Dr hab. Tomasz Dołęgowski, prof. SGH

Ekonomia instytucjonalna

–

wybrane aspekty.
Instytucjonalne
uwarunkowania
konkurencyjności
miedzynarodowej

Czym jest ekonomia

instytucjonalna?

•

Wiele nurtów i wiele koncepcji – bardzo

zróżnicowane wewnętrznie podejście

• W odróżnieniu od ekonomii „głównego

nurtu” – dostrzeżenie znaczenia szeroko
pojmowanych instytucji

oraz kosztu transakcyjnego
• Zainteresowanie ekonomiczną

interpretacją rzeczywistości pozornie
nieekonomicznych oraz ekonomicznymi
konsekwencjami otoczenia
instytucjonalnego

• Podejście wysoce interdyscyplinarne.

Zasadnicze problemy badawcze

• Dlaczego pojawiają się przedsiębiorstwa?
• Jaka jest ich optymalna wielkość (w tym

teoria przedsiębiorstw

międzynarodowych)

• Dlaczego współistnieją rynek i państwo

jako równoległe mechanizmy

koordynacji (makroorganizacji)? –

koszty transakcyjne i koszty koordynacji

• Dlaczego powstają i upadają konkretne,

określone systemy gospodarcze?

Na tle historii myśli ekonomicznej

i społecznej

• Od starożytności do klasyków (od

Arystotelesa do A. Smitha)

• Od ekonomii klasycznej do szkoły

historycznej, marksizmu i nurtów
subiektywistycznych (neoklasycy, szkoła
lozańska-matematyczna, szkoła
austriacka- tzw. psychologiczna)

• Wiek XX – neoklasycy i Keynesizm. Inne

nurty.

Na tle historii myśli

ekonomicznej i społecznej – c.d.

• I faza instytucjonalizmu – T. Veblen, J.

Commons, J. Clark (nawiązanie do szkoły

historycznej, sprzeciw wobec neoklasycyzmu)

• II faza – J. K. Galbraith i niektóre nurty szkoły

szwedzkiej (G. Myrdal)

• III. Nowa Ekonomia Instytucjonalna: tylko

częściowo odwołuje się do dawnego

instytucjonalizmu. Nawiązuje do

neoklasycznej, ale uznaje rolę kosztów

transakcyjnych

• Inspiracje: Alexis de Tocqueville, M. Novak
• Przedstawiciele: O. Williamson, R. Coase, J.

Buchanan, D. North, S. Pejovich, V. Vanberg…

Najciekawsze nurty

• Konstytucyjna ekonomia polityczna
• Public Choice (Teoria wyboru

publicznego), Property Rights (teoria

praw własności)

• Ekonomiczna analiza prawa
• Nowa historia gospodarcza (D. North)
• Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich,

dyskryminacji, języka…

• Refleksja dot. religii, moralności,

wolności…

• Ekonomiczna teoria regulacji i

deregulacji…

Instytucje

Instytucje są to trwałe, prawne,

organizacyjne i zwyczajowe ograniczenia
i uwarunkowania dla powtarzalnych
ludzkich zachowań i międzyludzkich
interakcji, których zasadniczą funkcją
jest zapewnienie przewidywalności
ludzkich zachowań.

Instytucje formalne (prawo, konstytucja) i

nieformalne (moralność, religia, kultura,
zwyczaj). Metody egzekwowania.

Instytucje c.d.

• Jakość instytucji a perspektywy rozwoju

gospodarczego

• Koszt transakcyjny – koszt związany z

funkcjonowaniem na rynku (asymetria
informacji, brak zaufania, konieczność
zapewnienia transakcjom
bezpieczeństwa)…

• Instytucje, koszt transakcyjny, kapitał

społeczny (zdolność do budowy relacji
opartych na zaufaniu) a rozwój

Instytucje c.d.

• Znaczenie stabilnych i przewidywalnych

instytucji.

• Stabilność i zmiana: instytucje

są/powinny być trwałe i stabilne, ale i
podlegają zmianom.

• Możliwa jest (również) ekonomiczna

teoria zachowań ludzkich (G.S. Becker).

• „Idee mają konsekwencje”
• Podejście mikroekonomiczne (kontrakt),

ale i makroekonomiczne.

F. Von Hayek o oświeceniu anglo-

saskim i francuskim

• Francja: przekonanie, że istnieje dobre

społeczeństwo, racjonalizm, znaczenie
rozumnych elit,

inżynieria społeczna,

modernizacja

„od góry”, krytycyzm wobec

religii, tradycji

…, silna pozycja państwa i

biurokracji,

wyższość

prawa

stanowionego, centralizacja.

• Anglo-saski: brak silnej wiary w elity,

przywiązanie do reguł gry oraz porządku
spontanicznego, ewolucjonizm, znaczenie
inicjatyw oddolnych, uznanie dla roli
tradycji i religii, prawo w

dużym stopniu

oparte na precedensie i zwyczaju

…

Implikacje

• Instytucje a konkurencyjność i

rozwój. Konkurencja i

konkurencyjność instytucjonalna

• Podejście makroekonomiczne i

historyczne (np. tzw. „Cud

europejski”, dlaczego jedne kraje

rozwijają się lepiej niż inne…)

• Wizje procesu historycznego i jego

kierunku. F. Fukuyama (koniec
historii) a S. Huntington (zderzenie
cywilizacji).

Konstytucyjna ekonomia

polityczna

• Porównania modeli politycznych,

prawnych i gospodarczych w
poszczególnych państwach i
regionach i ich wpływ na rozwój oraz
konkurencyjność: brytyjski,
amerykański, francuski, niemiecki,
skandynawski, modele
pozaeuropejskie (Turcja, Japonia,
Chiny). Rosja.

• Dylematy modernizacji: odgórnej i

oddolnej.

Konstytucyjna ekonomia

polityczna

• Refleksja nad rzeczywistością polityczną i

prawną oraz jej racjonalizacją z punktu
widzenia

obniżki kosztów transakcyjnych i

działania systemu: kontrakt konstytucyjny
ograniczający

straty

związane

z

działalnością polityków i biurokracji (rent-
seeking),

rządy prawa (rule of law),

uporządkowana wolność, ograniczony
rząd, podział władzy, ochrona praw
własności, decentralizacja i deregulacja,
ład

polityczno-prawny

jako

dobro

publiczne,

rządy większości a ochrona

praw

mniejszości.

Konstytucyjna ekonomia

polityczna

• Przez dążenie do redukcji kosztu

transakcyjnego system dąży do
wyższej efektywności.

• Relacje wolność – rozwój –

gospodarka

– moralność, religia,

demokracja….

• Doświadczenia USA – Alexis de

Tocqueville.

• Refleksja: wolność i demokracja a

rozwój i konkurencyjność.

Modele rozwoju kapitalizmu

• Model anglo-saski (dość

indywidualistyczny)

• Model europejski – kontynentalny

(różne odmiany: francuski, niemiecki
– ordoliberalizm i społeczna
gospodarka rynkowa, inne)

• Azjatycki (silna obecność

pierwiastka kolektywistycznego)

–

zróżnicowany: japoński, chiński…

• Koncepcja „7 kultur kapitalizmu”.

KEP - Państwo

• North: Państwo to złożony system instytucji i

organizacji, oferujący na zasadach monopolu i
przymusu jednostkom i grupom ochronę ich
praw, jak również porządku społecznego i
gospodarczego, będącego funkcją norm
prawnych i zwyczajowych. W zamian za to
państwo opodatkowuje jednostki, firmy i
organizacje.

• Struktura praw własności oraz porządek

ekonomiczny (w tym jakość państwa)
współdeterminują efekty produkcyjne
gospodarki.

Państwo

• Znaczenie wolności i rządów prawa.

Stosunek do demokracji.

• Problem rent-seekingu oraz dylematy

związane z „median voter”.

• Dostrzeganie ograniczonej racjonalności

oraz zachowań oportunistycznych.

• Postrzeganie państwa, przedsiębiorstw,

gospodarki jako sieci kontraktów.

Konstytucyjna ekonomia

polityczna

• Instytucjonalne spojrzenie na

ustroje, międzynarodowe stosunki
gospodarcze, biznes
międzynarodowy, stosunki
międzynarodowe (J. Dunning).

• Metody koordynacji i

makroorganizacji: rynek (ceny),
hierarchia, rząd, sieć, inne
(mieszane, hybryda)

Wnioski i pytania

• Przez dążenie do redukcji kosztu

transakcyjnego system dąży do wyższej
efektywności.

• Wnioski dla Polski: jak realizować

zasady rozwoju integralnego
(zrównoważonego), sprzyjać rozwojowi
kapitału społecznego i jakości instytucji
oraz gospodarki opartej na wiedzy?

• Czy doświadczenia innych w tym

zakresie są przenaszalne na nasz grunt?

Przykłady wyjścia poza

„czystą” ekonomię

• Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich

(G. S.Becker)

• Ekonomiczna teoria języka, dyskryminacji

i nacjonalizmu (A. Breton)

• Ekonomiczne spojrzenie na duchowość i

religię („Is God an Economist? An
Institutional Economic Reconstruction of
the Old Testament

– Sigmund Wagner –

Tsukamoto)

• The Economics of Altruism. Rule and

Choice in Economics. (V. Vanberg)

• Economics of Happiness

Problemy metodologiczne

• Redukcjonizm: pogląd w filozofii nauki, w myśl

którego możliwe i właściwe jest wyjaśnianie i
opis właściwości złożonego układu przez opis i
wyjaśnianie

jego

części

(ekonomizm,

socjologizm, psychologizm).

• Przeciwieństwem jest holizm.
• Paradygmat (T. Kuhn: „Struktura rewolucji

naukowych”)

–

zbiór

pojęć

i

teorii

stanowiących podstawy danej nauki.

• Zakłada wewnętrzną spójność i stałość, nie jest

dany raz na zawsze…

Problemy metodologiczne – c.d.

• Dominacja założenia racjonalnych zachowań

jednostki, przyjęcie dla celów
metodologicznych koncepcji „homo
oeconomicus” oraz indywidualizmu
metodologicznego. To wywołuje dyskusje i
spory.

• Indywidualizm a kolektywizm. Personalizm.
• Koncentracja na kategorii kontraktu
• Wykorzystywanie w analizie m.in. Teorii gier

•

dostrzeganie ograniczonej racjonalności oraz

zachowań oportunistycznych.

Kapitalizm globalny i

aliansowy

• Globalizacja
• Dyskusja o kierunkach rozwoju

gospodarki globalnej: F. Fukuyama i S.
Huntington

• Koncepcja J. Dunninga: gospodarka

światowa weszła w fazę kapitalizmu
globalnego, aliansowego i opartego na
wiedzy.

Konstytucyjna ekonomia

polityczna - wybrane problemy.

• Analiza ustroju i konstytucji oraz jej

efektywności przy użyciu kategorii
ekonomicznych.

• Przyczyny i efekty konkretnych wyborów

ustrojowych i konstytucyjnych.

• Ekonomiczne efekty konstytucji (modelu

państwa i ustroju).

• Dlaczego różne kraje mają różne ustroje?
• Analiza systemów wyborczych (okręgi

jednomandatowe a system proporcjonalny,
jedno i dwuizbowy parlament)

Konstytucyjna ekonomia

polityczna

• System prezydencki a system parlamentarno-

gabinetowy: wady i zalety. Modele.
Dwupartyjność i wielopartyjność.

• Ekonomiczne efekty systemu demokracji

bezpośredniej (referendum).

• Państwo jednolite a państwo federalne. Zalety i

wady centralizacji i decentralizacji.

• Dlaczego różne kraje mają różne systemy i

różnie się one sprawdzają?

• Kluczowe znaczenie pojęć: prawa człowieka,

wolności, sprawiedliwość.

• Rola ideologii, zaufania, kapitału społecznego.

KEP – implikacje ekonomiczne

• Wpływ na gospodarkę (bezpośredni lub

częściej pośredni)

• Wpływ na system podejmowania decyzji i

budowania większości

• Wpływ na wysokość kosztów

transakcyjnych, poziom korupcji,
stabilność, odpowiedzialność, skalę rent-
seekingu, czynnik czasu w podejmowaniu
decyzji…

J. Dunning

• Kapitalizm globalny: globalna skala

działalności gospodarczej: handlu
zagranicznego i inwestycji bezpośrednich
(korporacje transnarodowe), operacji
finansowych i biznesowych, powiązań, globalny
wymiar przepływów czynników produkcji,
przepływu informacji, transportu, problemów.

• Aliansowy: alianse między krajami (bloki

regionalne) i przedsiębiorstwami (alianse
strategiczne).

• Oparty na wiedzy: rola badań i rozwoju,

edukacji, innowacyjności, sektora usług…

J. Dunning – kapitalizm

globalny

• Ewolucja od land-based capitalism,

poprzez industrial capitalism do global -
alliance- knowledge-based capitalism.

• Zmieniające się formy makroorganizacji

i koordynacji: przez rynek (ceny),
hierarchię (przedsiębiorstwo), państwo,
sieci, hybrydy (mieszane).

Kapitalizm globalny-instytucje

• Rynek
• Przedsiębiorstwa (w tym zwłaszcza korporacje

transnarodowe i alianse)

• Organizacje międzynarodowe globalne i

integracyjne (regionalne)

• Rządy
• Samorządy regionalne i zawodowe
• Stowarzyszenia i organizacje obywatelskie oraz

NGO’s, mass-media, organizacje wyznaniowe

• Osoby i rodziny

Paradoksy kapitalizmu

globalnego

• Współistnienie współpracy i konkurencji na

poziomie mikro i makroekonomicznym

• Współistnienie działań, inicjatyw i podmiotów

o charakterze globalnym i lokalnym

• Współistnienie rynku i interwencji państwa

oraz tendencji na rzecz centralizacji i
decentralizacji

• Współistnienie korzyści i kosztów globalizacji
• Globalna skala procesów a ułomność „global

governance”

• Paradoks demokracji: globalizacja sprzyja i

zagraża demokracji.

Konkurencja i konkurencyjność instytucjonalna

• Konkurencyjność instytucjonalna: zdolność do

konkurowania pod względem jakości instytucji.
Zdolność niemobilnych czynników produkcji
do przyciągania mobilnych.

• Kapitał społeczny (F. Fukuyama) a

konkurencyjność instytucjonalna i systemowa.

• Kapitał społeczny: zdolność do budowy relacji

opartych na zaufaniu.

• M Novak: znaczenie relacji wolność-

demokracja – rynek – moralność – religia.

• V. Vanberg: Rules and choice in Economics.

Konkurencyjność

• Konkurencyjność jest to zdolność podmiotu do

sprostania konkurencji oraz zdolność do
długookresowego, efektywnego wzrostu i
rozwoju organizacji (przedsiębiorstwo, sektor,
region, kraj…).

• The World Competitiveness Report 1995:
Konkurencyjność międzynarodowa to zdolność
kraju lub przedsiębiorstwa do tworzenia
proporcjonalnie większego bogactwa od
konkurentów na rynkach światowych. Jest
kombinacją zasobów, procesów i
umiędzynarodowienia działalności gosp.

Konkurencyjność

• The World Competitiveness Yearbook 2001
Konkurencyjność międzynarodowa to zdolność
kraju do tworzenia wartości dodanej i w ten
sposób podnoszenia bogactwa narodowego
poprzez odpowiednie zarządzanie zasobami i
procesami, `atrakcyjnością` i `agresywnością`,
uwzględniające wymiar globalny i lokalny oraz
integrowanie tego wszystkiego w jednolity, spójny
model ekonomiczny i społeczny.

Konkurencyjność

• The World Competitiveness Yearbook 2001
Konkurencyjność międzynarodowa to zdolność
kraju do tworzenia wartości dodanej i w ten
sposób podnoszenia bogactwa narodowego
poprzez odpowiednie zarządzanie zasobami i
procesami, `atrakcyjnością` i `agresywnością`,
uwzględniające wymiar globalny i lokalny oraz
integrowanie tego wszystkiego w jednolity, spójny
model ekonomiczny i społeczny.

Konkurencyjność – poziomy

analizy

• Mikro – przedsiębiorstwo, produkt
• Mezo – branża/ sektor (region?)
• Makro – kraj
• Mega – blok regionalny (np. UE)
• Meta – system ekonomiczny

• Spory o konkurencyjność na poziomie

makro (P. Krugman: „Competitiveness
as a dangerous obsession”).

Strategia lizbońska

• Marzec 2000, Lizbona: UE ma stać się

najbardziej konkurencyjną gospodarką świata,
opartą na wiedzy oraz wzroście i rozwoju
zrównoważonym.

• Źródła wcześniejszych słabości UE
• Priorytety: edukacja, kapitał ludzki,

nowoczesne technologie, społeczeństwo
informacyjne, wydajność pracy i mobilność
zatrudnienia, model społeczny, deregulacja,
inwestycje infrastrukturalne (Sieci
Transeuropejskie), kwestie związane z
demografią.

Strategia lizbońska

• Bardzo ograniczony sukces – przyczyny:

zróżnicowanie krajów, zbyt wiele
priorytetów, zasady koordynacji…

• Od Strategii lizbońskiej do strategii

„Europa 2020”

• Priorytet Polski – połączenie strategii

konkurencyjności (i konkurencji) z
polityką spójności.

Myśl ordoliberalna i społeczna

gospodarka rynkowa

• Połączenie idei wolności z ideą ładu i

umiarkowanej interwencji państwa.

• Państwo jako strażnik ładu. Rola prawa i

moralności. Zasada pomocniczości i
solidarności, rola stowarzyszeń i
samorządów oraz dialogu społecznego.

• Twórcy: A. Muller-Armack, K.

Adenauer, Roepke… współcześnie V.
Vanberg.

V. Vanberg

• V. Vanberg: „The Constitution of Markets”
• Konkurencja – rynek – konstytucyjnie

obwarowana konkurencja.

• Konkurencja a: „incentive problem”, „power

problem”, „knowledge problem”.

• Konkurencja w ramach systemu i między

systemami

• Konkurencja jako zasada organizująca ludzką

działalność na rynku

• Konkurencja i konkurencyjność nie tylko na

rynku, ale i w polityce: konkurencja między
rządami.

V.Vanberg

• Unia Europejska: federalizm

konkurencyjny i federalizm
centralistyczny.

• Unia Europejska a koncepcja

konstytucyjnej ekonomii politycznej
(Constitutional Political Economy).

• Zwraca uwagę na kwestię racjonalność a

moralność: „Rules and Choices in
Economics”.

Konkurencyjność – systemy

ekonomiczne

• Różnorodność systemów ekonomicznych:

anglo-saski, modele Europy
kontynentalnej (niemiecki, oparty na
ordoliberalizmie i społecznej gospodarce
rynkowej, francuski,
południowoeuropejskie,
skandynawski…), azjatyckie (japoński,
chiński…).

• Specyfika modelu skandynawskiego (zwł.

Finlandia, Szwecja, Dania).

Instytucje a etyczny i religijny

wymiar gospodarki

• Moralność i religia jako instytucje nieformalne.

Kapitał społeczny.

• Czy jest sens mówić o etyce w gospodarce i

biznesie? Czy moralność i religia służą obniżce
kosztów transakcyjnych? A może same stają się
kosztem transakcyjnym?

• Argumenty za (i przeciw) etycznej refleksji o

gospodarce. Moral backgrounds of the market?

• Rola kapitału społecznego.
• Od etyki w gospodarce i etyki biznesu, przez

CSR do duchowości i „ekonomii komunii”

Etyka a gospodarka

• Etyka życia gospodarczego – koncepcja stara i

nowa

• Utylitaryzm (Adam Smith, Milton Friedman),

kantyzm (inspiracja dla CSR), arystoteleizm i
koncepcje religijne. Myśl Maxa Webera –
religia a powstanie kapitalizmu

• Etyka i gospodarka w myśli Jana Pawła II i

Benedykta XVI

• M. Novak („Duch demokratycznego

kapitalizmu) oraz poglądy S. Zamagniego i L.
Bruni.

Kapitał społeczny

• Nowe spojrzenie na kapitał: kapitał

ludzki i społeczny

• Kapitał społeczny: związany z obecnymi

w społeczeństwie pokładami zaufania
oraz ze zdolnością do współpracy i
budowy relacji opartych na zaufaniu

• Twórcy: m.in.. F. Fukuyama, D. Coleman
• Kapitał społeczny i efektywne instytucje

redukują koszt transakcyjny.

Odrodzenie katolickiej nauki społecznej

• Znaczenie encyklik papieskich od Leona

XIII do Jana Pawła II i Benedykta XVI

• Specyficzne cechy: personalizm, dobro

wspólne, solidaryzm, zasada

subsydiarności…

• Kluczowe znaczenie encyklik Jana Pawła II

(Laborem Exercens i Centesimus Annus)
dla nowoczesnej katolickiej nauki

społecznej

• Benedykt XVI –Caritas in Veritate: rozwój

integralny, zaufanie.

„Nowości” Jana Pawła II

• Praca jako współudział w dziele Stworzenia
• Dowartościowanie przedsiębiorczości i

akceptacja dla rynku: w ramach prawa i
moralności

• Akcent położony na wolność, uczestnictwo i

solidarność: wolny rynek i demokracja w
ramach prawa i moralności

• Jan Paweł II a myśl ordoliberałów i M. Novaka

(„Duch demokratycznego kapitalizmu”, „On
Cultivating Liberty”, „The Universal Hunger
for Liberty”).

Benedykt XVI

• Benedykt XVI: Caritas in Veritate:
• Koncepcja rozwoju integralnego:

każdego człowieka i całego człowieka

• Akcent położony na prawidłową

antropologię – filozofię natury ludzkiej

• Rola zaufania (kapitał społeczny?)
• Państwo-rynek-społeczeństwo

obywatelskie

• Poparcie dla CSR, mikrokredytów,

etycznego inwestowania…

Wnioski dla Polski (Forum

Obywatelskie)

• Czy mamy w Polsce dobre instytucje oraz

jak oceniamy zasoby kapitału

społecznego?

• Polska krajem indywidualnego sukcesu…

a kapitał społeczny i dobro wspólne? Jak

z tego punktu widzenia wygląda

konkurencyjność kraju? Co robić?

• Tradycja a modernizacja, wolność i

konkurencyjność a solidarność.

• Co robimy i co zrobić z dziedzictwem

„Solidarności” i Jana Pawła II?

Regulacja/deregulacja

• Pojęcie regulacji i deregulacji.
• Zawodność rynku (market failures) i

zawodność państwa (governmental
failures).

• Ewolucja od regulacji w kierunku

deregulacji w gospodarce. Poparcie dla
koncepcji deregulacji. Wady i zalety
deregulacji.

• Jak dokonywać deregulacji w sektorach

sieciowych. Przykład transportu.

Wybrane pojęcia typowe dla

ekonomii instytucjonalnej

• W kontekście teorii kontraktów i kosztów

transakcyjnych:

• Zawodność państwa i zawodność rynku
• Problem pryncypała i agenta
• Koszty zachowań oportunistycznych
• „Moral hazard” (pokusa nadużycia)
• Ograniczona racjonalność
• Teoremat Coase’a