T. Biesaga, Wykład z etyki ogólnej, Kraków 2010

J. MARITAINA SYSTEMY ETYCZNE

Jacques Mritain, Dziewięć wykładów o podstawowych pojęciach filozofii moralnej,

RW KUL, Lublin 2001

J. Maritain rozwijał zasadniczo etykę klasyczna, arystotelesowsko-tomistyczną, ale

reinterpretował jej pojęcia uwzględniając szerzej doświadczenie moralności, doświadczenia

osoby ludzkiej. W związku z tym jego ujęcie jest czymś nowym, twórczym i bliższym

dyskusji z nurtami współczesnymi.

Dla ukazania swojej filozofii moralnej wyróżnia on na przestrzeni historii filozofii trzy

różne systemy etyki. Jest to wyróżnienie, ze względu na a) miejsce człowieka w tym systemie

i oraz b) rodzaju uprawianej, bądź odrzucanej metafizyki.

Wyróżnił on:

a) etykę kosmiczno-realistyczną tradycji klasycznej,

b) akosmiczną i idealistyczną etykę Kanta i

c) etykę postkanowska, będąca w permanentnym kryzysie: rozwijająca się jako

aprioryczna etykę aksjologiczna fenomenologów, pozytywistystczno-scientystyczna etyka w

różnych nurtach, które można nazwać socjologizmem etycznym.

Etyka starożytna, z wyjątkiem etyki Sokratesa, rozwijała się zasadniczo w

perspektywie filozofii kosmosu, czy filozofii przyrody. Poszukiwanie arche kosmosu,

odkrycie pluralizmu bytów, prawa natury wpisanego w każdy byt, w tym również w naturę

człowieka, odwoływanie się do Absolutu jako ostatecznego uzasadnienia istnienia bytów i

wpisanego w nie prawa natury wprawdzie nie podkreślało wyjątkowej pozycji człowieka, ale

sięgało po obiektywne podstawy moralności.

„W tej perspektywie etycznej – pisze J. Maritain – dobro moralne jest zakorzenione w

1

rzeczywistości pozaumysłowej: w Bogu, w naturze rzeczy, przede wszystkim w naturze

ludzkiej, w prawie naturalnym” (DzW 12). Oczywiście prawo naturalne odczytuje rozum

ludzki. Odczytuje go, ale go nie stwarza, lecz napotyka w realnej rzeczywistości. Staje się on

jako prasumienie najbliższą norma moralna, ale nie normą subiektywną, lecz normą

obiektywna, niezależna od niego.

Kopernikański przewrót I. Kanta w etyce odwrócił związki moralności z Bogiem, z jej

ontyczna podstawa – naturą ludzką i zawartym w niej prawem naturalnym. Zbudował etykę

akosmiczną, czyli antropocentryczną i idealistyczną. Była to etyka wyprowadzona z czystego

rozumu praktycznego, z woli samowiążącej się imperatywem, obowiązkiem, uniwersalną

zasadą działania, przeciwstawioną wszelkim tendencjom natury ludzkiej. To oderwanie

wolności od natury ludzkiej pozbawiało przedmiotowych uzasadnień dobra moralnego. Jeśli

w perspektywie realistycznej, wola była dobra jeśli dążyła i realizowała dobro przedmiotowe,

to obecnie wola jest dobra sama w sobie, przez chcenie i kierowanie się uniwersalnoscią

zasady.

Autonomizm etyczny I. Kanta odrywa człowieka od kosmosu i przyrody, od bycia

wśród realnych bytów. Dobro moralne nie ma uzasadnień w rzeczywistości pozumysłowej,

jest wytworem rozumu praktycznego, czyli woli. Jest to etyka formalna, dedukcyjno-

normatywna.

„Po Kancie – pisze J. Maritain – filozofia moralna znalazła się w sytuacji całkowitego

zamieszania, weszła w stan permanentnego kryzysu” (DzW 17).

Pozytywistyczna reakcja na odcięcie przez Kanta moralności od świata, przyrody i

natury, nie przyniosła oczekiwanych rezultatów, ponieważ podzielała empiryzm Hume’a, z

którym Kant chciał się uporać, redukowała przez to moralność czy to w filozofii A. Comte’a,

Durkheima, Koła Wiedeńskiego do zjawisk społecznych. Budowanie etyki na modelu nauk

przyrodniczych nie mogło dać jej właściwych filozoficznych, antropologicznych i

2

metafizycznych podstaw. Nauki empiryczne mogły odkryć fakty, ale nie potrafiły stwierdzić

istnienia wartości moralnych. Wypowiadane sądy o wartościach, czy sądy normatywne

tłumaczono bądź procesami społecznymi, bądź psychicznymi. (socjologizm, psychologizm,

emotywizm etyczny). W tym duchu E. Durkheim i Levy Brühl etykę zastąpili socjologiczną

„nauka o obyczajach”, M. Schlick – psychologią opisująca przeżycia związane z moralnością,

a J. Ayer zlikwidował etykę jako naukę, gdyż uznał, że świat wartości moralnych jest

ekspresja uczuć, stanów emocjonalnych, których nie da się naukowo ująć, a więc pojęcia

etyczne są pseudopojęciami.

W ten etyka w permantnnym kryzysie pokantowskim, albo jest uprawiania jako

socjologia zachowań społecznych, albo psychologia przeżyć moralnych, albo jako metaetyka

zajumuje się likwidacja siebie samej.

Oczywiście, że aksjologia fenomenologów i antropologia egzystencjalistyczna

poszukują wyjścia z tego kryzysu, ale jak dotąd nie potrafią oni nawiązać do pozaumysłowej,

przedmiotowej, realnej rzeczywistości uzasadniającej dobro moralne.

W sumie przeważa dziś w angloamerykańskiej mentalności w jakimś sensie w Europie

postpozytywistyczny redukcjonizm moralności do obyczajów społecznych, do prawa

stanowionego konwencjonalnie przez uzurpujące sobie to uprawnienie państwo. Socjologizm

etyczny niszczy właściwe podstawy moralności, popada w sprzeczność i dokonuje nawet

destrukcji siebie. Niszczy obiektywne podstawy, bo z faktów jak się ludzie statystycznie

zachowują, zgodnie z założeniami nauk empirycznych, nie może wyprowadzić wskazań jak

powinni się zachowywać. Socjologizm wprost głosi relatywizm moralny i iluzoryczność

wszelkich nakazów moralnych. W ten sposób dochodzi on do pustki, którą stara się zapewnić

Lewiatan – państwo. Nikt nie wie dlaczego to Lewiatanowi mamy dać prerogatywy Absolutu,

stwarzania porządku kosmosu i świata, ustanawiania porządku moralnego. Żadne

społeczeństwo nie może istnieć bez wspólnej podstawy przekonań moralnych, które właśnie

3

usprawiedliwiają istnienie państwa i innych bardziej jeszcze potrzebnych społeczności i

wspólnot.

4