l-a, pisa-l-ъ, xvali-l-o, mog-l-a, plet-l-ъ

• imiesłów czasu przeszłego bierny

przyrostki -t-, -n-, -en-, odmiana jak przymiotnik, np.

bi-t-ъ, klę-t-o, vi-t-a, pozna-n-ъ, vid-en-o, ved-en-a, plet-en-ъ

Źródła

• Moszyński, Leszek. Wstęp do filologii słowiańskiej. PWN. Warszawa, 1984.

• Stanisław Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego, PWN, Warszawa-Wrocław 2005

Zobacz też

• Prasłowianie

Przypisy

[1] Zarys gramatyki historycznej języków słowiańskich. Zdzisław Stieber, Warszawa 2005

[2] grupy spółgłoskowo-samogłoskowe, w których "T" oznacza dowolną spółgłoskę

Linki zewnętrzne

• Historia języków słowiańskich (http:/

/

www.

asusilc.

net/

asugh/

)

(

ang.

)

Źródła i autorzy artykułu

13

Źródła i autorzy artykułu

Język prasłowiański  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24129060  Autorzy: BaQu, BartekChom, Boraczek, Chrumps, Derbeth, Garcia 2.0, Grzegorj, IJzeren Jan, JRS, Julo,
Jwitos, Kpjas, Kreaitor, Kurka Wodna, LambendiL, Marcin Suwalczan, Mathiasrex, Mpfiz, Muzyk98, Natalieee, Nolik, OTB, Pawelkg, Paweł Ciupak, Pe7er, Pernambuko, Picus viridis, Piotr J,
Polimerek, Remigiu, Sagi2007, Smyru, Xul, Ymar, Żowan, पाणिनि, 40 anonimowych edycji

Licencja

Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
http:/

/

creativecommons.

org/

licenses/

by-sa/

3.

0/