FORMULARZ DO OPISU PROFILU GLEBOWEGO

Część ogólna opisu zawiera:

- numer odkrywki (profilu),
- datę,
- miejscowość,
- lokalizację odkrywki (w odniesieniu do charakterystycznych punktów terenu),
- roślinność lub rodzaj użytku,
- jednostkę fizjograficzną,
- rzeźbę terenu,
- stosunki wodne,
- stopień zagrożenia erozją.

W obszarach polodowcowych, które dominują na terenie Polski, wyróżnia się

następujące podstawowe jednostki fizjograficzne (morfogenetyczne):

- równiny dennomorenowe,

- strefę moreny czołowej,

- strefę sandru,

- doliny i pradoliny.

W zależności od deniwelacji na odcinku 2 km wyróżnia się na obszarach nizinnych i

wyżynnych następujące rzeźby terenu:

- równinną (płaską) - do 10 m,

- niskofalistą (niskopagórkowatą) - 10-25 rn,

- falistą (pogórkowatą) - 25-75 m,

- wysokofalistą (wysokopagórkowatą) - 75-150 m,

- wzgórzową - ponad 150 m.

Przyjmując za kryterium stopień zaspokojenia potrzeb wodnych roślin, wyróżnia się

następujące kategorie stosunków wodnych (wilgotnościowych):

1. Gleby o właściwym uwilgotnieniu - wykazują zrównoważony układ stosunków

powietrzno-wodnych. Nadmierne przejściowe uwilgotnienie bądź przesuszenie

występuje w nich jedynie w latach o wyjątkowo niekorzystnych układach pogody i w

ujęciu dziesięcioletnim słabo odbija się na plonach.

2. Gleby okresowo nadmiernie uwilgotnione

- Niepodmokłe - należą tutaj gleby, których budowa (zaleganie warstw słabo

przepuszczalnych w profilu) warunkuje okresowo kumulację wody wiosną i jesienią.

Kumulacja ta może wystąpić sporadycznie także w pełni sezonu wegetacyjnego.

- Okresowo podmokłe - w pewnych okresach znajdują się w zasięgu oddziaływania wód

gruntowych. Wykazują one ponadto przeważnie w środkowej części profilu oglejenie

marnmrkowate, a w dolnej całkowite.

3. Gleby trwale podmokłe - występują głównie w obniżeniach terenu i dolinach

rzecznych, wykazują silne oglejenie. Nie zmeliorowane nie powinny być użytkowane

jako grunty orne.

4. Gleby okresowo nadmiernie suche - wykazują z reguły niedobór wody przez dłuższy

czas okresu wegetacyjnego. Należą tu głównie gleby lekkie o przepuszczalnych

podłożach lub o średniej zwięzłości, lecz na zbyt dużych spadkach terenu.

5. Gleby trwale za suche - występuje w nich brak odpowiedniej ilości wody prawie

przez cały okres wegetacji roślin. Kategoria ta obejmuje głównie gleby piaszczyste lub

płytkie gleby zwięzłe o silnie przepuszczalnym podłożu.

Wyróżnia się następujące stopnie zagrożenia gleb erozją:

- słaby - następuje częściowe zmywanie poziomu ornopróchnicznego,

- umiarkowany - następuje zmywanie poziomu ornopróchnicznego, miejscami, głównie

na lessach, powstają żłobiny sięgające poniżej tego poziomu,

- intensywny - skutki są podobne jak w poprzedniej erozji, lecz silniejsze,

- silny - następuje niszczenie całego profilu gleby, a niekiedy także części podłoża oraz

częściowo rozczłonkowywanie się reliefu,

- bardzo silny - następuje niszczenie profilu gleby jak wyżej, ale prowadzi to do daleko

idącego rozczłonkowywania się reliefu.

Część szczegółowa opisu

W tej części opisu profilu glebowego dla każdego poziomu genetycznego określa się

następujące cechy morfologiczne: miąższość, skład granulome-tryczny, barwę, strukturę,

stan uwilgotnienia, oglejenie, dodatkowe cechy morfologiczne oraz przejścia poziomów.

Miąższość gleby

Miąższością gleby nazywa się łączną głębokość wszystkich jednolitych genetycznie

poziomów zróżnicowania profilu glebowego od powierzchni do skały macierzystej.

Struktura gleb

Strukturą gleby nazywa się stan zagregowania elementarnych cząstek stałej fazy gleby.

To określenie struktury dotyczy przede wszystkim glebowych utworów mineralnych i

mineralno-organicznych. W strukturze glebowych utworów organicznych często

spotykanym elementem są nierozłożone lub w różnym stopniu rozłożone szczątki,

głównie roślinne, nadające opisywanej masie glebowej specyficzny charakter.

Struktury gleb mineralnych

Struktura warstwowa. Agregaty zbudowane są z cienkich, poziomo ułożonych płytek

— łusek lub blaszek. Grubość ich jest różna, od ułamków milimetra do kilku milimetrów.

Również ich konsystencja i trwałość są różne. Struktura taka występuje w glebach

nieuprawnych. Często bywa odziedziczona po skale macierzystej. Spotyka się ją często w

madach.

Struktura słupkowa. Agregaty są o kształcie wydłużonym i niewyraźnych

zaokrąglonych krawędziach, ułożone pionowo. Rozmiary agregatów bywają różne. Ich

ś

rednica waha się od kilkunastu do kilkudziesięciu milimetrów, a długość od kilku do

kilkunastu centymetrów. Ten typ struktury spotyka się przede wszystkim w glebach

klimatu suchego i półsuchego.

Struktura pryzmatyczna. Agregaty ostrokrawędziste, o kształcie zbliżonym do

sześcianów i o wymiarach boków od kilku do kilkudziesięciu milimetrów. Struktura ta

charakterystyczna jest dla gleb o ciężkim składzie granulometrycznym (iły, gliny

ciężkie), głównie w strefie klimatu wilgotnego. Ujawnia się podczas wysychania gleby,

kiedy łatwo przy naciśnięciu rozpada się na luźne pryzmaty. Natomiast podczas

nawilżania granice pomiędzy agregatami zanikają w wyniku pęcznienia.

Struktura sferyczna. Agregaty zbliżone kształtem do kuli o wymiarach od l do

kilkudziesięciu milimetrów. Charakterystyczną cechą tej struktury jest to, że agregaty są

ułożone luźno i łatwo rozpadają się. W razie uwilgotnienia wolne przestrzenie między

nimi na ogół nie zanikają wskutek pęcznienia. Wyróżnić tu można strukturę:

orzechowatą, ziarnistą i gruzełkowatą.

Struktura orzechowatą charakteryzuje się średnicą agregatów od 5 do kilkunastu

milimetrów i dość wyraźnymi kształtami o ostrych krawędziach. Ta forma struktury

występuje raczej w głębszych poziomach profilów glebowych.

Struktura ziarnista odznacza się wyraźnymi kształtami kulistymi i łatwymi do wyczucia

dość twardymi krawędziami, a średnica ziarn wynosi od pół do kilku milimetrów.

Struktura ta jest charakterystyczna dla poziomów poddarniowych użytków zielonych na

glebach mineralnych.

Struktura gruzełkowata charakterystyczna jest przede wszystkim dla poziomów

próchnicznych gleb uprawnych (użytkowanych rolniczo i ogrodniczo), odznacza się

niewyraźnymi krawędziami agregatów oraz wyjątkowo dużą porowatością.

Układ gleby

Układ gleby odzwierciedla sposób ułożenia względem siebie poszczególnych części

elementarnych (ziaren) i agregatów oraz charakter porowatości, która powstaje w tych

warunkach.

Wyróżnia się 4 rodzaje układów w glebach.

Luźny — poszczególne ziarna lub agregaty nie są ze sobą sklejone.

Pulchny — charakterystyczny dla poziomów próchnicznych gleb dobrze uprawionych, o

strukturze gruzełkowej i składzie granulometrycznym pyłu (gleby wytworzone z lessów i

utworów lessowatych), spotykany również w poziomach murszowych gleb murszowo-

torfowych użytkowanych przemiennie.

Zwięzły - agregaty strukturalne w tym układzie przylegają do siebie dość szczelnie,

tworząc niewielkie przestrzenie makroporowate. Charakterystyczna dla układu zwięzłego

jest struktura pryzmatyczna i orzechowata.

Zbity - bezstrukturalna masa glebowa składa się ze szczelnie ułożonych przylegających

do siebie ziarn różnej wielkości scementowanych związkami żelaza. Jest to układ masy

glebowej wyjątkowo niekorzystny z rolniczego punktu widzenia.

Stan uwilgotnienia

Stan uwilgotnienia jest ważną cechą w opisie profilu, ponieważ zależą od niego takie

cechy, jak barwa, konsystencja itp. Wyróżnia się następujące stany gleby:

- suchy - przy rozcieraniu materiał kruszy się i kurzy, a więc nie zawiera wyczuwalnej

wilgoci; w tym stanie wilgotności gleba zawiera wodę higro-skopową, w warunkach

laboratoryjnych stan ten nazywa się powietrznie suchym;

- świeży - przy dotknięciu gleba wydaje się chłodna, ale ani nie sucha (nie kruszy się),

ani nie wilgotna (nie zwilża palców lub bibuły przy ściśnięciu);

- wilgotny - zawarta w glebie woda zwilża pod naciskiem palce lub bibułę, lecz po

ś

ciśnięciu gleby w ręce nie wycieka; gleba w tym stanie wilgotności przywiera do ręki, a

gleby gliniaste, ilaste i niektóre utwory pyłowe wykazują plastyczność;

- mokry - woda wycieka z gleby (bez nacisku), wszystkie jej przestwory są wypełnione

wodą, gleba w tym stanie rozmazuje się w palcach.

Oglejenie

Efektem morfologicznym procesów glejowych zachodzących w glebach jest

występowanie barw w odcieniu niebieskozielonym. Wyróżnia się następujące formy

oglejenia:

- plamiste - jest to najsłabiej zaznaczająca się forma oglejenia, charakteryzuje się

występowaniem sporadycznych plam na tle zasadniczej barwy gleby;

- zaciekowe - najczęściej powstaje wzdłuż kanałów pokorzeniowych i uwidacznia się w

postaci pionowych smug i zacieków; oglejenie zaciekowe, podobnie jak plamiste, w

istotny sposób nie pogarsza warunków prawidłowego rozwoju roślin uprawnych;

- marmurkowate -jest wynikiem dalszego rozwoju oglejenia plamistego i zaciekowego;

plamy i zacieki łączą się ze sobą, tworząc „mozaikę glejową" na tle właściwej barwy

gleby;

- całkowite - stanowi dalszy etap rozwoju oglejenia marmurkowatego; strefa tego

oglejenia zaznacza się tak wyraźnie, że obejmuje cały poziom.

Oglejenie marmurkowate, a szczególnie całkowite, w glebach uprawnych jest zjawiskiem

niepożądanym. Świadczy ono bowiem o okresowym lub stałym niedoborze tlenu i zlej

przewiewności (aeracji) gleby.

D

ODATKOWE CECHY MORFOLOGICZNE GLEBY

(zwane często nowotworami

glebowymi)

Są to mniej lub bardziej wyraźne skupienia, konkrecje (skupienia twarde), osady lub

naloty różnych ciał powstałych na skutek procesów fizyczno-chemicznych lub

biologicznych zachodzących w glebie. Rozróżnia się skupienia pochodzenia

chemicznego i biochemicznego oraz pochodzenia biologicznego (zoogenicznego). Do

pierwszej grupy należą:

1. Związki łatwo rozpuszczalnych soli (NaCl, Na

2

SO

4

, CaCl

2

, MgCl

2

) -występują one

w postaci różnych osadów lub drobnych konkrecji. W glebach Polski spotykane są

bardzo rzadko, natomiast powszechnie występują w glebach klimatu półsuchego lub

suchego.

2. Skupienia gipsowe (CaSO

4

·2H2O) - tworzą różnego kształtu osady lub

pseudogrzybnie w postaci wydłużonych, cienkich włókien przerastających gruzełki

gleby. Spotykane są także najczęściej w glebach wytworzonych w klimacie półsuchym i

suchym.

3. Skupienia węglanowe - występują w różnych postaciach, najczęściej jako warstewki

lub pionowe żyłki węglanowe, wykwity, rurki wokół korzeni, „laleczki" lessowe lub

kuliste konkrecje różnych wielkości. W glebach Polski spotyka się je dosyć często,

szczególnie jeśli gleby te są wytworzone ze skał macierzystych bogatych w CaCOs.

4. Konkrecje żelazisto-manganowe - składają się głównie z tlenków żelaza, glinu i

manganu, często z większą lub mniejszą domieszką związków organicznych. Tworzą

różnego rodzaju formy:

- „pieprze" - drobne, ciemnobrunatne, kuliste skupienia o średnicy mniejszej od 5 mrn;

- rurki żelaziste - najczęściej w glebach piaszczystych, wokół korzeni roślin;

- konkrecje - o kształtach nieregularnych, różnej wielkości („groszki", „orzeszki"), ich

występowanie świadczy o zmiennych warunkach wodno-po-wietrznyck panujących w

tych glebach;

- pseudofibry - nagromadzenia związków żelaza w postaci cienkich pofałdowanych

warstewek; występują przeważnie w glebach bielicowych i płowych;

- rudawce (orsztyny) - silnie zbite warstwy piaszczysto-próchniczno-że-laziste spotykane

głównie w poziomach iluwialnych gleb bielicoziemnych; stanowią one często przeszkodę

dla penetrujących korzeni roślin oraz z racji nagromadzenia tlenku glinu stanowią strefę

toksycznego oddziaływania na młode korzenie;

- rudy darniowe - na ogół zbrylone (twarde) osady uwodnionego tlenku żelaza (limonitu),

występujące na podmokłych łąkach lub bagnach z udziałem mikroorganizmów; powstają

z żelaza nanoszonego przez wodę w obniżenia z sąsiednich, wyżej położonych obszarów;

zawierają do 50% żelaza z domieszką manganu, fosforu i materiału klastycznego.

5. Skupienie lub konkrecje krzemionkowe - występują w postaci białawych warstewek,

plam lub osypki w glebach o cięższym składzie granulome-trycznym. Spotykane są

głównie w glebach opadowoglejowych, w szarych glebach leśnych oraz czarnoziemach

zdegradowanych.

Do skupień pochodzenia biologicznego zalicza się:

1) koprolity - ekskrementy zwierzęce mezo- i makrofauny glebowej (głównie

dżdżownic),

2) kretowiny - kopce i chodniki kretów lub innych drobnych ssaków żyjących w glebie,

zasypane próchnicą lub bezpróchniczną glebą i przedstawiające się jako ciemne plamy na

tle profilu. Często występują w czarnoziemach.

Przejścia poziomów

(granice)

Sposoby przejścia jednego poziomu do drugiego mogą być bardzo różne. Zależą one

głównie od czynności biologicznej gleby, procesów glebotwórczych, stosunków

wodnych terenu oraz zabiegów agrotechnicznych. Wyróżnia się następujące przejścia:

- Przejście nagłe (ostre) - występuje wówczas, gdy granica między poziomami jest

bardzo wyraźna, a zmiana zabarwienia następuje w strefie o szerokości mniejszej aniżeli

2 cm. Spotyka się je głównie w glebach uprawnych przy przejściu poziomów

ornopróchnicznych w poziomy niżej występujące.

- Przejście wyraźne - występuje wtedy, gdy granica między poziomami sąsiednimi jest

wyraźna, a zmiana zabarwienia następuje w pasie o szerokości od 2 do 5 cm. Najczęściej

występuje pomiędzy poziomami Ees i Bfe oraz Eet i Bt.

- Przejście stopniowe - występuje wówczas, gdy granica pomiędzy poziomami jest

trudna do wyznaczenia, a szerokość strefy przejścia sąsiadujących poziomów wynosi od

5 do 10 cm. Ten typ przejścia występuje z reguły w glebach czynnych biologicznie.

- Przejście niewyraźne - wyróżnia się wówczas, gdy nie można ustalić granicy

pomiędzy poziomami, a szerokość strefy, w której następuje zmiana zabarwienia, wynosi

ponad 10 cm. Przejście takie występuje najczęściej pomiędzy poziomami B a

bezwęglanową skałą macierzystą C.

Ze względu na przebieg linii granicznej rozróżnia się przejście równe (linia prosta) i

nierówne (linia falista, zaciekowa itp.).

Wśród innych cech i właściwości gleby w badaniach terenowych uwzględnia się także:

- ilość, wielkość i rozmieszczenie korzeni,

- kształt, ilość i wielkość porów glebowych,

-pH (mierzone pehametrem Helliga) i procent CaCO

3

(burzenie z HC1). Na podstawie

omówionych wyżej cech charakteryzujących teren i profil glebowy ustala się:

1) klasyfikację systematyczną gleby, tzn.:

Dział - Rząd - Typ - Podtyp - Rodzaj - Gatunek

2) klasyfikację użytkową gleby (w odniesieniu do gruntów ornych i użytków zielonych),

czyli:

- klasę bonitacyjną, - kompleks przydatności rolniczej.