1

Mgr Magdalena Bełza

Uniwersytet Śląski

Stosowanie sztuk plastycznych w codzienności osób z niepełnosprawnością

intelektualną- warto czy nie?

Gdy sztuka uzdrawiania nie szkodzi, należy się cieszyć

i nie wymagać, aby jeszcze pomagała.

Pierre Augustin Caron de Beaumarchais

Wprowadzenie

Sztuka jest pojęciem, którego definicji podejmowało się wielu naukowców, artystów.

Podejmowano się również polemiki na temat jej roli i odziaływania na codzienność

człowieka. Nie ulega wątpliwości, iż sztuka jest tym co towarzyszy człowiekowi od początku

istnienia bez względu na to jak ją będziemy definiować. Spełniała różne funkcje począwszy

od funkcji estetycznej, poznawczej jak również diagnostycznej. Twórczość wpisana jest w

codzienność człowieka nawet jeśli nie jest ona uświadomiona i pojmowana jako twórczość w

aspekcie artystycznym. Aktywność potencjalnie twórcza w ujęciu ogólnym jak mówi

E.Nęcka to aktywność, która niekoniecznie prowadzi do znakomitego dzieła, ale zawiera

składniki procesu twórczego.

1

Każdy człowiek przejawia potrzebę tworzenia, oddawania się

jakiejś formie ekspresji. Przez twórczość angażujemy nasze emocje, myśli, potrzeby,

pragnienia, które tkwią gdzieś głęboko w nas. Przez twórczość jesteśmy w stanie wydobyć z

naszego wnętrza coś, z czego czasami nie zdajemy sobie sprawy, że w nas jest. Twórczość ma

wpływ na ujawnienie tłumionych emocji, rozładowanie napięć. Szczególnie istotne jest to w

przypadku osób niepełnosprawnych intelektualnie, które mają problem z wyrażaniem emocji i

myśli. Priorytetem staje się znalezienie dla danej osoby obszaru, w którym poczuje się ona

dobrze i bezpiecznie na tyle, by móc wyrazić siebie, wydobyć na światło dzienne to, czego

1

E. Nęcka, Twórczość w: Strelau J.(red.), Psychologia podręcznik akademicki, t I, Gdańsk 2000, s.784

2

nie potrafi wyrazić słowami byśmy mogli odczytać jej potrzeby i pragnienia. Terapia

sztukami plastycznymi staje się więc nie tylko formą ekspresji twórczej ale również formą

komunikacji z otoczeniem na bazie codzienności.

Celem niniejszego opracowania jest rozpatrzenie roli sztuk plastycznych w codziennej terapii

osoby niepełnosprawnej intelektualnie. Mimo wypowiedzi sceptyków, którzy rozprawiają nad

sensem sztuki w kontekście terapii osób niepełnosprawnych intelektualnie, i nad tym, czy

można mówić o sztuce w odniesieniu do terapii, a jeśli tak to czy warto stosować terapię

sztuką. Pozwoliłam sobie postawić tezę, iż stosowanie sztuk plastycznych przełamuje

monotonię codziennego funkcjonowania osób niepełnosprawnych intelektualnie. Daje całą

gamę doświadczeń estetycznych, kulturowych, poznawczych, twórczych i tych, dzięki którym

osoba niepełnosprawna intelektualnie może wyrażać siebie i komunikować swoje potrzeby.

Sztuki plastyczne podwyższają również samoocenę i nastawienie osoby w stosunku do samej

siebie. Jak również ma charakter terapeutyczny i rehabilitacyjny.

Rozumienie arteterapii

Mówiąc o terapii sztukami plastycznymi należałoby wyjść przede wszystkim od

usystematyzowania pojęcia terapia, rozumianej jako zbiorcze określenie wszystkich

sposobów leczenia chorób lub zaburzeń. Ponieważ sens tego pojęcia jest bardzo rozległy

dlatego określa się go z przymiotnikami określającymi jaką terapię

mamy na myśli i do kogo

ta terapia jest adresowana.

2

Obszar dyskusji obejmuje terapię sztukami plastycznymi.

Nawiązując do tematu niniejszego artykułu zwracam uwagę na fakt jaką rolę odgrywają sztuki

plastyczne w codziennym życiu, funkcjonowaniu, rozwoju i terapii osób niepełnosprawnych

intelektualnie, czyli nawiązujemy w tych rozważaniach do jednego z wymiarów arteterapii

inaczej terapii przez sztukę. Zadaję sobie pytanie o sens stosowania sztuk plastycznych w pracy

z osobą niepełnosprawną intelektualnie. Poszukiwanie odpowiedzi na to pytanie wymaga

zdefiniowania pojęcia arteterapii . Aby lepiej zrozumieć istotę pojęcia należy przypomnieć, iż

arteterapia jest rozumiana w znaczeniu szerszym jako terapia z wykorzystaniem muzyki, tańca,

teatru, poezji, prozy, zabawy, a także hodowli roślin, kontaktu z lasem, morzem i w znaczeniu

węższym jako terapia przy udziale sztuk plastycznych

3

. W szerszym znaczeniu z punktu

widzenia pedagoga specjalnego może być rozumiana również jako wychowanie estetyczne

obejmujące wszelkie działania artystyczne z celach terapeutycznych np. psychomelodramat,

2

A.S. Reber, E. S. Reber Słownik psychologii. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008, s.789

3

A. Gmitrowicz, Rola arteterapii w psychiatrii, [w:] A. Gmitrowicz , W. Karolak,(red),2000 Znaczenie

arteterapii w psychiatrii polskiej, PKI InSEA, Łódź, s. 10

3

pantomima, muzykoterapia, psychogimnastyka, biblioterapia. Natomiast w węższym

znaczeniu to wychowanie estetyczne nastawione wyłącznie na czynności plastyczne

4

.Według

Kulczyckiego arteterapia to „układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie (i)

lub podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i

uprawiania sztuki.” Według tego autora sztuka powinna połączyć funkcję terapeutyczną i

leczniczą z funkcją wychowawczą.

5

Sztuka a codzienność

Codzienność natomiast mimo, iż różnie definiowana jest zawsze tym, z czym człowiek

zmierza się w swoim życiu. Jest tym, co dzieje się tu i teraz. Jak mówi R. Sulima jest

nieuchronna a jej opis zawsze monotonny.

6

Codzienność niepełnosprawnych intelektualnie

jest podobna do codzienności pełnosprawnych. Również muszą wstać, umyć się, ubrać zjeść i

…i tutaj sytuacja wygląda już zupełnie inaczej. Osoba niepełnosprawna intelektualnie często

jest narażona zdecydowanie bardziej na popadanie w monotonię, co spowodowane jest jej

niższą sprawnością i niskim poziomem integracji społecznej. Brakiem możliwości

decydowania o samym sobie lub niską świadomością istniejących sposobów wpływania na

swoją aktywność. Osoba pełnosprawna świadomie wpływa na swoje decyzje, może

zadecydować co w danym momencie chce robić, z kim się chce spotykać, może planować

swój dzień Osoba niepełnosprawna intelektualnie często pozbawiona jest tej możliwości.

Wiele decyzji podejmowanych jest za nią. Plan dnia, chociaż organizowany z myślą o niej, to

nadal przez osoby pełnosprawne a nie przez nią samą. Zajęcia plastyczne stają się dla niej

szansą wpływania na zmianę codziennej monotonii. Przyczyniając się jednocześnie, przez

charakter wykonywanych ćwiczeń do usprawniania i rehabilitacji. Mimo, że w małym stopniu

mogą one decydować o tym, jak wygląda ich życie i ich każdy dzień, to podczas zajęć

plastycznych wszystko zależy od nich samych, od ich aktywności, wyobraźni, sprawności

manualnej, chęci robienia. W pełni mogą spełnić siebie w tym, co podczas tych zajęć robią,

mogą poczuć się zupełnie wolne.

Terapia sztukami plastycznymi, to „spontaniczna twórczość chorych, poddanych

opiece terapeutów, lub działania korekcyjne, plastyczne, podejmowane w sytuacji

4

Z. Filipkowa, Terapia w pedagogice specjalnej w Republice Czeskiej [w:] J. Wyczesany,Z. Gajdzica (red.)

Edukacja i wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością w wybranych krajach europejskich. Impuls. Kraków
2005,

s.

228

5

M.

Kulczycki, Arteterapia i psychologia kliniczna. W: Arteterapia (III) Zeszyt Naukowy nr 57 Akademii

Muzycznej im. K. Lipińskiego we Wrocławiu., Akademia Muzyczna, Wrocław1990, s. 14-24

6

R. Sulima, Antropologia codzienności, Kraków 2000, s.7)

4

terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze w zakresie plastyki”

7

. Osoby

niepełnosprawne intelektualnie w tym kontekście traktowane jako osoby chore, wymagające

podjęcia wobec nich procesu leczniczego. Do sztuk plastycznych możemy zaliczyć rysunek,

malarstwo, rzeźbę, kaligrafię, grafikę, architekturę, fotografikę, tkactwo. Sztuka może pełnić

różnorakie funkcje począwszy od rekreacyjnej, poznawczej, wychowawczej, edukacyjnej,

poprzez użytkową integracyjną, identyfikacyjną aż po emocjonalną, kompensacyjną,

leczniczą i terapeutyczną czyli te, które pozostają w kręgu zainteresowań ze względu na

podjęty temat. Jednak słusznie zwraca uwagę A. Wojciechowski na fakt aby nie mylić pojęcia

terapii przez twórczość z pojęciem terapii przez sztukę. Nie zawsze bowiem można

utożsamiać pojęcie sztuki z funkcją terapeutyczną

8

. Dzieje się tak natomiast wtedy, gdy

osoby niepełnosprawne stają się beneficjentami wartości płynących ze sztuki klasycznie

rozumianej.

Terapia sztukami plastycznymi czasem zwana plastykoterapią jest często formą

zabawy, czyli naturalną formą aktywności. Dzięki tej zabawie osoby niepełnosprawne mogą

wejść w świat otaczający jak również w świat własnych możliwości i ograniczeń.

Najważniejsze jest by pamiętać o odpowiednim doborze zajęć i form plastycznych do

możliwości i zainteresowań danej osoby. Osoba niepełnosprawna to ta, której stan fizyczny

lub/i fizyczny trwale lub okresowo utrudnia lub uniemożliwia wypełnianie zadań i ról

społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi

9

. Jak wiadomo osoba

niepełnosprawna intelektualnie może posiadać szereg dodatkowych zaburzeń. Zatem nie

zawsze ma ona wpływ na swoją sytuację. Aby mogła się rozwijać i poprawić jakość swojego

życia wymaga pomocy i terapii. Jak twierdzi W. Tatarkiewicz jedną ze skutecznych metod

jest właśnie arteterapia czyli oddziaływanie terapeutyczne za pomocą sztuki

10

. Nawet

najbardziej upośledzone umysłowo dziecko jest konstruktorem swoich struktur poznawczych

kiedy czynnie uruchamia procesy i mechanizmy swojego rozwoju. W zetknięciu z ludźmi,

przedmiotami oraz podczas odbioru doznań ze świata zewnętrznego wzorce te są

modyfikowane, zmieniają się, dostosowują, łączą ze sobą i stają się coraz bardziej

rozbudowane

11

. Małe dzieci uczą się wielu rzeczy, naśladując to, co widzą u innych ludzi.

7

W. Szulc, Sztuka i terapia, Warszawa 1993s. 41

8

A. Wojciechowski, Zrozumieć człowieka w jego najwyższym wymiarze osobowym – jako dziecko Boga,

„Oligokatecheza” 2004, nr 2,

s. 10

9

Za: A. Kurzynowskim [w:] T. Dykcik(red.) Pedagogika Specjalna, Wyd. Nauk. Uniwersytet Adama

Mickiewicza, Poznań1997, s.15

10

E.

Baum, Terapia zajęciowa, Warszawa 2008, s.38

11

M. Piszczek, Diagnoza i wspomaganie rozwoju dziecka. Wybrane zagadnienia. Centrum Metodyczne Pomocy

Psychologiczno-pedagogicznej, Warszawa 2007, s.7

5

Pomimo, iż osoby niepełnosprawne intelektualnie mają często obniżoną zdolność do

naśladowania, to dzięki obserwacji i regularnemu powtarzaniu danej czynności powinny być

w stanie łatwiej przyswajać i wykształcać w sobie nawyki pewnych zachowań. Aby osoba

niepełnosprawna mogła funkcjonować w społeczeństwie musi być poddana procesowi

rehabilitacji, który ma na celu przywracanie sprawności fizycznej, psychicznej, umysłowej

oraz społecznej

.

Arteterapia jest tą formą działania, przez którą możemy oddziaływać na

każdą z tych sfer i ją rozwijać. Podczas zajęć plastycznych niezbędne jest bowiem używanie

dłoni, nóg bądź też innych członków ciała np. ust w celu wykonania jakiejś aktywności

plastycznej.

Wiemy, że każda podejmowana rehabilitacja ma sens tylko wtedy, gdy związane z nią

działania wykonywane są systematycznie i z pewną rutyną. Dlatego można pokusić się o

stwierdzenie, iż konieczne jest stosowanie plastykoterapii jako formy nie tylko

przełamywania monotonnej codzienności, ale również jako formy codziennego usprawniania.

Konieczność używania dłoni w zajęciach plastycznych przyczynia się do rozwoju i

doskonaleniu w zakresie motoryki małej. Niezbędne podczas tych zajęć jest kontrolowanie

ruchów rąk, dłoni i palców, ćwiczenie chwytania, manipulowanie danym przedmiotem, czy

będzie to ołówek kredka czy pędzel bądź masa plastyczna w celu wykonania danego zadania.

Ćwiczymy przez to również koordynację w posługiwaniu się obiema rękami jak również

koordynację wzrokowo- ruchową. Stosując poszczególne techniki możemy ćwiczyć określone

obszary usprawniając tym samym osobę niepełnosprawną nie tylko w zakresie małej ale również

i dużej motoryki. Efekty pracy będzie oczywiście warunkował między innymi rodzaj i stopień

niepełnosprawności. Inne efekty będą w przypadku pracy z osobą lekko i głębiej

niepełnosprawna.

Należy pamiętać, iż wraz z niepełnosprawnością intelektualną mogą wystąpić

dodatkowe zaburzenia czy dysfunkcje, utrudniające stosowanie sztuk plastycznych. Dzieje się

tak chociażby w przypadku dziecka niepełnosprawnego intelektualnie z Mózgowym Porażeniem

Dziecięcym. W zależności od rodzaju i stopnia MPD czasami zastosowanie na przykład rysunku

jako formy terapii może okazać się bardziej stresujące, a czasem nawet wręcz niemożliwe do

wykonania. Jednak w większości przypadków wskazane jest wykonywanie różnego rodzaju

ćwiczeń. Można do nich zaliczyć takie jak: malowanie palcami na dużych arkuszach( ma to

wartość projekcyjną, udowodniono, iż jest to technika szczególnie sprzyjająca odblokowywaniu

6

wokalizacji i werbalizacji

12

), malowanie dużym pędzlem na dużych powierzchniach typu ściana

podłoga (oczywiście wyłożona papierem); malowanie określonych, prostych wzorów (koło, linia

prosta, fala itp.); zamalowywanie i wypełnianie zakreślonych kształtów; rysowanie i malowanie

w jednym kierunku; kreślenie linii prostych po śladzie i samemu; łączenie liniami zaznaczonych

punktów; malowanie specjalnymi farbkami na foli, wycinanie po liniach prostych, falach, skosie,

konkretnych kształtów; wycinanie obrazków; lepienie z plasteliny, ugniatanie plasteliny,

robienie małych kuleczek z plasteliny; robienie wałeczków z plasteliny; praca z masą solną i

gliną; odwzorowywanie szlaczków i wzorów; przyklejanie wyciętych z papieru, gazety wzorów.

Stosowanie różnego rodzaju terapii plastycznej często nadaje sens życiu

niepełnosprawnych. Kontakt ze sztuką staje się ważnym ogniwem w rehabilitacji ze względu na

swój charakter usprawniający, również diagnostyczny. Stanowi źródło wiedzy o życiu i psychice

danej osoby. Daje ogromną radość tworzenia, którą przynosi najmniejszy sukces. Wspólne

chwile spędzone z rówieśnikami podczas zajęć zbliżają uczestników zajęć do siebie i

pozwalają na wyzwolenie się ze smutnego świata izolacji. Zapobiegają poczuciu

samotności.

13

Warunki niezbędne w prowadzeniu zajęć plastycznych

Aby zajęcia plastyczne przynosiły pożądane efekty muszą być stworzone odpowiednie

warunki. Musimy pamiętać o kilku istotnych kwestiach jak stworzenie odpowiednich warunków

lokalowych. Sala, w której osoby będą pracować powinna być dobrze oświetlona, stoły powinny

być odpowiednio dostosowane, a krzesła wygodne. Te pozornie błahe czynniki będą

determinować efektywność zajęć, bowiem przyczynią się do odpowiedniej atmosfery panującej

na zajęciach. Nie bez znaczenia jest tutaj również sama osoba terapeuty, osoby prowadzącej,

która powinna u podopiecznego wzbudzać zaufanie, być dla niego wsparciem, akceptować go

takim jaki jest

.

Pozwalać mu na własną autonomię i nie ograniczać jego swobody twórczej oraz

szanować jego wybory. Powinien on stosować wzmocnienia pozytywne w postaci nieustannych

pochwał tak, by każda czynność, każda kreska, kropka nie zostały bez odzewu i docenienia.

Przez takie zachowania nie tylko stwarza się osobie przyjazną atmosferę, dzięki której chętniej

będzie pracowała i podejmowała działanie, ale może też zawiązać się pewna więź między

terapeutą a podopiecznym. Dzięki tej więzi podopieczny za pomocą pewnych symboli będzie

starał się komunikować swoje potrzeby.

12

H.

Olechnowicz, Wyzwalanie aktywności dzieci głębiej upośledzony, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,

Warszawa 1994, s.141

13

A.

Olas, Arteterapia inspiracją dla pedagogiki. „ Szkoła specjalna” 2006 nr 4., s.303

7

Bardzo ważne są również relacje panujące między osobą terapeuty a podopiecznego, ale

również atmosfera i relacje istniejące w grupie. W zależności od indywidualnych potrzeb osób

prowadzący może oprócz pracy indywidualnej zaproponować tworzenie wspólnego dzieła.

14

Ogólna atmosfera panująca w grupie będzie motywować poszczególnych jej członków.

Terapeuta powinien traktować wszystkich uczestników grupy w taki sam sposób, by nie

wprowadzać niepotrzebnych napięć związanych z brakiem zainteresowania czyjąś osobą, bądź

też wywyższania drugiej osoby. Oczywiście zajęcia powinny być dostosowane do poziomu

intelektualnego danej osoby i jej potrzeby powinny być rozpatrywane indywidualnie. To ta

osoba ma mieć poczucie, że jest ważna, że to od niej zależy co będzie robić i jakich materiałów

używać. Osoby niepełnosprawne intelektualnie instynktownie wybierają pomoce, które będą

wykorzystywać do pracy. Instynktownie znają swoje możliwości i wiedzą w czym będą czuły się

dobrze. Jeśli jeszcze nie znalazły ulubionej techniki zadaniem terapeuty jest stworzyć takie

warunki i udostępnić tyle materiałów i technik, aby osoba ta mogła eksperymentować i

poszukiwać tego, co sprawi jej najwięcej przyjemności, w czym będzie mogła się rozwinąć i w

pełni realizować.

Często zajęciom plastycznym towarzyszy muzyka płynąca w tle. Jest ona nie bez

znaczenia na efekt końcowy zajęć. W zależności od jej specyfiki, rytmu, melodii, znajomości jej

przez osoby uczestniczące w zajęciach może stanowić istotny czynnik w pracy twórczej danej

osoby. Wprowadzenie podopiecznego w odpowiedni nastrój sprawi, że chętniej będzie on

wykonywał działania twórcze i będzie mu to sprawiało więcej radości. Jeśli zastosujemy zbyt

dynamiczną muzykę lub niespokojną może to doprowadzić do wytworzenia się w

podopiecznych bardziej agresywnych zachowań, które będą widoczne na wykonywanej pracy.

Czasem może to przysłużyć się do rozładowania negatywnych emocji pod warunkiem, że po

dynamicznej rytmice zastosujemy taką, która wpłynie kojąco i uspokoi agresywne emocje.

Co wykorzystać na zajęciach plastycznych

Do technik, które możemy wykorzystać na zajęciach plastycznych zaliczyć można:

technikę malowania dziesięcioma palcami

,technikę kolarzu, tkactwo, haftowanie, szycie, pracę

z tworzywem bezkształtnym, malowanie na szkle (lub folii w przypadku mniej sprawnych

manualnie), zajęcia ceramiczne, lepienie w glinie, masie solnej, plastelinie, modelinie,

14

E. Marek, Arteterapia jako metoda wspomagająca pracę wychowawczą, [W]: M. Knapik, W. A. Sacher (red.)

Sztuka w edukacji i terapii. Uniwersytet Śląski, Wydział Pedagogiki i Psychologii, Zakład Arteterapii, Impuls.
Kraków 2004,

s. 107

8

rysowanie, malowanie kredkami, ołówkami, pastelami, kredą. Codzienność wraz z jej

dobrodziejstwami sprzyja sztuce i zajęciom plastycznym. Nie zawsze musimy wydawać

olbrzymie sumy pieniędzy na zorganizowanie zajęć, wystarczy rozejrzeć się dokoła i

wykorzystać zarówno to, co daje nam natura jak i to, co używamy na co dzień. Bogactwo

materiałów: makarony, ziarna, mąka, naturalne barwniki, kubki po jogurtach, balony, ścinki

materiałów, stare gazety, mech, liście, szyszki, kora drzewa, sprawiają, że zajęcia nie tylko stają

się tanie w realizacji ale również atrakcyjne w samej formie i ze względu na stymulację

polisensoryczną. Rozmaitość materiałów to rozmaitość faktury, która ma odpowiedni wpływ na

dostarczanie szeregu pożądanych bodźców. Dzięki zastosowaniu metody malowania

dziesięcioma palcami na przykład możemy zdaniem wielu badaczy, uzyskać pomoc w

pokonywaniu lęków, uwalnianiu się od zahamowań, wzmacnianiu wiary we własne siły,

pobudzaniu ekspresji fantastycznej. Stosowana jako technika projekcyjna może mieć również

wartości diagnostyczne

15

.

J. Zinker na podstawie wieloletnich doświadczeń wyróżnił trzy stadia rozwoju

nieprofesjonalnej aktywności artystycznej:

1. Pierwsze- przełamywanie oporów przed działalnością artystyczną malowaniem,

rysowaniem. Powstała w tej fazie praca jest prymitywna, często to co się na niej

znajduje jest umieszczone na środku kartki. Poszczególne znaki są przypadkowe i

nieusystematyzowane.

2. Drugie – widoczna większa odwaga w rysowaniu, pokrywanie większych

powierzchni kartki. Zaczynają się wydobywać jakieś kształty, poszczególne pola

stają się coraz bardziej wyraźne.

3. Trzecie – tematy rysunków są bardziej rozwinięte. Przestrzeń wypełnia wiele

zintegrowanych w całość szczegółów. Dzieło zaczyna mieć bogatą strukturę

16

.

Stadia opisane przez J. Zinkera nie zawsze osiągają osoby głębiej upośledzone

umysłowo i autystyczne. Część z nich nie tylko nie potrafi nazwać swoich emocji, ale również

nie potrafi wyrazić ich w sposób konwencjonalny, zrozumiały dla otoczenia, czy to za pomocą

mimiczną czy pantomimiczna. Ponieważ jak znajdziemy w literaturze przedmiotu osoby te są w

stanie przeżywać jedynie najprostsze emocje, a nie są zdolne do uczuć bardziej złożonych to

powoduje duże trudności we wskazywaniu i rozróżnianiu źródeł swoich stanów emocjonalnych.

15

B.

Kaja, Zarys Terapii Dziecka, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej. Bydgoszcz 2001, s. 80

16

J.

Zinker, Proces twórczy w terapii Gestalt. Wydawnictwo Jacek Santorski & Co., Warszawa 1991,s. 227- 232

9

Terapia przez sztukę może pozwolić im na uporządkowanie, wyrażenie i lepsze zrozumienie

własnych emocji. Te, których nie są w stanie opisać i nazwać przenoszą w twórczość plastyczną,

nadając im kształt rysunku, obrazu, rzeźby czy innego wytworu plastycznego.

Przez bogactwo tworzywa, intrygujących kształtów i form, różnorodności barw (…)sztuka

spełnia specjalną misję rozwijając wszystkie cechy jednostki, które uczynią jej życie

bogatszym”

17

. „Jest najpełniejszą formą ludzkiej ekspresji”

18

Podsumowanie

Reasumując powyższe rozważania plastyka jest jednym z ważnych elementów

codziennego procesu rewalidacyjnego. Dzięki aktywnemu uczestnictwu w zajęciach

plastycznych dochodzimy do szeregu pozytywnych zmian. Jak już wcześniej zostało

wspomniane dochodzi do usprawnienia manualnego; rozwijana się koncentracja uwagi jak

również koordynacja wzorowo ruchowa; pracujemy na rozwojem zaburzonych funkcji

psychofizycznych i leczeniem oraz zapobieganiem pogłębianiu się istniejących deficytów.

Dzięki tym zajęciom pracujemy nad emocjami; obniżamy napięcia mięśniowe, uspokajamy

wyciszamy, pobudzamy do aktywności twórczej i rozbudzamy wyobraźnię. Pracujemy nad

rozwojem osobowości, poprawą stosunków interpersonalnych w kontaktach z innymi ludźmi,

co powoduje, iż łatwiej jest danej osobie odnaleźć się w świecie zewnętrznym. Kształtowana

jest również swoboda wypowiadania się, a u głębiej niepełnosprawnych forma

komunikowania swoich potrzeb (werbalne i poza werbalne komunikowanie się). Stosowanie

różnych technik plastycznych powoduje rozładowywanie napięć, uwolnienie od przykrych

wspomnień i niepokojów; odreagowanie nagromadzonych emocji. Zaspokojone zostają

podstawowe potrzeby akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestnictwa, bycia rozumianym i

docenianym. Dzięki temu podopieczni poznają lepiej zarówno siebie jak innych, którzy ich

otaczają dostrzegają, że nie tylko oni mają swoje potrzeby, ale również druga osoba siedząca

obok nich. Następuje zwiększenie poziomu samowiedzy i akceptacji samego siebie. Zajęcia

plastyczne to również czas, który dzięki swojemu bogactwu technik i materiałów jest

doskonałym do pobudzenia sensorycznego, wielozmysłowego postrzegania świata,

poznawania przestrzeni, jej granic, dystansu między przedmiotami. To czas na pracę nad

pożądanymi nawykami i nad relacjami jakie powinno się mieć w stosunku do siebie, do

otaczających przedmiotów i ludzi będących w otoczeniu.

17

V. Lowenfeld,W. Brittain, Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, Warszawa 1977, s.35

18

Tamże, s. 15

10

Terapia przez sztukę przynosi korzyści, dzięki zarówno samej aktywności podczas tworzenia

ale również posiada aspekt motywacyjny i wartościujący. Wiemy bowiem, że twórczość osób

niepełnosprawnych wychodzi coraz częściej na światło dzienne. Ich prace są doceniane,

sprzedawane, zdarza się również, że jest sposób aby zarabiać na swoje utrzymanie. Coraz

więcej spotyka się wystaw w domach kultury, galeriach czy muzeach. Podnosi to

efektywność tej terapii. Osoby te czują się nie tylko wyzwolone tworząc ale czują się dumne i

doceniane widząc reakcję innych ludzi na ich twórczość.

Konkluzja końcowa

Każdy z nas nosi w sobie piękno. Cała sztuka polega na tym, by umieć je odkryć.

— Éric- Emmanuel Schmitt

Codzienność staje się nieustanną próbą odnalezienia w sobie, w drugiej osobie piękna.

Sztuka natomiast jest sposobem na wydobycie tego piękna, które tkwi w środku człowieka.

Często nie zdając sobie sprawy z naszych możliwości, czy z możliwości drugiej osoby, dzięki

sztuce odkrywamy jej duszę, nadajemy kształt jej człowieczeństwu i ukazujemy sens jej

istnienia. Dzięki stworzeniu możliwości obcowania ze sztuką przyczyniamy się do

ustawicznego rozwoju osobowości człowieka. Wymaga to oczywiście starannego

przygotowania, odpowiedniego, indywidualnego podejścia i znajomości możliwości i

ograniczeń danej osoby. Osoba niepełnosprawna będzie aktywna w momencie gdy

stworzymy jej takie warunki by mogła czuć się bezpieczna, kiedy jej potrzeby i

zainteresowania będą brane pod uwagę, kiedy będzie czuła się dobrze wykonując daną

czynność co znaczy, że będzie miała poczucie tego, co robi, kiedy podczas zajęć będą jej

towarzyszyć emocje i uczucia, kiedy będzie miała poczucie, że coś od niej zależy, a w końcu

kiedy będąc docenianą ze strony osoby prowadzącej będzie budowała poczucie własnej

wartości.

W zależności od wieku osoby niepełnosprawnej intelektualnie sztuki plastyczne będą

przybierać różne role. Na etapie szkolnym będą realizować cele edukacyjne i wpływać na

rozwój i nabieranie umiejętności potrzebnych w codziennym funkcjonowaniu. Będą służyć

usprawnianiu

niezaburzonych

funkcji

fizycznych

i

psychicznych,

korygowaniu

nieprawidłowości rozwojowych i rozwijaniu uzdolnień uczniów. Program plastyki w swoich

treściach ukierunkowany jest na działalność i usprawnianie motoryki małej, gdyż funkcje te

są punktem wyjścia w terapii i rewalidacji dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. Terapia

plastyczna w domach pomocy społecznej natomiast będzie podtrzymywała rozwinięte przez

szkołę umiejętności, będzie sprzyjać dalszemu rozwojowi, a przede wszystkim będzie formą

11

zarówno komunikacji z otoczeniem za pomocą sztuki ale również będzie pomagać

uzewnętrzniać emocje. Zajęcia plastyczne organizowane w Warsztatach Terapii Zajęciowej

mają służyć przede wszystkim przygotowaniu danej osoby do wykonywania czynności, która

nie tylko będzie spełniała funkcję terapeutyczną, ale również pomoże mu w zdobywaniu

środków finansowych. Zadawane sobie zatem pytanie czy warto stosować sztuki plastyczne

w terapii osób niepełnosprawnych intelektualnie wydaje się być pytaniem retorycznym.

BIBLIOGRAFIA

Baum E. (2008), Terapia zajęciowa, Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna, Warszawa

Dykcik T. (1997) (red.) Pedagogika Specjalna, Wyd. Nauk. Uniwersytet Adama
Mickiewicza, Poznań.

Filipkowa Z. Terapia w pedagogice specjalnej w Republice Czeskiej [w:] Wyczesany J.,
Gajdzica Z. (red.) Edukacja i wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością w wybranych
krajach europejskich. Impuls. Kraków 2005

Gmitrowicz A, Rola arteterapii w psychiatrii, [w:] Gmitrowicz A., Karolak W.,(red),2000
Znaczenie arteterapii w psychiatrii polskiej, PKI InSEA, Łódź

Kaja B. (2001) Zarys Terapii Dziecka, Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego.
Bydgoszcz

Kulczycki M. (1990) Arteterapia i psychologia kliniczna. W: Arteterapia (III) Zeszyt
Naukowy nr 57 Akademi Muzycznej im. K. Lipińskiego we Wrocławiu. Wrocław, Akademia
Muzyczna

Lowenfeld V., Brittain W. (1977) Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, Warszawa 1977

Marek E. (2004) Arteterapia jako metoda wspomagająca pracę wychowawczą, W: Knapik
M., Sacher W. A. (red.) (2004) Sztuka w edukacji i terapii. Uniwersytet Śląski, Wydział
Pedagogiki i Psychologii, Zakład Arteterapii, Impuls. Kraków

Nęcka E. (2000), Twórczość [w:] Strelau J.(red.), Psychologia podręcznik akademicki, t II,
Gdańsk.

Olas A., Arteterapia inspiracją dla pedagogiki. Szkoła specjalna. 2006 nr 4

Olechnowicz H. (1994), Wyzwalanie aktywności dzieci głębiej upośledzony, Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa

12

Piszczek M. (2007), Diagnoza i wspomaganie rozwoju dziecka. Wybrane zagadnienia.
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-pedagogicznej, Warszawa

Szulc W. (1993), Sztuka i terapia, Warszawa

Wojciechowski A. (2004), Zrozumieć człowieka w jego najwyższym wymiarze osobowym –
jako dziecko Boga, „Oligokatecheza”, nr 2

Zinker J. (1991), Proces twórczy w terapii Gestalt. Wydawnictwo Jacek Santorski & Co.,
Warszawa

Reber A. S., Reber E. S. (2008) Słownik psychologii. Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa