PLAN URZĄDZENIA LASU

Nadleśnictwo

Nidzica

Obręby: Koniuszyn, Nidzica

na lata 2008-2017

PROGRAM OCHRONY PRZYRODY

Stan na 1.I.2008 r.

Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej

Oddział w Olsztynie

2

3

I. Wstęp

str.

7

1.

Cel, zakres, materiały.

str.

7

2.

Materiały źródłowe.

str.

9

3.

Wykonawcy.

str.

10

II. Charakterystyka ogólna Nadleśnictwa

str.

10

1.

Położenie.

str.

10

2.

Struktura użytkowania ziemi.

str.

11

3.

Dominujące funkcje lasów.

str.

14

4.

Zarys historii gospodarki leśnej

str.

21

5.

Usytuowanie Nadleśnictwa w regionie i kraju

str.

27

6.

Zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne

str.

29

III. Walory przyrodniczo-leśne

str.

30

1.

Gleby.

str.

30

2.

Wody.

str.

30

3.

Torfowiska.

str.

33

4.

Roślinność.

str.

41

a) Zespoły leśne.

str.

41

b) Porosty.

str.

44

Wykaz porostów

str.

45

c) Mchy i wątrobowce.

str.

50

Wykaz wątrobowców i mchów

str.

50

d) Rośliny naczyniowe.

str.

52

Wykaz roślin naczyniowych objętych ochroną ścisłą

str.

53

Wykaz roślin naczyniowych objętych ochroną częściową

str.

57

5.

Siedliskowe typy lasu.

str.

59

6.

Drzewostany.

str.

59

a) Bogactwo gatunkowe i struktura.

str.

59

b) Pochodzenie.

str.

64

c) Zgodność składu gatunkowego z siedliskiem.

str.

68

d) Formy degeneracji ekosystemu leśnego.

str.

69

e) Zasoby drzewne.

str.

75

7.

Parki podworskie

str.

76

8.

Fauna.

str.

83

a) Płazy i gady.

str.

85

Wykaz płazów i gadów

str.

87

b) Ptaki.

str.

89

Wykaz ptaków

str.

92

4

c) Ssaki.

str.

106

Wykaz ssaków

str.

114

d) Mrówki

str.

118

Wykaz mrowisk i kolonii

str.

119

IV. Szczególne formy ochrony przyrody

str.

119

1. Obszary Chronionego Krajobrazu

str.

119

2. Rezerwaty

str.

120

a) Rezerwat „Koniuszanka I”

str.

120

b) Rezerwat „Koniuszanka II”

str.

123

c) Rezerwat „Źródła rzeki Łyny”

str.

125

d) Rezerwat „Jezioro Orłowo Małe”

str.

128

3. Obszary Natura 2000

str.

134

4. Pomniki przyrody

str.

137

V. Zagrożenia

str.

141

1. Zagrożenia wywołane szkodliwym oddziaływaniem
czynników antropogennych.

str.

141

2. Zagrożenia wywołane zmianami stosunków wodnych.

str.

144

3. Zagrożenia wywołane przez szkodliwe czynniki biotyczne

str.

148

a) Szkody powodowane przez owady.

str.

148

b) Szkody powodowane przez ssaki.

str.

150

c) Szkody powodowane przez patogeniczne grzyby.

str.

151

4. Zagrożenia abiotyczne (historia zagrożeń)

str.

154

5. Bezpośrednie negatywne oddziaływanie człowieka na las

str.

154

VI. Plan działań z zakresu ochrony przyrody

str.

155

1.Ochrona

różnorodności

biologicznej

oraz

techniczne

i gospodarcze działania proekologiczne

str.

155

2. Kształtowanie stref ekotonowych

str.

160

3. Kształtowanie stosunków wodnych

str.

161

4. Rekreacja i turystyka

str.

164

5. Promocja

str.

170

VII. Ochrona wartości kulturowych

str.

189

VIII. Wybrane zagadnienia z hodowli i użytkowania lasu

str.

195

Literatura

str.

198

IX. Program edukacji leśnej społeczeństwa Nadleśnictwa Nidzica

str.

201

X. Kronika

str.

205

5

Zestawienie tabel

Tabela I

Struktura użytkowania ziemi

str.

11

Tabela II

Zestawienie powierzchni gruntów Nadleśnictwa według
grup i rodzajów użytków

str.

12

Tabela III

Wyniki inwentaryzacji gatunków ptaków z załącznika
do Dyrektywy Ptasiej

str.

15

Tabela IV

Wyniki inwentaryzacji siedlisk z załącznika do
Dyrektywy Siedliskowej

str.

15

Tabela V

Wyniki inwentaryzacji gatunków roślin z załącznika do
Dyrektywy Siedliskowej

str.

16

Tabela VI

Wyniki inwentaryzacji gatunków zwierząt z załącznika
do Dyrektywy Siedliskowej

str.

16

Tabela VII

Lasy i kategorii ochronności

str.

17

Tabela VIII

Podział na gospodarstwa

str.

20

Tabela IX

Zestawienie kompleksów

str.

28

Tabela X

Tereny źródliskowe znajdujące się na terenie
Nadleśnictwa Nidzica

str.

31

Tabela XI

Wykaz bagien i torfowisk

str.

34

Tabela XII

Wykaz porostów

str.

45

Tabela XIII

Dokumentacja stanowisk granicznika płucnika
w Nadleśnictwie Nidzica

str.

47

Tabela XIV

Dokumentacja stanowisk granicznika płucnika
w Nadleśnictwie Nidzica - uzupełnienie opisu

str.

48

Tabela XV

Dokumentacja stanowisk, na których dokonano
implantacji plech granicznika płucnika w Nadleśnictwie
Nidzica

str.

49

Tabela XVI

Wykaz mchów

str.

50

Tabela XVII

Stanowiska sierpowca błyszczącego na terenie
Nadleśnictwa Nidzica

str.

51

Tabela XVIII

Wykaz roślin naczyniowych objętych ochroną ścisłą

str.

53

Tabela XIX

Wykaz roślin naczyniowych objętych ochroną częściową

str.

57

Tabela XX

Udział siedlisk w powierzchni leśnej Nadleśnictwa
Nidzica

str.

59

Tabela XXI

Zestawienie powierzchni i miąższości drzewostanów
według grup wiekowych i bogactwa gatunkowego

str.

61

Tabela XXII

Zestawienie powierzchni i miąższości drzewostanów
według grup wiekowych i struktury

str.

62

Tabela XXIII

Zestawienie powierzchni i miąższości drzewostanów
według rodzajów i pochodzenia oraz grup wiekowych

str.

65

Tabela XXIV

Wykaz drzewostanów do przebudowy

str.

66

Tabela XXV

Zestawienie powierzchni w stopniach zgodności składu
gatunkowego drzewostanów z siedliskiem

str.

68

Tabela XXVI

Zestawienie powierzchni według form degeneracji lasu -
borowacenie

str.

70

Tabela XXVII

Zestawienie powierzchni i miąższości wg grup typów
siedliskowych, stanu siedliska i grup wiekowych

str.

70

6

Tabela XXVIII

Zestawienie

porównania

zapasu

drzewostanów,

przeciętnych: zasobności, wieku i przyrostu z okresu
ubiegłego i obecnej rewizji

str.

75

Tabela XXIX

Wykaz parków podworskich

str.

78

Tabela XXX

Wyniki inwentaryzacji gatunków zwierząt z załącznika
do Dyrektywy Siedliskowej na obszarze Nadleśnictwa
Nidzica Owady

str.

84

Tabela XXXI

Wyniki inwentaryzacji gatunków zwierząt z załącznika
do Dyrektywy Siedliskowej na obszarze Nadleśnictwa
Nidzica Płazy i gady

str.

86

Tabela XXXII

Wykaz płazów i gadów

str.

87

Tabela XXXIII

Wykaz ptaków

str.

92

Tabela XXXIV

Wyniki inwentaryzacji gatunków zwierząt z załącznika
do Dyrektywy Siedliskowej na obszarze Nadleśnictwa
Nidzica Bóbr europejski

str.

109

Tabela XXXV

Wyniki inwentaryzacji gatunków zwierząt z załącznika
do Dyrektywy Siedliskowej na obszarze Nadleśnictwa
Nidzica - Wydra

str.

110

Tabela XXXVI

Wykaz ssaków

str.

114

Tabela XXXVII

Wykaz mrowisk i kolonii

str.

119

Tabela XXXVI

Rodzaje rezerwatów w Nadlesnictwie Nidzica

str.

131

Tabela XXXVIX

Ogólna charakterystyka rezerwatów

str.

132

Tabela XL

Możliwości realizacji celów ochrony w rezerwatach

str.

133

Tabela XLI

Wykaz istniejących pomników przyrody

str.

138

Tabela XLII

Wyniki pomiarów pyłu zawieszonego

str.

142

Tabela XLIII

Wyniki pomiarów dwutlenku siarki

str.

142

Tabela XLIV

Wyniki pomiarów tlenków azotu

str.

142

Tabela XLV

Wyniki pomiarów dwutlenku węgla

str.

142

Tabela XLVI

Wyniki obserwacji ze Stałych Powierzchni
Obserwacyjnych z Nadleśnictwa Nidzica

str.

143

Tabela XLVII

Powierzchnia występowania i zwalczania szkodników
owadzich

str.

148

Tabela XLVIII

Powierzchnia występowania i zwalczania szkodników
upraw i szkółek

str.

149

Tabela XLIX

Zestawienie stopnia uszkodzeń drzewostanów

str.

151

Tabela L

Wykaz remiz

str.

159

7

PROGRAM OCHRONY PRZYRODY

I. Wstęp

1. Cel, zakres, materiały
Różne ludy i narody czciły niegdyś sędziwe drzewa, całe gaje, zwierzęta,
źródła, uroczyska i inne osobliwości przyrody. Dzięki temu wiele obiektów
przyrody uchronionych zostało przed zniszczeniem.
W czasach przedhistorycznych na ziemiach Polski ochraniano ze względów
religijnych stare drzewa i gaje, które rosły obok pogańskich gontyn. Już w XII
wieku władza państwowa wydała pierwsze zarządzenia w sprawie ochrony
lasów przed wyrębami. Wkrótce potem zaczęto wydawać zakazy wyrąbywania
drzew szczególnie wartościowych. Szczegółowe postanowienia dotyczące
ochrony dębów oraz pni bartnych zawierał statut wiślicki z 1347r. W 1423r.
król Władysław Jagiełło wydał w Warcie zarządzenie ochronne dotyczące cisa:
„Jeśliby kto wszedłszy w las, drzewa które znajdują się być wielkiej ceny jako
cis albo im podobne podrąbał, tedy może być przez Pana albo pojman, a na
rękojmstwo którzy oń prosić będą ma być dan. Tymże obyczajem o gajach
gdzie mało lasów ma być zachowane.”

Wiele osobliwości przyrody ocalało u nas dzięki nadaniu im nazwy

bohaterów narodowych, pisarzy, poetów, uczonych. Można tu wymienić „dęby
królewskie” w Puszczy Niepołomickiej, „Dąb Słowackiego” w Miłosławiu,
liczne w Polsce aleje „Króla Sobieskiego”, „Cis Raciborskiego” pod
Lanckoroną. (Władysław Strojny - „Rośliny chronione w Polsce” - 1972r.)
Obecny sposób pojmowania ochrony przyrody został ukształtowany
w wyniku wielowiekowych zmian stosunku człowieka do środowiska jego
życia. Zgodnie z ustawą ochrona przyrody oznacza zachowanie, restytuowanie
i właściwe użytkowanie zasobów przyrody oraz ochronę tych tworów przyrody
żywej i nieożywionej, których ochrona jest podyktowana interesem publicznym
ze względów naukowych, estetycznych, historycznych, zdrowotnych
i społecznych jak również ze względu na występowanie swoistych cech
krajobrazu. Obecnie przedmiotem ochrony przyrody stało się całe środowisko
przyrodniczo - geograficzne oraz całość zasobów przyrody. Zawierają się w tym
ochrona określonych terenów lub tworów przyrody jak i ochrona jej zasobów
i sił produkcyjnych. Celem ochrony przyrody jest zachowanie ciągłości
procesów ekologicznych i trwałości puli genowej roślin i zwierząt oraz
zdolności samoregulacyjnych przyrody na obszarze całego kraju.
Lasy były od wieków i nadal są jednym z głównych elementów środowiska
przyrodniczego, stanowiąc jednocześnie jeden z podstawowych warunków
rozwoju gospodarczego i kulturalnego świata. Las uznawany za kolebkę
ludzkości i współczesnej kultury przyczynił się w stopniu decydującym do
osiągnięcia istniejącego poziomu życia w całym cywilizowanym świecie.

8

W zakres prac nad Programem Ochrony Przyrody wchodzą:
1. Prace inwentaryzacyjne wykonywane w ramach prac urządzeniowych

i glebowosiedliskowych

2. Inwentaryzacja stanowisk gatunków rzadkich i chronionych roślin, zwierząt

i grzybów (ciekawszych, wyjątkowo rzadkich) ważniejszych gatunków
obcych, ciekawych oraz rzadkich tworów i form przyrody nieożywionej
(wydm, wąwozów, jaskiń, głazów, źródlisk itp.), głównie tych, które już są,
bądź w przyszłości mogą być uznane prawnie za obiekty objęte szczególnymi
formami ochrony przyrody

3. Inwentaryzacja wybranych drzewostanów: pod kątem wyróżniających się

(pozytywnie i negatywnie) cech taksacyjnych, walorów przyrody, rzadkich
zespołów leśnych, miejsc z którymi związane są różne lokalne zdarzenia

4. Inwentaryzacja: punktów widokowych, ciekawych fragmentów krajobrazu,

zabytków kultury materialnej, miejsc historycznych i miejsc pamięci
narodowej, innych ciekawych miejsc i obiektów

5. Inwentaryzacja i opis zagrożeń (jeśli nie zostały uwzględnione w planie

urządzenia lasu) ograniczających prawidłowy rozwój lasów i posz-
czególnych ich składników. W pracach tych należy uwzględnić zarówno
czynniki biotyczne, abiotyczne jak również antropogeniczne

Niniejszy Program Ochrony Przyrody sporządzony jest w celu:
a) poprawy warunków ochrony i w miarę możliwości wzbogacania zasobów

przyrodniczych ekosystemów leśnych, a w szczególności zachowania
różnorodności biologicznej na wszystkich poziomach (genowym,
gatunkowym, populacyjnym, ekosystemowym i krajobrazowym)

b) zinwentaryzowania i zobrazowania walorów przyrodniczych oraz zagrożeń

przyrody nadleśnictwa (głównie ekosystemów leśnych) na tle regionu i kraju

c) ustalenia hierarchii grup funkcji poszczególnych (całych lub części)

kompleksów leśnych

d) wskazania kolejnych obiektów do objęcia szczególnymi formami ochrony

i wstępnego określenia przedmiotów oraz celów i metod ich ochrony

e) doskonalenia gospodarki leśnej i sprawowania ochrony przyrody

z pełnym wykorzystaniem prac glebowosiedliskowych

f) preferowania technologii prac leśnych przyjaznych dla środowiska

przyrodniczego

g) uświadomienia

wszystkim

grupom

społeczeństwa

obecnych

i potencjalnych zagrożeń lasów oraz środowiska przyrodniczego

h) umożliwienia w przyszłości wykonania szeregu analiz porównawczych

dotyczących zmian stanu lasów i środowiska przyrodniczego

i) ochrony zabytków kultury materialnej w lasach

j) opracowania propozycji do planów zagospodarowania przestrzennego

9

Racjonalna gospodarka leśna, realizując potrzeby społeczeństwa zapewnia:
- trwałość lasów i ciągłość dostarczania surowców leśnych
- w miarę możliwości zwiększenie lesistości kraju
- zachowanie bogactwa naturalnego rodzimej przyrody
- łączenie leśnictwa z zagadnieniami szeroko pojmowanego kształtowania
środowiska przyrodniczego

Ochrona przyrody w Lasach Państwowych realizowana jest zgodnie

z ustawą o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz. Ust. Nr 92 poz.
880 z dn. 30.IV.2004 r.) oraz ustawą o lasach z 28.IX.1991r. wraz
z późniejszymi zmianami (Dz. Ust. nr 56 poz. 679). W podstawowej jednostce
gospodarczej Lasów Państwowych - (nadleśnictwie) ochrona przyrody
realizowana jest w ramach Systemu Ochrony Przyrody i Kształtowania
Środowiska Naturalnego w Lasach Państwowych, który wynika z wykonywania
wybranych zadań z zakresu ochrony przyrody, racjonalnego kształtowania
środowiska przyrodniczego, oczekiwań społecznych oraz potrzeb i możliwości
kraju.
Program Ochrony Przyrody sporządzono dla gruntów znajdujących
w zarządzie Nadleśnictwa Nidzica na okres obowiązywania planu urządzenia
lasu od 1.I.2008 r. do 31.XII.2017 r. na podstawie Programu Ochrony Przyrody
opracowanego w poprzedniej rewizji u.l., z uwzględnieniem wytycznych
zawartych w “Instrukcji Urządzania Lasu” stanowiącej załącznik do
Zarządzenia nr 43 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dn. 18
kwietnia 2003 r.

2. Materiały źródłowe

Materiały zawarte w niniejszym programie pochodzą z następujących źródeł:
- Zarządzenie ML i PD z dnia 7.I.1970 r. MP Nr 5 poz. 34 z dnia

29.I.1971 r. w sprawie uznania za rezerwat

- Zarządzenie Nr 2/99 MOŚZN i L z dnia 4.I.1999 r. w sprawie uznania

za ochronne lasów Skarbu Państwa Nadleśnictwa Nidzica

- informacje uzyskane od Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody UW

w Olsztynie

- informacje uzyskane od Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków

w Olsztynie

- informacje uzyskane od pracowników alp Nadleśnictwa Nidzica
- informacje własne uzyskane z obserwacji podczas kampanii prac

terenowych

- informacje własne uzyskane od ornitologa RDLP w Olsztynie pana

Bogdana Brewki

- Program ochrony przyrody dla Nadleśnictwa Nidzica opracowany na

okre 1.01.1998 - 31.12.2007

- Plan ochrony rezerwatu częściowego „Źródła rzeki Łyny” na okres

10

1.01.1988-31.12.1997 r.

- Plan ochrony rezerwatu przyrody „Koniuszanka I” na okres 1.01.2001-

31.12.2020 r.

- Plan ochrony rezerwatu przyrody „Koniuszanka II” na okres 1.01.2001-

31.12.2020 r.

- Plan urządzenia lasu Nadleśnictwa Nidzica na lata 2008-2017

3.Wykonawcy

Niniejszy Program Ochrony Przyrody opracowany został przez BUL i GL
z wykorzystaniem informacji zawartych w Programie Ochrony Przyrody
sporządzonym według stanu na 1.01.1998 r. oraz innych dostępnych źródeł
wymienionych w punkcie „Materiały źródłowe” a także w spisie literatury.
Wykorzystano również aktualne dane taksacyjne zebrane podczas prac
terenowych oraz informacje zebrane w czasie powszechnej inwentaryzacji
siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory na obszarach Natura 2000.
Opracowanie uzupełnia aktualna mapa Walorów Przyrodniczo - Kulturowych.
Całość planów bieżącego urządzenia lasu dla Nadleśnictwa Nidzica
sporządzono w oparciu o obowiązujące przepisy dotyczące ochrony przyrody.

II. Ogólna charakterystyka Nadleśnictwa

1. Położenie
Nadleśnictwo Nidzica położone jest w południowej części województwa
warmińsko - mazurskiego, w 3 powiatach: nidzickim (gmina Nidzica, miasto
Nidzica, gmina Janowo, gmina Janowiec Kościelny, gmina Kozłowo),
ostródzkim (gmina Dąbrówno) i olsztyńskim (gmina Olsztynek). W jego skład
wchodzą dwa obręby leśne: Nidzica i Koniuszyn.

Obszar zajmowany przez Nadleśnictwo znajduje się w zasięgu trzech krain

przyrodniczo-leśnych. Obręb Koniuszyn położony jest w II Krainie Mazursko -
Podlaskiej, 2 Dzielnicy Równiny Mazurskiej, natomiast obręb Nidzica część
północna w II Krainie Mazursko - Podlaskiej, 2 Dzielnicy Równiny Mazurskiej,
część południowa w IV Krainie Mazowiecko-Podlaskiej, 1 Dzielnicy Niziny
Północno-Mazowieckiej mezoregionu Wysoczyzny Ciechanowsko-Płońskiej
oraz niewielka część północno-zachodnia (zachodnie krańce leśnictwa
Szkotowo) w I Krainie Bałtyckiej, 8 Dzielnicy Pojezierza Iławsko-
Brodnickiego mezoregionu Pojezierza Iławskiego i Garbu Lubawskiego.

Według regionalizacji fizyczno geograficznej Kondrackiego obszar

Nadleśnictwa Nidzica położony jest na obszarze dwóch prowincji: pierwszą
prowincją jest Niż Środkowoeuropejski z dwiema podprowincjami: są to
podprowincje Pojezierzy Południowobałtyckich makroregion Pojezierza
Chełmińsko-Dobrzyńskiego mezoregion Garbu Lubawskiego (315.15) oraz
podprowincje

Nizin

Środkowopolskich

makroregion

Niziny

11

Północnomazowieckiej mezoregiony Wzniesienia Mławskie (318.63) i
Równina Kurpiowska (318.65). Drugą prowincją jest obszar Niżu
Wschodniobałtycko-Białoruskiego podprowincje Pojezierzy Wschodnio-
bałtyckich makroregion Pojezierza Mazurskiego mezoregion Równiny
Mazurskiej (842.87). Na całym obszarze przeważa krajobraz nizin, w którym
dominują obszary faliste i równinne z rzadka tylko pagórkowate. Wysokość
nad poziomem morza waha się w granicach 130 - 200 m. Krajobraz w części
północno-zachodniej Nadleśnictwa charakteryzuje się dużą ilością jezior.
Natomiast część wschodnia terenu Nadleśnictwa Nidzica jest początkiem
wielkiego sandru kurpiowskiego poprzecinanego szerokimi i bagnistymi
dolinami z wolno płynącymi, małymi rzekami i strumieniami. Teren ten leży w
strefie oddziaływania dwóch klimatów. Klimat pojezierny, który kształtuje
pogodę od strony północnej Nadleśnictwa i od południa wykazujący cechy
kontynentalne klimat „Krainy Wielkich Dolin”.

2. Struktura użytkowania ziemi

Nadleśnictwo Nidzica położone jest na terenie 3 powiatów obejmujących 6

gmin. Poniżej w zestawieniu tabelarycznym została przedstawiona struktura
użytkowania ziemi w poszczególnych gminach (dane dotyczące powierzchni
pochodzą z 2006 r., a dane dotyczące ludności z 2007 r.)

Tabela I Struktura użytkowania ziemi w gminach (dla całych gmin)

Gmina

(całe gminy)

Powierzchnia

w km2

Ludność

Powierzchnia

lasów ogółem

w ha

Powierzchnia
lasów N-ctwa

w ha

Lesistość

%

1

2

3

4

5

6

Województwo warmińsko - mazurskie

Powiat nidzicki

Gmina Nidzica

379

14634

13755,96

13507,88

50,4

Miasto Nidzica

w tym miasto 7

6762

6,39

6,39

0,9

Janowiec Kość.

136

3415

2417,08

1506,38

18,0

Janowo

192

2812

5206,35

4286,06

62,1

Kozłowo

254

6106

3012,71

2714,24

13,2

Razem

961

26967

24398,71

22020,95

38,3

powiat ostródzki
gm. Dąbrówno

166

4386

114,00

114,00

12,5

Razem

166

4386

114,00

114,00

12,5

powiat olsztyński
gm. Olsztynek

372

6086

19876,1

1245,76

51,9

Razem

372

6086

19876,1

1245,76

51,9

Ogółem

1499

37439

59803,4

25758,25

39,9

12

Tabela II Zestawienie powierzchni gruntów Nadleśnictwa według grup i rodzajów użytków

Grupa i rodzaj użytku oraz kategoria użytkowania

Obręby

Nadleśnictwo

Nidzica

Koniuszyn

Ha

%

1

2

3

4

5

1. Powierzchnia leśna - razem

13652,0197

9067,4926

22719,5123

93,93

1.1. Grunty leśne zalesione - razem

13528,6504

8990,4026

22519,0530

93,10

1) drzewostany

13492,2811

8990,4026

22482,6837

92,95

2) plantacje drzew – razem

36,3693

-

36,3693

0,15

w tym:

- plantacje nasienne

- plantacje drzew szybkorosnących

36,3693

-

36,3693

0,15

1.2. Grunty leśne niezalesione - razem

123,3693

77,0900

200,4593

0,83

1) w produkcji ubocznej – razem

14,2393

15,1000

29,3393

0,12

w tym:

- plantacje choinek i krzewów

- poletka łowieckie

14,2393

15,1000

29,3393

0,12

2) do odnowienia – razem

39,8300

42,3700

82,2000

0,34

w tym:

- halizny

- zręby

39,8300

42,3700

82,2000

0,34

- płazowiny

3) pozostałe leśne niezalesione - razem

69,3000

19,6200

88,9200

0,37

w tym:

- przewidziane do sukcesji naturalnej

50,3000

18,8800

69,1800

0,29

- objęte szczególnymi formami ochrony

15,6300

0,7400

16,3700

0,07

- przeznaczone do wyłączenia z produkcji

3,3700

-

3,3700

0,01

2. Grunty związane z gospodarką leśną - razem

340,2066

280,3072

620,5138

2,56

w tym:

- budynki i budowle

3,9301

4,7452

8,6753

0,03

- urządzenia melioracji wodnych

8,9000

11,9300

20,8300

0,09

- linie podziału przestrzennego lasu

60,4600

56,7900

117,2500

0,48

- drogi leśne

223,7978

178,2120

402,0098

1,66

- tereny pod liniami energetycznymi

26,8000

25,9800

52,7800

0,22

- szkółki leśne

7,0400

-

7,0400

0,03

- miejsce składowania drewna

8,4087

0,3900

8,7987

0,03

- parkingi leśne

0,3700

1,0400

1,4100

0,01

- urządzenia turystyczne

0,5000

1,2200

1,7200

0,01

Grunty zaliczone do lasów - razem

13992,2263

9347,7998

23340,0261

96,49

3. Grunty zadrzewione i zakrzewione – razem

14,3455

6,3790

20,7245

0,09

4. Użytki rolne – razem

200,4242

163,4619

363,8861

1,50

4.1. Grunty orne – razem

89,3825

55,1639

144,5464

0,60

w tym:

- role

87,6825

41,7539

129,4364

0,54

- plantacje, poletka i szkółki na gruntach ornych

1,7000

13,4100

15,1100

0,06

- ugory i odłogi

-

-

-

-

4.2. Sady – razem

1,2900

1,7000

2,9900

0,01

4.3. Łąki trwałe

63,0600

68,3100

131,3700

0,54

4.4. Pastwiska trwałe

44,7617

37,4776

82,2393

0,34

4.5. Gruntu rolne zabudowane

-

0,2804

0,2804

0,00

4.6. Grunty pod stawami rybnymi

-

-

-

-

4.7. Grunty pod rowami rolnymi

1,9300

0,5300

2,4600

0,01

5. Grunty pod wodami – razem

2,8865

12,3700

15,2565

0,06

13

Tabela II Zestawienie powierzchni gruntów Nadleśnictwa według grup i rodzajów użytków

Grupa i rodzaj użytku oraz kategoria użytkowania

Obręby

Nadleśnictwo

Nidzica

Koniuszyn

Ha

%

1

2

3

4

5

w tym:

5.1. Grunty pod wodami powierzchniowymi płynącymi

0,0465

6,1500

6,1965

0,02

5.2. Grunty pod wodami powierzchniowymi stojącymi

2,8400

6,2200

9,0600

0,04

5.3. Grunty pod morskimi wodami wewnętrznymi

-

-

-

-

6. Użytki ekologiczne

-

-

-

-

7. Tereny różne - razem

-

-

-

-

w tym:

1) grunty przeznaczone do rekultywacji i

niezagosp. grunty zrek.

-

-

-

-

2) wały ochronne nieprzystosowane do ruchu
kołowego

-

-

-

-

3) grunty wyłączone z produkcji (poza gruntami
pod zabudowę)

-

-

-

-

4) różne inne

-

-

-

-

8. Grunty zabudowane i zurbanizowane - razem

8,3061

5,2865

13,5926

0,06

w tym:

8.1. Tereny mieszkaniowe

3,6078

0,6653

4,2731

0,02

8.2. Tereny przemysłowe

3,7542

1,7800

5,5342

0,03

8.3. Tereny zabudowane inne

0,5341

-

0,5341

0,00

8.4. Zurbanizowane tereny niezabudowane

0,4100

0,2100

0,6200

0,00

8.5. Tereny rekreacyjno-wypoczynkowe - razem

-

2,6312

2,6312

0,01

w tym:

1) ośrodki wypoczynkowe i tereny rekreacyjne

-

-

-

-

2) tereny zabytkowe

-

-

-

-

3) tereny sportowe

-

2,6312

2,6312

0,01

4) ogrody zoologiczne i botaniczne

-

-

-

-

5) tereny zieleni nieurządzonej

-

-

-

-

8.6. Użytki kopalne

-

-

-

-

8.7. Tereny komunikacyjne – razem

-

-

-

-

w tym:

1) drogi

-

-

-

-

2) tereny kolejowe

-

-

-

-

3) inne tereny komunikacyjne

-

-

-

-

9. Nieużytki - razem

90,0400

344,6500

434,6900

1,80

w tym:

1) bagna

87,4200

341,0700

428,4900

1,77

2) piaski

0,0100

-

0,0100

0,00

3) utwory fizjograficzne

-

-

-

4) wyrobiska nie przeznaczone do rekultywacji

2,6100

3,5800

6,1900

0,03

Grunty nie zaliczone do lasów - razem

316,0023

532,1474

848,1497

3,51

Ogółem

14308,2286

9879,9472

24188,1758

3,51

w tym:

- grunty przeznaczone do zalesienia

38,1300

45,9000

84,0300

0,35

14

3. Dominujące funkcje lasów

Funkcje lasu to całokształt materialnych i niematerialnych wartości

użytkowych, usług i korzyści dostarczanych przez las. „Ustawa o Lasach”
z dnia 28 września 1991 r. wyznaczyła leśnictwu priorytet funkcji
środowiskowotwórczych i ochronnych nad produkcyjnymi. Cele gospodarki
leśnej zostały uporządkowane według tej ustawy w następującej kolejności:

1. zachowanie lasów i ich korzystnego wpływu na środowisko
2. ochrona lasów, w tym szczególnie stanowiących naturalne fragmenty

rodzimej przyrody

3. ochrona gleb i terenów szczególnie zagrożonych
4. produkcja drewna i innych produktów użytkowania lasu

Wytyczne do prowadzenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych

zostały zawarte w Zarządzeniu nr. 11A wydanym przez Dyrektora Generalnego
Lasów Państwowych. Są to:
1. Zachowanie biologicznej różnorodności lasów
2. Utrzymanie produkcyjnej zasobności lasów
3. Utrzymanie zdrowia i żywotności ekosystemów leśnych
4. Ochrona zasobów glebowych i wodnych w lasach
5. Zachowania i wzmagania udziału lasów w globalnym bilansie węgla
6. Utrzymania i wzmacniania długofalowych i wielostronnych korzyści

społeczno-ekonomicznych płynących z lasów

7. Istnienia

prawnych,

politycznych

i

instytucjonalnych

rozwiązań

wspomagających trwały rozwój gospodarki leśnej

Opracowany przez MOŚZN i L dokument „Polityka leśna Państwa” został

przyjęty przez Rząd RP w 1997r. W ramach tego dokumentu zostały
przedstawione i są obecnie realizowane programy wykonawcze. Programem
takim jest program zalesień kraju oraz program leśnych kompleksów
promocyjnych. Korzystny wpływ lasów na środowisko jest niezaprzeczalny.
Wymienić należy jego rolę hydrologiczną, tzn. wpływ na kształtowanie się
bilansu wodnego (lasy mają zdolność wychwytywania i magazynowania wody,
przeciwdziałają jej zanieczyszczaniu), wpływ lasu na zanieczyszczenia
atmosfery (las działa jak naturalny filtr wody i powietrza, dostarcza tlenu
i obniża stężenie dwutlenku węgla), wpływ na warunki klimatyczne.

Ponadto wraz ze wstąpieniem do UE Polska zobowiązała się do

przygotowania i przedstawienia projektu obszarów Natura 2000. Wstępna
krajowa lista obszarów proponowanych do sieci Natura 2000 opracowana
została w latach 2001-2003

.

Obszar obejmujący przeważającą część obrębu Koniuszyn (główny kompleks

lasu zajmujacy ponad 2/3 obszaru obrębu) oraz niewielki fragment obrębu

15

Nidzica (w części północnej, która przylega do głównego kompleksu obrębu
Koniuszyn) znalazły się w zasięgu

Specjalnej Ochrony (OSO) z kodem

PLB280007 pod nazwą Puszcza Napiwodzko-Ramucka w ramach Dyrektywy
Ptasiej, na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dn. 21 lipca 2004 r.
w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz.U. nr 229,
poz. 2313, § 2 pkt. 52).

Na podstawie decyzji nr 61 z dn. 25 lipca 2006 r. w sprawie przeprowadzenia

w roku 2006-2007 powszechnej inwentaryzacji siedlisk przyrodniczych oraz
dzikiej fauny i flory na obszarach znajdujących się w administracji LP w 2006 r.
przeprowadzono inwentaryzację miejsc występowania 6 wskaźnikowych
gatunków ptaków wymienionych w załączniku do Dyrektywy Ptasiej, a w
2007 r. dokonano inwentaryzacji siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin
i zwierząt znajdujących w załącznikach do Dyrektywy Siedliskowej.

Tabela III Wyniki inwentaryzacji gatunków ptaków z załącznika do Dyrektywy Ptasiej

(według stanu na 31.12.2007 r.)

L.p.

Gatunek -

kod

Gatunek - nazwa

Liczba stanowisk

1

2

3

4

1.

A030

bocian czarny

1

2.

A075

bielik

2

3.

A089

orlik krzykliwy

12

4.

A127

żuraw

9 obszarów

stanowiących biotopy

lęgowe i 1 zlotowisko

Tabela IV Wyniki inwentaryzacji siedlisk z załącznika do Dyrektywy Siedliskowej (według

stanu na 31.12.2007 r.)

L.p.

Siedliska

- kod

Siedliska - nazwa

Powierzchnia

w ha

1

2

3

4

1.

3150

starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne

13,38

2.

3160

naturalne dystroficzne zbiorniki wodne

2,03

3.

6410

Zmiennowilgotne łaki trzęślicowe

1,60

4.

6510

niżowe i górskie świeże łąki użytkowane
ekstensywnie

79,26

5.

7110

torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą

31,47

16

c.d.

Tabela IV Wyniki inwentaryzacji siedlisk z załącznika do Dyrektywy Siedliskowej

(według stanu na 31.12.2007 r.)

L.p.

Siedliska

- kod

Siedliska - nazwa

Powierzchnia

w ha

1

2

3

4

6.

7120

torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej
i stymulowanej regeneracji

7,12

7.

7140

torfowiska przejściowe i trzęsawiska

26,90

8.

9170-a

grąd typowy

24,74

9.

9170-2

grąd subkontynentalny

286,29

10.

91D0-2a

sosnowe bory bagienne typowe

4,75

11.

91E0b

łęgi olszowe, olszowo-jesionowe i jesionowe

55,20

12.

91T0

Śródladowy bór chrobotkowy

3,80

Tabela V Wyniki inwentaryzacji gatunków roślin z załącznika do Dyrektywy Siedliskowej

(według stanu na 31.12.2007 r.)

L.p.

Gatunek -

kod

Gatunek - nazwa

Liczba

stanowisk

1

2

3

4

1.

1393

sierpowiec błyszczący

8

Tabela VI Wyniki inwentaryzacji gatunków zwierząt z załącznika do Dyrektywy

Siedliskowej (według stanu na 31.12.2007 r.)

L.p.

Gatunek

- kod

Gatunek - nazwa

Liczba

stanowisk

1

2

3

4

1.

1042

zalotka większa

8

2.

1060

czerwończyk nieparek

20

3.

1084

pachnica dębowa

2

4.

1188

kumak nizinny

11

5.

1166

traszka grzebieniasta

15

6.

1220

żółw błotny

2

7.

1337

bóbr europejski

29

8.

1352

wilk

1

9.

1355

wydra

16

17

Funkcje i lokalizacja lasów ochronnych Nadleśnictwa Nidzica.

W poniższej tabeli przedstawiono lasy ochronne i kategorie ochronności

przyjęte w planie urządzenia lasu zgodnie zgodnie z Decyzją Ministra
Środowiska z dn. 04.10.2005 r. znak sprawy DL.lp-0233-23/05.

z w sprawie uznania za ochronne lasów stanowiących własność Skarbu

Państwa, będących w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy
Państwowe Nadleśnictwa Nidzica

Tabela VII Lasy ochronne i kategorie ochronności

Lp.

Kategoria lasu

Obręby

Powierzchni

a

leśna

- ha

%

Nidzica Koniuszyn

pow. leśna - ha

1

2

3

4

5

6

1

Rezerwaty

2,82

175,68

178,50

0,79

2

Wodochronne

134,06

1158,94

1293,00

5,69

3

Wodochronne stanowiące ostoje
zwierząt chronionych

6,34

66,63

72,97

0,32

4

Ostoje zwierząt chronionych

68,44

10,05

78,49

0,35

5

Lasy o szczególnym znaczeniu
dla obronności Państwa

9,38

-

9,38

0,04

6

Lasy ochronne- razem 2-6

218,22

1235,62

1453,84

6,40

7

Lasy gospodarcze

13431,80

7656,19

21087,27

92,81

Razem

13652,12

9067,49

22719,61 100,00

Szczegółowa lokalizacja lasów ochronnych w Nadleśnictwie Nidzica
w poszczególnych obrębach leśnych przedstawia się następująco:

Rezerwat częściowy „Koniuszanka I”

Rezerwat „Koniuszanka I” składa się z dwóch części: północnej położonej

w obrębie Koniuszyn, w l-ctwie Jeleń, obejmującej oddziały: 270c,d,f,g; 294c;
295b,c - o powierzchni 12,46 ha oraz odcinek rzeki Koniuszanki o powierzchni
0,25 ha i z części południowej, położonej w obrębie Nidzica, w l-ctwie
Napiwoda, która obejmuje oddziałach

8k,l,~a,~b; 20a,b,h,i,n,~b; 21c,k,~b;

22g,h,k,~b - o powierzchni 11,58 ha. Rezerwat utworzony został na mocy
Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 11 października
1978 r. (MP Nr 33 z 1978 poz.126.5). Powierzchnia całkowita rezerwatu
wynosi 24,29 ha, w tym w zarządzie Lasów Państwowych znajduje się 24,04 ha,
a w zarządzie Wojewódzkiego Zarządu Inwestycji Rolniczych w Olsztynie
0,25 ha.

18

Rezerwat częściowy „Koniuszanka II”

Rezerwat częściowy „Koniuszanka II” utworzony został na mocy

Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 11 października
1978r. (MP Nr 33 z 1978 § 6) na terenie obrębu Koniuszyn w leśnictwach
Wykno i Jeleń w oddziałach:

189f,l,m,n,o,p,r,s,~a,~b; 190g,j,~h,~i;

207c,d,h,~a,~b; 208a,b,c,d,f,g,h,a~,d~; 209a,d,f,g,h,i,j,c~,d~; 210f,g,c~,g~ -
o powierzchni ogólnej 64,55 ha, z czego w stanie posiadania Nadleśnictwa
znajduje się 63,85ha (w tym jest 0,24 ha dróg publicznych) a w zarządzie
Wojewódzkiego Zarządu Inwestycji Rolniczych w Olsztynie 0,70 ha.

Rezerwat częściowy „Źródła rzeki Łyny”

Rezerwat częściowy „Źródła rzeki Łyny” znajduje się w oddz. 344a,b,c,f,h,i,j,

k,l,m,n,o,p,r,s,t,w,x,y,z,ax,bx,dx,fx,gx; 347a,b,c,d,f,g,h,i,j,k,l,m,n,o,p,r,s,t,w,x,y,
z,ax,bx,cx,dx,fx,gx - o powierzchni ogólnej 120,54 ha, z czego w stanie
posiadania Nadleśnictwa znajduje się 116,08 ha leśna oraz 4,46 ha stanowią
enklawy gruntów wsi Łyna.

Rezerwat ścisły „Jezioro Orłowo Małe”

Rezerwat ścisły „Jezioro Orłowo Małe” znajduje się w obrębie Koniuszyn

w oddz. 199 - za rezerwat przyrody uznano Jezioro Orłowo Małe o powierzchni
2,80 ha oraz pas gruntów przybrzeżnych o powierzchni 1,70 ha, którego
szerokość od strony południowej i zachodniej wynosi 50 m, a w pozostałej
części 20 m. W projektowanym planie ochrony rezerwatu złożonym w Urzędzie
Wojewódzkim zaproponowano powiększenie rezerwatu do powierzchni
16,70 ha.

Lasy wodochronne
- obręb Nidzica w oddz. 197c,d,f,h,j,k; 209c,g,i,j; 224c,d,h,i; 257a,b,d,f,g,i,j,
k,l,m; 258a,b; 259a,b,d,g,h,i,j; 261a,b,c,d,f,h,k; 262f,h; 267b,d; 270a,b,d,
f,g,i,j,l; 271a,c,d,f,g,h,i,j,k,l,m,n,o,p,s,t,w; 272a,f,h,i,k; 402a,b,c,d,f,g,h,i; 402i;
403h - pow. łączna 134,06 ha, w tym ostoje zwierząt chronionych 6,34 ha
w oddz. 402c,d,f,g,h.
- obręb Koniuszyn w oddz. 36c,d,f; 37df,g,h,i,j,l; 38a,b,c,o,p,r,s; 45a,d,k;
46a,b,c,d,g,h,i,j,k,l; 49a,b,c,d,h,i; 66c; 67a,b,c; 82a,b,h; 96a,b,c,d,f,h,i,j,k;
96Aa,b; 110b,c,f,g,h,j,k,l; 110Aa,b,c,d,g,h,i,k,l,n,p,s,x; 126a,b,c,d,f,g,h,i,j,k,l;
127b,c,d,f,g,j,l,m,n,o,p,r,s,t; 127Aa,b,d,g,h,i,j,l,m; 141a,b,c,f,g,h,j,; 142a,b,c,d,f,
g,i,k,l;

143a,b,c,d,f,g,h,i,j,m;

144b,c,d,f,h,i,j,k,l,m,n;

153a,b,c,f,g,h,i,k,l;

154a,b,c,d,f,g,i,j; 155a,b,c,d,f,g,h,i; 156a,b,c,f; 157a,b,c,d,g,h,i,j,k,l,m; 158y;
163a,f,g; 164a,b,d,g; 165a,b,c,d,g,h,j,k,l; 166a,b,c,d,f,g,h,i,k,l,m,n, 167a,b,c,d,f,
g,h,i,j,k,l;

168b,c,d,f,g,h,i;

169a,b,c,f,g,h,i,j,k,l,m;

170a,b,c,d;

171j,l,m;

172m,o,p;

180a,c,d,f;

181a,bc,f;

182a,b,c,f,g,h;

183c,d;

184a,c,d,f,g;

185a,b,c,d,f,i,j,k,l,m,o,r; 186a,g; 187a,b,c; 188b,c,d,f,g; 189c,d,g,i,k; 199a,c,d,
f,g,h,i,j,k,l,n,o; 200a,b,c,d,f,h,k,l,m,n,o; 201b,c,f,g,i,j,k,l; 202a,c,h; 203a,b;

19

319a,b,c,d,j,l,m; 320a,c,j,k,m; 323a,b,c,g,h,i,j; 332a,b,c,d,f,g,h,i,j,k,l,n,o; 335b,c;
338b,f,g; 340b,c,d,h,i,j; 341b,c,d,j,k,l,m; 342b,c,d,f,g; 343a,b,c,d,f,g,h,i,j,k;
351a,b,f,h,i,j; 352a,b,i; 360a,c,d,f,g,h,i; 369a,b,c,d,f; 370a,c,d,f; 389f,g,h,k;
390g - pow. łączna 1158,94 ha, w tym ostoja zwierząt chronionych - 66,63 ha
w oddz. 182c,f,h; 185d,f,o,r; 201b,f,g,i,k; 202c; 341j,k,l,m; 389f,g,h.
pow. łączna lasów wodochronnych w Nadleśnictwie wynosi 1365,97 ha,
w tym 72,97 ha znajduje się w lasach stanowiących ostoje zwierząt chronionych
(na tej powierzchni zastosowano dwie kategorie ochronności)

Lasy wodochronne utworzono w celu ochrony siedlisk wilgotnych
i zachowania ich zdolności retencyjnych. Obejmują one siedliska wilgotne
i świeże w pobliżu wód i cieków wodnych.

Lasy stanowiące ostoje zwierząt chronionych
- obręb Nidzica - o powierzchni 68,44 ha
- obręb Koniuszyn - o powierzchni 10,05 ha
powierzchnia łączna ostoi zwierząt chronionych w Nadleśnictwie wynosi
78,49 ha.
Las jest podstawowym ośrodkiem życia i jedyną ostoją wielu zwierząt.
Zapewnia im ochronę pożywienie i schronienie. Ostoje zwierząt chronionych są
ich miejscem rozmnażania i bytowania jak też mają istotne znaczenie dla
zachowania świata zwierzęcego.

Lasy o szczególnym znaczeniu dla obronności Pańswa
- obręb Nidzica - o powierzchni 9,38 ha

Osobną i ważną funkcję spełniają lasy gospodarcze. Są to materialne wartości
użytkowe dostarczane przez las, związane z produkcją drewna
i użytków ubocznych (zwierzyna łowna, kora, jagody, zioła, grzyby) oraz
wszystkie funkcje ochronne wynikające z samego istnienia lasu, z czego
człowiek dopiero od niedawna zdaje sobie sprawę.

Gospodarka leśna prowadzona jest w oparciu o podział na gospodarstwa,

których ujęcie tabelaryczne przedstawione jest poniżej:

20

Tabela VIII Podział na gospodarstwa

Obręb

Gospodarstwo - powierzchnia leśna zalesiona w ha

specjalne

ochronne

zrębowe

zrębowo -

przerębowe

przebudowy

Razem

1

3

4

5

6

7

Nidzica

184,83

153,46

6873,65

6279,46

37,33

13528,73

Koniuszyn

277,06

1157,00

3916,29

3623,60

16,45

8990,40

R-m Nadleśnictwo

461,89

1310,46

10789,94

9903,06

53,78

22519,13

Gospodarstwo specjalne obejmuje:

- rezerwaty przyrody,
- lasy stanowiące ostoje zwierząt objętych ochroną gatunkową,
- lasy na siedliskach bagiennych, boru suchego i lasu łęgowego,
- lasy obronne,
- lasy na terenach ośrodków wypoczynkowych i w ich najbliższym

otoczeniu,

- otuliny szkółek leśnych,

Gospodarstwo ochronne (O) – obejmuje lasy ochronne z wyjątkiem
zaliczonych do gospodarstwa specjalnego lub do gospodarstwa przebudowy.
Gospodarstwo zrębowe (GZ) – obejmuje drzewostany (nieujęte
w gospodarstwie specjalnym lub przebudowy), w których ze względy typ
siedliskowy lasu oraz GTD i aktualny skład gatunkowy, przyjmuje się
zrębowy sposób zagospodarowania.
Gospodarstwo przerębowo – zrębowe (GPZ) – obejmuje drzewostany
w lasach gospodarczych (nieujęte w gospodarstwie specjalnym lub
przebudowy), w których ze względu na typ siedliskowy lasu oraz GTD
i aktualny skład gatunkowy, zaprojektowano przerębowo – zrębowy sposób
zagospodarowania (rębnia częściowa, gniazdowa lub stopniowa z procesem
odnowienia do 40 lat).
Gospodarstwo przebudowy (R) – obejmuje:
- drzewostany w trakcie przebudowy,
- drzewostany o niskim zadrzewieniu i miernej, jakości technicznej
(„negatywne”),
- drzewostany o składzie niezgodnym lub częściowo zgodne z GTD,
przeznaczone do przebudowy.

„Wielość funkcji, które spełnia las tak w środowisku przyrodniczym jak
i w społeczeństwie przemawia za działaniem zmierzającym do planowego
w nim gospodarowania przez wyspecjalizowane jednostki organizacyjne, które

21

pozwolą zachować trwałość i ciągłość wzrostu wszechstronnych użyteczności
lasów.” ( F. Krzysik - „W głąb lasu”)

4. Zarys historii gospodarki leśnej

Cały obszar, który znajduje się w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa

Nidzica pokrywała niegdyś puszcza pierwotna. Zbiorowiska leśne podobne do
obecnych (zachowanych we fragmentach, w najmniej zniekształconej formie w
rezerwatach i parkach narodowych) uformowały się na tym terenie około 10000
lat p.n.e.
Ślady trwałego osadnictwa, któremu sprzyjały dogodne warunki przyrodnicze
pochodzą z młodszej epoki kamienia (4000-1700 l p.n.e.) Osady zakładane były
nad wysokimi tarasami dolin zalewiskowych Nidy i Szkotówki lub
lokalizowano je między zabagnionymi obszarami cieków wodnych. Na
południowo zachodnim krańcu jeziora Kownatki odnaleziono osadę zbudowaną
przy brzegu jeziora na palach nad lustrem wody. W dolinie Szkotówki we wsi
Wierzbowo odkryty został grób z epoki amfor kulistych. W epoce żelaza, która
rozpoczęła się w połowie I-ego tysiąclecia p.n.e. cechami charakterystycznymi
były: budowa osad obronnych lokalizowanych nad wodą lub w miejscach
trudnodostępnych oraz zakładanie rodzinnych grobowców i kurhanów.
W starożytności i we wczesnym średniowieczu południowa część tego terenu
stanowiła rubież graniczną odmiennych etnicznie ludów - bałtyjskiego
i słowiańskiego. W obu grupach etnicznych dzięki takiemu sąsiedztwu
i ciągłym

wzajemnym migracjom następowało przenikanie wpływów

kulturowych,
a nawet współistnienie obu grup. Taka infiltracja na przełomie er wpłynęła na
wydzielenie się nowej regionalnej grupy kulturowej, zwanej później nidzicką.
Rejon Nidy i Szkotówki w III i IV wieku naszej ery stanowił już odrębną
prowincję kulturową, która została określona jako kultura wschodnio-
pomorsko-mazowiecka.

Nida zdrobniale Nidzica jest prastarą nazwą, która jest charakterystyczna dla

obszaru Celtów oznaczającą wody nizinne.
W XIV wieku wtargnęli tu Krzyżacy przekształcając dawny pruski gródek
w zamek warowny. Pierwsza wzmianka o zamku pochodzi z 1376 r.,
a rozbudowa fortyfikacji zakończona została w 1400r., po czym zamek stał się
siedzibą zakonnego wójta. Były to wówczas ziemie Sasinów okupowane przez
Krzyżaków.
Sasinowie - pierwotni mieszkańcy tych ziem byli jednym z plemion pruskich,
należącym do tej samej grupy językowej co Litwini i Łotysze. Ich kraj był
bogaty w lasy i wody. Źródła rzek Łyny i Pasłęki leżały na ich terytorium.
Budowali grodziska na miejscach, które sama natura wyposażyła w walory
obronne, na trudno dostępnych górach lub pagórkach położonych w kolanach
rzek czy też otoczonych mokradłami. Wzgórza te umacniano rowami i wałami

22

oraz fortyfikacjami. Zamieszkiwali tu od epoki żelaza tzn. od VI w. przed naszą
erą, a może jeszcze wcześniej. Zajmowali się łowiectwem, rybactwem
i bartnictwem, ale przede wszystkim rolnictwem. Niwy swoje uprawiali przy
pomocy radła zaprzężonego w konie lub woły. Posługiwali się bronami,
sierpami, kosami, widłami i łopatami. Uprawiali pszenicę, jęczmień, żyto,
owies, proso, bób, mak, fasolę, grykę, brukiew i buraki, oraz len i konopie.
Zakładali sady owocowe z jabłoniami, gruszami, śliwami i wiśniami. Hodowali
konie (stworzyli własną pruską rasę z dzikich tarpanów), bydło rogate, świnie,
owce, kozy i drób. Znani byli ze swej skromności. Czcili słońce, księżyc,
gwiazdy, pioruny, ogień i wodę, ptactwo, niektóre zwierzęta i płazy. Nie mieli
świątyń. Po wiekach dawne grodziska pruskie przypomina tylko konfiguracja
terenu, nazwa miejsca lub legenda np. Kadyki.

W 1381 r. miasto Nidzica otrzymało dokument lokacyjny od wielkiego
mistrza zakonu krzyżackiego Winrycha von Kniprode.
Wojska polskie i litewskie przybyły tu w lipcu 1410r., a Nidzica została zajęta
bez walki przez króla Władysława Jagiełłę 8 lipca. We wrześniu 1410r. Nidzica
ponownie znalazła się w rękach krzyżackich. Po bitwie pod Grunwaldem król
Jagiełło przyznał Nidzicę, Ostródę i Olsztyn Księciu Januszowi
Mazowieckiemu. 25 lipca w 1414r.wojska polskie rozpoczęły oblężenie
Nidzicy, której obrońcy skapitulowali 6 sierpnia tego roku. W październiku
1414 roku miasto zostało zajęte przez komtura ostródzkiego Johanna von
Reichenau i ponownie przeszło w ręce Krzyżaków. W 1444r. mieszkańcy
Nidzicy przystąpili do antykrzyżackiego Związku Pruskiego. W 1450 r.
przybywa tu nowy wielki mistrz krzyżacki Ludwik von Erlichhausen. Po wojnie
13-letniej zakończonej w 1466 r. pokojem toruńskim Nidzica pozostała na
terenie lenna krzyżackiego.
Lata 1525-1626 były stuleciem bez wojen. Ten okres spokoju pozwolił na
rozwój gospodarczy i stabilizację życia na tych ziemiach. W XVII wieku wojny
szwedzkie burzą spokój. W 1656 r. miasto obroniło się przed najazdem
Tatarów. Miasto wielokrotnie na przestrzeni stuleci trawione było przez pożary,
a ludność dziesiątkowały epidemie dżumy i cholery, które odnotowano
w latach: 1398, 1416, 1450, 1474, 1527-1550, 1710, 1831. Nidzica w wyniku
plebiscytu, który odbył się w lipcu 1920r. przypadła Niemcom. W 1939 r.
z rejonu Nidzicy wyszło silne uderzenie III armii hitlerowskiej w kierunku
Warszawy.
„W styczniu 1945 r. 48 armia radziecka wdarła się do miasta
i 21.I.1945 r. zniszczoną w ponad 3/4 Nidzicę wyzwoliły wojska radzieckie.”
(„Nidzica z dziejów miasta i okolic” - praca zbiorowa Olsztyn 1976.)

Na przestrzeni wieków ekspansja osadnicza człowieka spowodowała trwałe
zmiany w stanie lasów, powodując zmniejszanie się obszarów leśnych.

23

W XVII wieku las znajdował się już pod ścisłą kontrolą specjalnie do tego

wyznaczonych strażników. Jednak nadal prowadzona w nim była nieracjonalna
i rabunkowa gospodarka. Gospodarstwo leśne jako odrębna gałąź gospodarstwa
rolnego zaczęło się kształtować w latach siedemdziesiątych XVIII wieku. Lasy
zostały pomierzone i podzielone na leśnictwa. Opracowane dla nich zostały
długookresowe plany gospodarcze. Powołano administrację leśną. Prowadzone
były coroczne zręby i odnowienia odsłoniętych powierzchni w odpowiedniej
kolejności
i w sposób zapewniający utrzymanie ciągłości i trwałości użytkowania lasu.

Po drugiej wojnie światowej przystąpiono do oszacowania strat wojennych.
Opracowana została wtedy przybliżona tabela klas wieku, na podstawie której
nastąpiło wstępne określenie ówczesnego stanu lasów.

O historii lasów Nadleśnictwa Nidzica pisał obecnie emerytowany już pan

Nadleśniczy Andrzej Sobotko w Gazecie Nidzickiej z 25.IV.1997 r.:

Informacje i refleksje o historii lasów i leśników Nadleśnictwa Nidzica

Nadleśnictwo Nidzica powstało z połączenia w roku 1973 nadleśnictw Koniuszyn
i Nidzica.
W skład obu nadleśnictw wchodziły poniemieckie lasy państwowe oraz upaństwowione
lasy prywatne i majątkowe. W okresie od 1945 roku do 1964 oba nadleśnictwa zalesiły
6000 ha gruntów porolnych. Leśni kronikarze wymieniają pierwszych polskich pracowników
leśnych z naszego terenu. Dla dzisiejszych leśników i mieszkańców Nidzicy, w większości
nazwiska te nic nie mówią, mimo to przywołam kilka z nich za Władysławem Fafińskim -
kronikarzem leśnictwa na Warmii i Mazurach: Władysław Kruszyński pierwszy polski
nadleśniczy w Koniuszynie (w latach 1945-1949), Jan Dziadkowiak, Jerzy Zajączkowski -
pierwsi nadleśniczowie nadleśnictwa Napiwoda, leśniczowie: Mieczysław Gwizdała, Piotr
Lewkowicz, Józef Chrzanowski...
Do pokolenia pionierskiego leśników należy też zaliczyć tych, którzy przeszli na emerytury
w ostatnich 20 latach, po przepracowaniu w tutejszych lasach 30-40 lat. Są to m.in.
leśniczowie: Tadeusz Breński, Mieczysław Ziomek, Kazimierz Bartnicki, Jerzy Lewicki, Jan
Piasecki, podleśniczowie: Stanisław Wąsiel, Jan Żeszko, nadleśniczowie: Aleksander Fudała,
Stanisław Kłosowski, Zdzisław Jedynak, Ryszard Bonczar.
Ponadto nie ma już leśniczych: Mieczysława Jancy, Henryka Lubowieckiego... Wielu
obecnie pracujących leśniczych i podleśniczych nosi te same nazwiska, są to bowiem synowie
leśników i robotników tutaj pracujących.
Historia tutejszych lasów oczywiście nie zaczęła się od 1944 roku. Drzewostany,
w których pracujemy sięgają swoim wiekiem 150 lat, a niektóre np. w rezerwacie
Koniuszanka II, mają po 200 lat. Pojedyncze drzewa - pomnikowe dęby w leśnictwie Wykno -
szacujemy na wiek ponad 350 lat. Najstarsze drzewostany i drzewa są świadkami lasów
naturalnych, które na Warmii i Mzurach- dawniej w Prusach Wschodnich - rosły. Znajomość
historii lasów na naszym terenie jest przydatna dla celów codziennej praktyki.
Szukamy bowiem modelu lasu odpowiedniego dla lokalnych warunków, klimatu
i środowiska. Poznanie historii naszych lasów pozwala też uniknąć błędów, które nasi
poprzednicy w okresie ostatnich 200 lat popełniali, w tym oczywiście i my w ostatnich
50 latach. Hodowane monolity sosny lub świerka podatne są na wiele zagrożeń.
Z powodu braku naturalnej odporności, którą dają zróżnicowanie wiekowe i gatunkowe
drzewostanów oraz istnienie wszystkich naturalnych poziomów roślinności leśnej, stworzone

24

zostały w monolitach warunki do występowania gradacji szkodliwych owadów, szkód od
silnych wiatrów, pożarów itp. Przykładów klęsk, które dotykały tutejsze lasy, kroniki notują
wiele...
... W ostatnich 20 latach mieliśmy gradację brudnicy mniszki (1979-1982), wykonywano
wówczas kosztowne opryskiwanie lasów z samolotów preparatami wcale nie obojętnymi dla
środowiska, na niemal całym obszarze Nadleśnictwa. W roku 1981 wiatry zniszczyły nam
około 300 ha drzewostanu, z którego trzeba było wyciąć 70 tys. m

3

drewna (półtora roku

normalnego pozyskania drewna). Poznanie przyczyn kłopotów i błędów pozwala na ich
eliminowanie, co od dobrych kilku lat realizujemy wprowadzając szeroki program
ekologizacji gospodarki leśnej.
Historia lesistości naszego terenu również daje wiele ciekawych informacji ważnych przy
podejmowaniu decyzji o zalesianiu nieprzydatnych dla rolnictwa gruntów. Studiując stare
mapy odtworzyliśmy granicę polno-leśną w wieku XVI, XVIII i początku XX. Zaskakującą
informacją jest, że tak zwany Las Miejski jest nieprzerwanie pokryty roślinnością leśną od
czasów istnienia Wielkiej Puszczy (do XII w.), a obszar Napiwody po Dąb i Kurki, obecnie
całkowicie zalesiony w połowie XIX wieku tylko w 50% był pokryty lasem. W wielu
miejscach las wraca na swoje stanowisko po przerwie nie dłuższej niż 100 lat. Na mapie z
połowy XIX wieku w okolicy Januszkowa (Rodowo) jest okazały kompleks leśny, którego nie
ma obecnie przynajmniej od 100 lat, mamy propozycję przejęcia tego terenu pod zalesienia na
pow. 300 ha; na tej samej mapie nie ma istniejącego dziś lasu leśnictwa Bujaki, w którym
jeszcze

wpołowie

XVII wieku żyły niedźwiedzie i łosie.

Koleje losu lasu na naszych terenach były takie, jak koleje losu mieszkających tu ludzi. Las
dawał swoją daninę na osadnictwo w XII i XIII wieku, potem na rozwój tych ziem - na
produkcję żelaza, szkła, węgla drzewnego, na budownictwo, opał itd. Eksploatacja lasów
przez wylesienie trwała do XIX wieku.
Kiedy podstawowymi surowcami stały się węgiel, żelazo i ropa naftowa, odpływ ludności
z Prus Wschodnich do zachodnich okręgów przemysłowych w Niemczech spowodował, że
coraz więcej gruntów rolnych okazało się niepotrzebnych dla rolnictwa. Państwo
subsydiowało zalesienia tych obszarów. Proces zalesień rozpoczętych w Prusach Wschodnich
około 1870 roku trwa z różnym nasileniem i z przerwami do dziś, dając obecnie lesistość na
terenie dawnego powiatu (Polskiej administracji) prawie 36%?.
Informacje o historii lasów Nadleśnictwa Nidzica są dosyć skąpe i rozproszone po nieraz
przypadkowych i amatorskich źródłach w języku polskim i niemieckim. Jeszcze nie mamy
informacji o ludziach, którzy tutaj żyli i pracowali przed nami- o niemieckich leśnikach
z dawnych Prus Wschodnich.
Obserwuję coraz większe zainteresowanie historią i coraz większy szacunek dla Tej Ziemi
młodych leśników, urodzonych w Nidzicy lub na Mazurach. Objawia się to
w szacunku dla swojej pracy, opiece jaką otaczają pomniki przyrody, zabytki
i rezerwaty porozrzucane po lasach. Wszyscy zaś chętnie widzimy tych, którzy darzą sympatią
i sentymentem te piękne lecz trudne Ziemie.

25

Fot. 1 Leśnicy po spotkaniu w Leśnym Domu Kultury w Wyknie z udziałem p. inspektora

Lubowidzkiego, nadleśniczego p. Kozłowskiego, nadleśniczego p. Fudały

Gospodarka leśna w Polsce przeszła ogromne zmiany - najpierw wolne

korzystanie z lasów na początku tworzenia się państwa, następnie masowa
eksploatacja handlowa w czasach gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej.
Potem nastąpiło kształtowanie się leśnictwa (ukierunkowanej gospodarki
leśnej) od końca XVIII wieku. Lata 1930-1939 to okres, w którym leśnictwo
osiągnęło już nowoczesną postać. Po II wojnie światowej wprowadzona została
w lasach gospodarka uspołeczniona. Na podstawie oceny dotychczasowych
rezultatów taka właśnie gospodarka okazuje się dla lasów najbardziej korzystna.

W XIV wieku w początkach istnienia Nidzicy lasami nidzickimi

zawiadywał brat zakonny podległy komturowi w Ostródzie. Las podzielony był
na rewiry: napiwodzki, wielbarski i jedwabieński.
W roku 1793 weszła w życie reforma leśna, w ramach której wprowadzony
został podział lasu na ostępy leśne, leśnictwa i nadleśnictwa, zreorganizowano
również administrację leśną. Z obwodu nidzickiego utworzono dwa
nadleśnictwa Napiwodę i Dłużek.

W 1881 r. powierzchnia Nadleśnictwa Napiwoda wynosiła 8098 ha. Rok

1894 to czas powołania nowej jednostki administracyjnej - Nadleśnictwa Zimna
Woda.

W

skład

tego

nadleśnictwa

weszła

część

lasów

z Nadleśnictwa Napiwoda, następnie z lasów napiwodzkich wyodrębniono
Nadleśnictwo Koniuszyn. W 1901 r. powierzchnia Nadleśnictwa Napiwoda
wynosiła 4688 ha, a Nadleśnictwa Koniuszyn 4397 ha.

26

Po II wojnie światowej nadzór nad lasami przejęła polska administracja

leśna. Lasy w ramach już istniejących granic podzielono na cztery nadleśnictwa:
Dłużek, Koniuszyn, Zimną Wodę i Napiwodę. Lasy prywatne, pomajątkowe
i włościańskie zostały upaństwowione Dekretem PKWN z 1944 r. i włączone
do lasów państwowych. Stosowano wówczas 120-140-letni wiek rębności,
prowadząc użytkowanie rębnią zupełną z odnowieniem sztucznym przez
sadzenie rzadziej siew. Opracowana została przybliżona tabela klas wieku
i w oparciu o nią ustalony był przybliżony rozmiar użytkowania.

W 1953 roku opracowano plan prowizorycznego urządzania lasu na okres

od 1953 do 1964 r. Z dawnego Nadleśnictwa Napiwoda powstał obręb Nidzica,
a w 1959 r. zmieniono nazwę na Nadleśnictwo Nidzica. Od 1964r. gospodarka
leśna była prowadzona na podstawie sporządzonego wówczas definitywnego
planu urządzania lasu, a w następnych latach w oparciu o kolejne rewizje u.l.
Nadleśnictwo Koniuszyn dzisiejszy obręb Koniuszyn utworzono w 1945 r.
z dawnego poniemieckiego Nadleśnictwa państwowego „Kommusin”
o powierzchni 4397 ha oraz z lasów majątkowych, prywatnych
i włościańskich na podstawie Dekretu PKWN z 1944 r.

Gospodarkę leśną prowadzono w oparciu o kolejno opracowywane:

przybliżoną tabelę klas wieku, plan prowizorycznego urządzania lasu z 1953r.
obowiązujący na okres od 1953 do 1964 roku., plan definitywnego urządzania
lasu obowiązujący na okres od 1964 do 1975 roku.

W roku 1973 w wyniku reorganizacji powstało nowe Nadleśnictwo Nidzica,

które podzielono na dwa obręby leśne: Nidzica i Koniuszyn. Według stanu na
dzień 1.10.1973 r. powierzchnia Nadleśnictwa Nidzica wynosiła 21265,50 ha,
w tym obrębu Nidzica - 12062,29 ha i obrębu Koniuszyn 9203,21 ha.
Gospodarka leśna prowadzona była na podstawie planów urządzania lasu
I Rewizji obowiązujących na okres 1.10.1973 r. do 30.09.1983 r., planów
II Rewizji obowiązujących na okres 1.10.1988 r. do 31.12.1997 r., planów
III Rewizji obowiązujących na okres od 1.01.1998 r. do 31.12.2007 r.
Powierzchnia Nadleśnictwa Nidzica według stanu na 1.01.2008 r. wynosiła
23914,37 ha, w tym obrębu Nidzica 14069,95 ha i obrębu Koniuszyn
9844,42 ha.

Obecnie opracowane zostały plany urządzenia lasu obowiązujące na okres

od 1.01.2008 r. do 31.12.2017 r. Powierzchnia Nadleśnictwa Nidzica według
stanu na 1.I.2008 r. wynosi 24188,1758 ha, w tym obrębu Nidzica 14308,2286
ha i obrębu Koniuszyn 9879,9472 ha.

27

Fot.2 Dawna siedziba Nadleśnictwa

Fot.3 Obecna siedziba Nadleśnictwa

5. Usytuowanie Nadleśnictwa w regionie i w kraju

Nadleśnictwo Nidzica położone w południowej części województwa

warmińsko-mazurskiego jest jednym z 33 nadleśnictw Regionalnej Dyrekcji
Lasów Państwowych w Olsztynie. Powierzchnia ogólna lasów w zasięgu
terytorialnym Nadleśnictwa wynosi 25 758,25 ha w stosunku do powierzchni
ogólnej

lasów województwa

warmińsko-mazurskiego 750113,5 ha

i powierzchni ogólnej lasów w kraju 8 779 000 ha. Lesistość w zasięgu
terytorialnym Nadleśnictwa wynosi 31,7%, w RDLP - 28,1%, w województwie
warmińsko-mazurskim 30,2 %, w kraju - 28,9%.

28

Położenie Nadleśnictwa na mapie kraju

Zestawienie kompleksów według przedziałów powierzchni przedstawia się
następująco:

Tabela IX Zestawienie kompleksów

Wielkość

Obręb Nidzica

Obręb Koniuszyn

N-ctwo Nidzica

kompleksu

ilość

powierzchnia

ilość

powierzchnia

ilość

powierzchnia

1

2

3

4

5

6

7

do 1.00 ha

118

73,30

14

6,33

132

79,63

1.01 - 5.00 ha

204

491,20

13

27,94

217

519,14

5.01 - 20.00 ha

83

869,12

5

34,74

88

903,86

20.01 - 100.00 ha

31

1401,20

3

160,11

34

1561,31

100.01 - 200.00 ha

9

1330,21

1

147,60

10

1477,81

200.01 - 500.00 ha

6

2147,30

-

-

6

2147,30

501.01 - 2000.00 ha

2

1322,71

1

1619,30

3

2942,01

2000.01 i więcej

102

6673,27

1 cz.

7883,94

1 14557,21

Razem

453 14308,31

38

9879,96

491 24188,27

Nadleśnictwo

Nidzica

29

Nadleśnictwo Nidzica charakteryzuje się dużą ilością małych kompleksów

(do 20 ha - 437 kompleksów) szczególnie w obrębie Nidzica, których udział
w ogólnej powierzchni Nadleśnictwa stanowi 6,2%.

6. Zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne

Coraz lepsze zagospodarowanie terenu wraz rozwijającą się infrastrukturą
turystyczną, w miarę dogodna sieć dróg, położone wśród lasów liczne jeziora,
urozmaicony krajobraz, ciekawa historia tych terenów z zachowanymi
obiektami zabytkowymi oraz rozległe kompleksy leśne stanowią o dużych
walorach turystycznych i rekreacyjnych terenów Nadleśnictwa. Większość
ruchu turystycznego skupia się przede wszystkim nad jeziorami Omulew,
Kownatki, Zawady, Kiernoz Duży położonymi w północnej części
Nadleśnictwa, na terenie obrębu Koniuszyn. gdzie też znajduje się większość
ośrodków wypoczynkowych oraz domków letniskowych (Jabłonka, Wykno).
W Wyknie istnieje ośrodek wypoczynkowy, a w Napiwodzie urządzono pole
namiotowe. Zlokalizowano je w lasach i na gruntach nieleśnych Nadleśnictwa
oraz na gruntach prywatnych. W północnej części obrębu Koniuszyn znajduje
się ścieżka dydaktyczna, ścieżki rowerowe i pieszy szlak turystyczny.

Ścieżka

dydaktyczna połozona jest w leśnictwie Wykno w pobliżu ośrodka
wypoczynkowego „Gawra”. Została wykonana w 1996 roku. Zaprojektowano ją
dla mieszkańców Nidzicy oraz turystów przebywających w okolicznych
miejscowościach letniskowych. Na ich terenach znajduje się wiele ciekawych
miejsc przyrodniczych i historycznych np. Rezerwat „Jezioro Orłowo Małe”
utworzony w celu ochrony rzadkiego żółwia błotnego, cmentarz wojenny
z czasów pierwszej wojny światowej we wsi Orłowo

.

Z racji licznie

odwiedzających okolice Nidzicy turystów przygotowano wiele parkingów
samochodowych miejsc postojowych dla podróżnych. Na terenie Nadleśnictwa
znajduje się także wiele zabytków historycznych i kulturowych stanowiących
atrakcje turystyczną, między innymi są to: zamek w Nidzicy - krzyżacy
wykorzystując naturalne walory obronne bagnistej doliny Nidy, wybudowali na
wzgórzu drewniany zamek strażniczy,

ratusz - wzniesiony w 1842 r.,

reprezentuje styl neoklasycystyczny, obecnie siedziba Urzędu Miejskiego
w Nidzicy, liczne cmentarze wojenne porozrzucane po lasach Nadleśnictwa.
Największy cmentarz znajduje się w Orłowie. Na terenie leśnictwa Wykno
przetrwały umocnienia z początku II wojny światowej: bunkry, pojedyncze
stanowiska ogniowe i wały przeciwczołgowe.

Nidzica jak i jej okolice posiadają bogatą bazę noclegową, którą stanowią

hotele, ośrodki wypoczynkowe jak i liczne prywatne kwatery agroturystyczne.

Lasy Nadleśnictwa przecinają liczne drogi asfaltowe z Nidzicy do Działdowa

(nr 604), do nowego Miasta Lubawskiego (nr 545), do Szczytna (nr 604) i do
Wielbarka oraz drogi gruntowe, najczęściej o znaczeniu lokalnym. Przez obręb

30

Nidzica przebiega trasa mająca znaczenie ogólnokrajowe i międzynarodowe -
droga krajowa nr 7 Gdańsk – Warszawa.

III. Walory przyrodniczo - leśne

1. Gleby

Nadleśnictwo posiada operat glebowo siedliskowy opracowany przez BUL

i GL Oddział w Gdyni według stanu na 1.I.1998r.
Dominującymi typami gleb są gleby rdzawe wytworzone z piasków
słabogliniastych i piasków luźnych, zalegających przeważnie na piaskach
luźnych zajmujące około 84% powierzchni Nadleśnictwa oraz gleby brunatne
wytworzone z piasków słabogliniastych i glin zwałowych zajmujące około 12%
powierzchni. Gleby bagienne i pobagienne pochodzenia organicznego (torfowe,
murszowe, murszowo-mineralne) zajmują pozostałe 4% powierzchni.

Udział procentowy gleb na terenie Nadleśnictwa przedstawia się

następująco:

Rdzawe

84%

Brunatne

12%

Bagienne

4%

2. Wody

Obszar Nadleśnictwa Nidzica pod względem hydrograficznym jest zlewnią
rzeki Wisły oraz na obszarze części obrębu Koniuszyn rzeki Łyny, która
uchodzi do Pregoły poza granicami Polski.

Przez północną część gminy Nidzica

przebiega bowiem dział wodny I rzędu pomiędzy wymienionymi rzekami.

Przez teren nadleśnictwa przepływają głównie niewielkie cieki wodne III i IV

rzędu, które wpadają do rzeki Orzyc we wschodniej części obrębu Nidzica, do
rzeki Nida w zachodniej części obrębu Nidzica oraz do rzeki Łyny z większości
obszaru obrębu Koniuszyn. W północnej części obrębu Nidzica oraz w obrębie

31

Koniuszyn charakterystyczne jest występowanie jezior wytopiskowych
i rynnowych. W obrębie Nidzica są to jeziora: Kąty, Kownatki, Szkotowskie,
a we wschodniej części obrębu jezioro Zawadzkie. Natomiast większość jezior
w obrębie Koniuszyn położona jest w ciągu rynien polodowcowych, których
dnem płynie rzeka Łyna wraz z dopływami. Są to jeziora Krzyż, Brzeźno,
Sianówek, Kiernoz Mały, Kiernoz Duży oraz jeziora Koniuszyn i Omulew
położone w rozległej rynnie, przez którą płynie rzeka Koniuszanka.

Obszar nadleśnictwa jest terenem średniozasobnym w wody podziemne

zwykłe (czyli słodkie) i w większości położony jest w I - Mazowieckim
regionie hydrologicznym oraz część północna obrębu Koniuszyn w III -
Mazurskim regionie hydrologicznym (według podziału hydrologicznego
Polski). Na obszarze nadleśnictwa zbiorniki wód podziemnych o znaczeniu
użytkowym występują w utworach czwartorzędowych oraz trzeciorzędowych.

Pracownicy alp w lasach będących w zarządzie Nadleśnictwa Nidzica

zlokalizowali i wykonali spis terenów źródliskowych, bardzo cennych przy
obecnym dążeniu do poprawy i odbudowy stosunków wodnych oraz ochrony
istniejących zasobów wód. Przede wszystkim jednak wymienić należy źródła
rzeki Łyny, które znajdują się na terenie obrębu Koniuszyn w leśnictwie
Orłowo w oddz. 344 i 347. Powierzchnia ta objęta została szczególną formą
ochrony w postaci rezerwatu częściowego „Źródła rzeki Łyny im. Romana
Kobenzy”. Następnymi mniejszymi już rzekami biorącymi swój początek na
omawianym terenie są rzeki Nida, Koniuszanka, Szkotówka.

Łącznie w Nadleśnictwie powierzchnia terenów źródliskowych wynosi

209,34 ha

Tabela X Tereny źródliskowe znajdujące się na terenie Nadleśnictwa Nidzica

Obręb

Leśnictwo

Oddz.,

pododdz.

Powierzchnia

[ha]

1

2

3

4

Nidzica

Więckowo

6 i

1,46

7 l

1,65

Janowo

197f

5,20

Nidzica

439c

1,52

Koniuszyn

Wykno

126

30,32

Jeleń

187b,c

7,83

246m,t

11,34

270a,b,c,f

14,39

271g

1,83

295b,c

1,32

310c

3,36

Orłowo

344

60,25

347

68,87

Łącznie
Nadleśnictwo

209,34

32

Fot. 4 Źródła rzeki Łyny

Fot. 5,6 Źródła rzeki Łyny

33

3. Torfowiska

Stałe bagna i mokradła są obszarami, na których w ciągu całego roku

zwierciadło wody gruntowej nie spada poniżej pół metra od powierzchni terenu.
Ich istnienie i powstawanie jest wynikiem naturalnego układu stosunków
wodnych w istniejących warunkach ukształtowania terenu. Są one obszarami
o trwałym nawilgoceniu, w których występuje utrudniony odpływ wód
powierzchniowych, a wody gruntowe zalegają płytko, czasami wydostając się
na powierzchnię w postaci źródeł i wysięków. Stanowią pomost pomiędzy
wodami powierzchniowymi i wodami podziemnymi. Tereny zabagnione
odgrywają niemałą rolę w gospodarce wodnej obszarów stanowiąc cenne ze
względów przyrodniczych zbiorniki retencyjne. Oprócz tego są naturalnymi
ogniskami biocenotycznymi wpływającymi na podniesienie odporności
środowiska będąc jednocześnie miejscem występowania jednej trzeciej liczby
gatunków roślin i zwierząt. Stanowią dzisiaj ekosystemy zagrożone i ginące
o wysokich walorach przyrodniczych.

„Zachowanie w stanie nienaruszonym śródleśnych nieużytków jak np.:

bagna, trzęsawiska, mszary, torfowiska, remizy, wrzosowiska, wydmy,
gołoborza i wychodnie skalne, wraz z ich florą i fauną w celu ochrony pełnej
różnorodności przyrodniczej m.in. poprzez uznanie ich (decyzją wojewody)
jako użytki ekologiczne” - zalecenie to zostało sformułowane w Zarządzeniu
Nr 11A Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 11 maja 1999 r. -
Zasady ogólne punkt 1.3.

Torfowiska dzielą się na:

-

wysokie - hydrogeniczne, powstałe w glebowo-torfotwórczym procesie

przetwarzania resztek roślinnych, w warunkach nadmiernej wilgotności
powietrza, małego wyparowywania i małej ilości składników mineralnych.
Materia organiczna jest tam słabo rozłożona i silnie zakwaszona; Podstawowe
gatunki to mchy z rodzaju Sphagnum (torfowce) , borówka bagienna, bagno
zwyczajne,

żurawina zwyczajna, modrzewnica zwyczajna, wełnianka

pochwowata, rosiczka.

-

przejściowe - hydrogeniczne, przejściowe między torfowiskami

niskimi a wysokimi, powstałe w procesie torfotwórczym w warunkach
zmiennego zaopatrzenia w wody gruntowe i powierzchniowe, przeważnie na
wododziałach, w zagłębieniach terenu i na skraju torfowisk wysokich, na ogół
mało zamulone i kwaśne, występują na siedliskach boru wilgotnego, - sosnowo-
brzozowego i brzozowego

- niskie - hydrogeniczne powstałe w procesie torfotwórczym o środowisku
stosunkowo bogatym w składniki mineralne przy wysokim lustrze wód
gruntowych, częstym podtapianiu i pojawianiu się wód powierzchniowych,
bogatych w tlen i składniki mineralne. Roślinnością torfotwórczą są
zbiorowiska murawowe, łąkowo-bagienne i leśne; wyróżnia się następujące

34

podtypy:

dolinowe,

darniowe,

jeziorne,

olszynowe,

występują

w przepływowych zazwyczaj dolinach znacznego zamulenia torfów niskich.

Dotąd nie było rzeczą możliwą w zamieszczonym poniżej wykazie

podzielenie bagien i torfowisk na kategorie. Możliwość taką daje
przeprowadzona w latach 2006-2007 inwentaryzaja siedlisk na obszarów
NATURA 2000, dzięki której część danych dotyczących torfowisk mogło
zostać uzupełnione.

Obręb Nidzica

Tabela XI Wykaz bagien i torfowisk

L-ctwo

nr

Oddz.,

pododdz.

Powierzchnia

ha

Informacje dodatkowe

Kod i nazwa siedliska Natura 2000

1

2

3

4

01

22 h

0.61

01

23 j

1.12

01

327A g

1.36

01

8 d

0.98

01

8 g

0.40

01

8 k

3.88

01

20 b

0.60

01

24 n

0.37

02

134 n

0.42

02

135 l

0.47

03

217B g

1.37

04

143 i

0.27

04

144 f

1.67

04

144 g

2.31

04

140 p

0.23

04

141 h

0.34

04

143 c

0.47

04

143 h

0.75

05

445 d

0.51

05

439 j

0.59

05

389 d

0.66

05

427 m

1.37

05

427 p

0.60

05

394A a

0.12

35

Obręb Nidzica

c.d. Tabela XI Wykaz bagien i torfowisk

L-ctwo

nr

Oddz.,

pododdz.

Powierzchnia

ha

Informacje dodatkowe

Kod i nazwa siedliska Natura 2000

1

2

3

4

06

335 b

1.19

06

339 b

9.69

7110 - torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą

06

339 d

0.25

7110 - torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą

06

364 r

0.30

06

365 k

0.92

06

365 m

0.20

06

293 a

2.28

07

268C g

0.23

07

270 c

0.81

7140 - torfowiska przejściowe i trzęsawiska

07

270 h

0.41

7140 - torfowiska przejściowe i trzęsawiska

07

270 k

1.19

7140 - torfowiska przejściowe i trzęsawiska

07

271 b

7.04

7110 - torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą

07

274 i

0.84

07

277 a

1.64

7140 - torfowiska przejściowe i trzęsawiska

07

257 c

11.41

07

402 j

0.83

07

402 k

1.01

07

404B f

0.14

07

404B g

0.03

07

259 c

0.27

07

261 g

5.00

07

261 l

0.26

07

262 c

0.37

07

262 d

2.90

07

262 g

0.87

07

267 c

0.84

07

281A o

0.15

7110 - torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą

07

281A p

0.25

7110 - torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą

07

275 l

0.16

07

278 d

0.94

7140 - torfowiska przejściowe i trzęsawiska

07

278 f

2.47

7140 - torfowiska przejściowe i trzęsawiska

07

278 g

1.45

7140 - torfowiska przejściowe i trzęsawiska

07

281A b

0.49

7140 - torfowiska przejściowe i trzęsawiska

07

281A f

1.08

7110 - torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą

07

281A j

1.07

7110 - torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą

08

450 f

0.38

08

460 f

0.26

08

461 d

0.55

08

461 i

0.39

08

464 k

0.30

7140 - torfowiska przejściowe i trzęsawiska

08

472 g

0.55

7140 - torfowiska przejściowe i trzęsawiska

08

504A c

1.40

36

Obręb Nidzica

c.d. Tabela XI Wykaz bagien i torfowisk

L-ctwo

nr

Oddz.,

pododdz.

Powierzchnia

ha

Informacje dodatkowe

Kod i nazwa siedliska Natura 2000

1

2

3

4

08

504A i

0.09

08

504A l

0.54

08

504B f

0.32

08

500 h

0.35

08

495A f

0.34

16

238 l

0.10

16

238 n

0.25

16

247G n

1.15

Razem

87.42

Obręb Koniuszyn

Tabela XI Wykaz bagien i torfowisk

L-ctwo

nr

Oddz.,

pododdz.

Powierzchnia

ha

Informacje dodatkowe

Kod i nazwa siedliska Natura 2000

1

2

3

4

09

323 d

0.81

09

38 h

0.36

09

38 l

2.61

7120 - torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do
naturalnej i stymulowanej regeneracji

09

38 n

0.48

09

43 f

0.40

09

63 g

0.84

09

79 g

2.55

09

80 h

1.82

09

80 n

1.59

09

94 a

0.62

09

94 f

0.30

09

108 d

2.29

7120 - torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do
naturalnej i stymulowanej regeneracji

09

319 k

0.38

09

107 d

0.93

09

107 g

0.66

09

92 a

0.99

09

92 g

2.26

7120 - torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do
naturalnej i stymulowanej regeneracji

09

83 d

1.12

09

62 f

0.25

09

64 m

0.25

09

67 f

1.19

09

110A f

14.95

37

Obręb Koniuszyn

c.d. Tabela XI Wykaz bagien i torfowisk

L-ctwo

nr

Oddz.,

pododdz.

Powierzchnia

ha

Informacje dodatkowe

Kod i nazwa siedliska Natura 2000

1

2

3

4

09

110A t

1.65

09

110A w

2.50

10

97A f

3.09

10

114 g

0.31

10

148 b

0.72

10

148 g

0.16

10

97 b

0.31

10

97 d

0.65

10

97 j

1.94

10

112 j

1.41

10

113 c

0.36

10

141 d

5.34

10

153 d

0.91

10

189 j

1.05

10

127 a

2.38

10

127 h

1.48

10

127A c

0.72

10

127A f

1.16

10

127A k

1.12

10

127A n

1.85

10

142 h

0.35

10

142 j

0.95

10

154 h

0.27

10

97 p

1.32

10

97 ax

1.74

10

97 bx

1.91

10

129 f

0.60

10

129 k

0.62

10

164 c

2.70

7140 - torfowiska przejściowe i trzęsawiska

10

164 f

0.19

10

127 z

2.10

11

156 d

2.68

7110 - torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (0.50
ha); 7140 - torfowiska przejściowe i trzęsawiska (1.20 ha)

11

168 a

2.43

11

168 j

0.50

11

329 k

0.28

11

335 a

14.03

11

166 j

0.34

11

183 g

0.28

11

184 b

4.73

11

199 p

0.30

11

200 g

0.30

38

Obręb Koniuszyn

c.d. Tabela XI Wykaz bagien i torfowisk

L-ctwo

nr

Oddz.,

pododdz.

Powierzchnia

ha

Informacje dodatkowe

Kod i nazwa siedliska Natura 2000

1

2

3

4

11

200 i

0.56

11

201 d

0.24

11

345 c

0.97

11

346 f

0.48

11

347 j

0.36

11

347 s

0.34

11

157 f

2.25

11

144 a

9.92

11

144 g

3.24

11

332 m

5.42

11

333 k

1.46

11

337 h

0.51

11

337 j

1.18

11

337 l

1.01

11

338 a

2.24

11

339 c

0.88

11

350 b

1.89

11

350 c

0.33

11

350 i

0.97

11

354 d

0.39

11

355 k

0.34

11

341 f

10.71

11

341 t

3.41

11

341 a

5.55

11

185 s

5.44

11

201 h

2.38

11

340 k

0.42

11

202 d

5.38

11

169 d

6.79

11

180 b

0.88

11

180 g

0.72

11

181 d

0.69

11

185 h

1.66

11

182 d

0.72

11

183 f

2.95

11

342 a

5.22

11

199 b

3.80

11

338 c

14.48

11

340 a

6.23

11

201 a

4.58

11

344 r

0.15

39

Obręb Koniuszyn

c.d. Tabela XI Wykaz bagien i torfowisk

L-ctwo

nr

Oddz.,

pododdz.

Powierzchnia

ha

Informacje dodatkowe

Kod i nazwa siedliska Natura 2000

1

2

3

4

11

344 ax

0.11

11

165 f

0.20

11

165 i

0.62

11

344 l

0.48

11

344A d

8.68

12

188 a

0.73

12

209 i

0.25

12

294 c

0.14

12

294 j

0.43

12

295 b

0.55

12

295 c

0.77

12

307 d

0.61

12

227 b

0.43

12

227 j

2.46

12

241 g

0.54

12

246 h

0.41

12

246 m

7.56

7140 - torfowiska przejściowe i trzęsawiska

12

246 t

3.78

12

270 a

2.30

12

270 b

2.42

12

270 c

6.79

12

270 f

2.88

12

244 c

2.91

12

244 f

0.68

14

399 i

0.25

14

351 c

0.89

14

351 d

3.56

14

388C d

9.48

14

388C g

0.54

14

388C h

0.64

14

388C k

3.96

14

388 a

2.32

14

388 h

1.22

14

388A d

12.77

14

389 c

1.60

14

389 i

0.58

14

389 j

0.28

14

395 j

5.90

14

391 f

4.31

14

392 b

3.95

14

411 i

1.35

40

Obręb Koniuszyn

c.d. Tabela XI Wykaz bagien i torfowisk

L-ctwo

nr

Oddz.,

pododdz.

Powierzchnia

ha

Informacje dodatkowe

Kod i nazwa siedliska Natura 2000

1

2

3

4

14

406 a

3.43

14

362 d

0.36

14

363 b

0.35

14

363 d

0.41

14

363 f

0.82

14

370 g

2.59

14

371 g

4.69

14

372 d

0.32

14

373 b

0.37

14

373 d

0.45

14

379 b

0.44

14

368 c

0.85

14

368 d

0.28

14

400 d

0.85

14

400 g

0.52

14

398 o

0.44

14

402 l

1.05

Razem

341.07

Łączna powierzchnia bagien i torfowisk w obrębie Nidzica wynosi 87,42

ha. Łączna powierzchnia bagien i torfowisk w obrębie Koniuszyn wynosi
341,07 ha, natomiast w całym Nadleśnictwie ich powierzchnia wynosi 428,49
ha.

Fot. 7 Trzęsawisko na obrzeżu jeziora Orłowo Małe

41

1. Roślinność

Rozległy obszar jaki obejmuje Nadleśnictwo Nidzica w swym zasięgu

terytorialnym jest miejscem występowania wielu gatunków roślin, wśród
których dominującymi są gatunki borealne i środkowoeuropejskie. Gatunki
leśne lub związane z lasem stanowią 65% ogólnej liczby gatunków w Polsce.
Ze względu na specyfikę opracowań wykonywanych przez BULiGL zbierane są
głównie informacje o gatunkach drzew i krzewów oraz o roślinach runa
charakterystycznych dla poszczególnych siedlisk. Wśród wielu roślin
wymienionych w opisie taksacyjnym lasu znajdują się również gatunki
chronione, które zostały ujęte w zestawieniu.

W opracowaniu „Szata roślinna projektowanego parku krajobrazowego

Górna Łyna” wykonanym na zlecenie Wydziału Ochrony Środowiska Zasobów
Naturalnych i Leśnictwa UW w Olsztynie z 1991 roku stwierdzono
występowanie 793 gatunków roślin naczyniowych, w tym 44 gatunki roślin
chronionych. Ponieważ badania objęły tereny w przeważającej części
wykraczające poza zasięg terytorialny Nadleśnictwa Nidzica więc tylko ich
część odnosi się do omawianego obszaru.

Cennych informacji o gatunkach roślin chronionych i rzadkich dostarczyła

przeprowadzona w latach 2006-2007 powszechna inwntaryzacja siedlisk
przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt znajdujących w załącznikach
do Dyrektywy Siedliskowej

a) Zespoły leśne

Zespoły roślinne reprezentują różne stadia sukcesji, różnią się składem

florystycznym, strukturą i trwałością. Zespoły leśne pod względem
przyrodniczym i gospodarczym należą do najważniejszych w Polsce.
Wykazują one znaczną żywotność i dużą ekspansję ze względu na położenie
kraju w strefie klimatu umiarkowanego, który sprzyja rozwojowi roślinności
drzewiastej. Pierwotne zbiorowiska leśne zostały jednak silnie
przekształcone i zmienione na skutek działalności człowieka. Obecnie
zespoły leśne mogą być traktowane tylko jako zbiorowiska zastępcze,
tworzące

się

przejściowo

na

miejscu

zespołów

pierwotnych,

odpowiadających najlepiej danemu siedlisku. Specyficzne dla tego regionu
są zespoły leśne o bardzo wysokiej wartości genetycznej, szczególnie
rodzime ekotypy sosny.

42

Według klasyfikacji W. Matuszkiewicza („Przewodnik do oznaczania

zbiorowisk roślinnych Polski” 2001 r.) wyróżniono następujące zespoły
roślinne zbiorowisk leśnych i zaroślowych:

Klasa Querco-Fagetea

Rząd Fagetalia sylvaticae

Związek Alno Ulmion - lasy łęgowe

Podzwiązek Alnenion glutinoso-incanae - łegi olszowe
grupa zespołów łęgi olszowe niżowe - (Alnenion glutinoso-incanae)

zespół Fraxino-Alnetum łęg jesionowo-olszowy

Rząd Fagetalia sylvaticae

Związek Carpinion betuli

zespół Stellario-Carpinetum – subatlantycki nizinny las dębowo-
grabowy (LMśw,Lśw,Lw)

zespół Tilio cordatae-Carpinetum betuli – grąd subkontynentalny
(LMśw,Lśw,Lw)

Klasa Alnetea glutinosae

Rząd Alnetalia glutinosae

związek Alnion glutinosae

zespół Myrico-Salicetum auritae – zbiorowiska zaroślowe

zespół Salicetum pentandro - cinereae - zbiorowiska zaroślowe

(łozowisko z wierzbą szarą i wierzbą pięciopręcikową) na terenach
pozbawionych okresowo lasu, często zalewiskowych występuje
zespół określany jako łozowisko z wierzbą szarą

zespół Sphagno-Squarosi-Alnetum – zbiorowiska leśne – ols
torfowcowy, jego występowanie w zasadzie pokrywa się
z występowaniem siedliska lasu mieszanego bagiennego

zespół Ribeso nigri-Alnetum – zbiorowiska leśne – ols
porzeczkowy

Klasa Vaccinio-Piceetea

Rząd Cladonio- Vaccinitalia

Związek Dircano-Pinion

zespół Cladonio-Pinetum - śródlądowy bór suchy

zespół Peucedano-Pinetum (Bśw)

grupa zespołów bory mieszane
zespół Querco roboris-Pinetum - kontynentalny bór mieszany

zespół Molinio-Pinetum - (siedlisko Bw) – wilgotny bór sosnowy,
występuje na ubogich siedliskach wilgotnych odpowiednikach
boru wilgotnego

43

Podzwiązek Piceo-Vaccinenion uliginosi

zespół Vaccinio uliginosi Pinetum sylvestris - sosnowy bór
bagienny

zespół Calamagrostio villosae - Pinetum – bagienny bór
trzcinnikowy (Bb,BMb) – zbiorowisko niskich zarośli na
torfowiskach przejściowych,występuje nielicznie, wyspowo
odpowiadając siedlisku boru mieszanego bagiennego – rzadki
wymaga ochrony
zespół Serratulo-Pinetum – subborealny bór mieszany (siedlisko
BMśw)

Rząd Vaccinio-Piceetlia

związek Piceion abietis

zespół Querco-Piceetum – północnopolski bór mieszany wilgotny
(BMw)

Klasa Oxycocco Sphagnetea

Rząd Sphagnetalia magellanici - mszary

Związek Sphagnion magellanici

grupa zespołów torfowiska wysokie nieleśne
zespół Sphagnetum magellanici
zespół Eriophoro-Trichophoretum caespitosi
grupa zespołów torfowiska wysokie leśne
zespół Pino mugo-Sphagnetum
zespół Lego-Sphagnetum magellanici

Klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae

Rząd Scheuchzerietalia palustris - rojsty

Związek Rhynchosporion albae

zespół Caricetum limosae

Związek Caricion lasiocarpae

zespół Caricetum lasiocarpae

Klasa Molinio-Arrhenatheretea

Rząd Molinietalia caerulae

Związek Molinion caeruleae

zespół Molinietum caeruleae
zespół Junco-Molinietum

Rząd Arrhenatheretalia elatoris

Związek Arrhenatheretum elatoris

zespół Arrhenatheretalia elatoris

Klasa Phragmitetea - szuwary

Rząd Phragmitetalia

Związek Phragmition - szuwary typowe z gatunkami z Magnocaricion

44

zespół Phragmitetum australis - szuwar trzcinowy
zespół Typhetum latifoliae - szuwar szerokopałkowy

Związek Magnocaricion - szuwary wielkoturzycowe

zespół Thelepteridi-Phragmitetum
zespół Iridetum pseudoacori
zespół Caricetum acutiformis
zespół Caricetum paniculatae

b) Porosty

Tak jak inne organizmy porosty wchodzą w skład wielu ekosystemów

zwłaszcza lądowych stanowiąc ich niezbędny składnik. Mają duży wpływ na
kształtowanie mikroklimatu leśnego, stanowiąc rezerwuar wody w lesie.
Porosty potrafią zwiększyć swą masę nawet kilkakrotnie, pobierając wodę
z rosy, mgły, opadów atmosferycznych. Zmagazynowana woda dzięki
zacienieniu, jakie panuje w lesie odparowuje dosyć wolno, zapewniając w miarę
równomierną wilgotność w lesie. Wyniki badań prowadzonych przez
lichenologów dowodzą, że na jednym hektarze lasu porosty mogą zatrzymać do
kilku hektolitrów wody. Dalsze badania naukowe wykazują, że porosty
pośrednio wpływają na tworzenie się próchnicy i kiełkowanie nasion. Pokryte
porostami pnie drzew są bardziej odporne na infekcje grzybowe. Porosty są
najlepszym wskaźnikiem stanu sanitarnego powietrza. Liczne występowanie
porostów, szczególnie krzaczkowatych wskazuje na brak zanieczyszczeń
przemysłowych, na oddziaływanie, których są one bardzo wrażliwe. Kwasy
wydzielane przez porosty działają glebotwórczo, umożliwiając osiedlanie się
wielu gatunków roślin w miejscach, w których inaczej nie mogłyby się
utrzymać. Porosty znajdują też zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym,
przy wytwarzaniu barwników, są wskaźnikiem obecności złóż mineralnych.

45

Tabela XII Wykaz porostów

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Gatunek

nazwa łacińska

Inf. o ochronie

1

2

3

4

1 Płucnica islandzka

Cetraria islandica

ochrona częściowa

2 Platsyma modra

Cetraria glauca

chron.

3 Chrobotek reniferowy

Cladonia rangiferina

ochrona częściowa

4 Chrobotek rożkowaty

Cladonia cornuta

chron.

5 Chrobotek kieliszkowaty

Cladonia chlorophaea

chron.

6 Chrobotek widlasty

Cladonia furcata

chron.

7 Chrobotek leśny

Cladonia sylvatica

ochrona częściowa

8 Złotorost ścienny

Xanthoria parietina

chron.

9 Pustułka pęcherzykowata

Parmelia physodes

10 Tarczownica bruzdkowana Parmelia sulcata

11 Tarczownica łuseczkowata Parmelia exasperatula

chron.

12 Tarczownica chropowata

Parmelia caperata

chron.

13 Obrostnica rzęsowata

Anaptychia ciliaris

chron.

14 Odnożyca opylona

Ramalina pollinaria

chron.

15 Odnożyca mączysta

Ramalina farinacea

chron.

16 Odnożyca jesionowa

Ramalina fraxinea

chron.

17 Pawężnica rozłożysta

Peltigera horizontalis

chron.

18 Mąkla tarniowa

Evernia prunastri

ochrona częściowa

19 Pustułka rurkowata

Hypogymnia tubulosa

chron.

20 Obrost opylony

Physconia distorta

chron.

21 Odnożyca kępkowa

Ramalina fastigiata

chron.

Płucnica islandzka

Cetraria islandica

ochrona częściowa

22 Brodaczka zwyczajna

Usnea dasypoga

wymagane ustalenie strefy

ochrony w promieniu 50 m od

granic stanowiska

23 Brodaczka kępkowa

Usnea hirta

wymagane ustalenie strefy

ochrony w promieniu 50 m od

granic stanowiska

24 Granicznik płucnik

Lobaria pulmonaria

wymagane ustalenie strefy

ochrony w promieniu 100 m od

granic stanowiska

Na terenie Nadleśnictwa stwierdzono występowanie granicznika płucnika

- Lobaria pulmonaria. Na wybranych stanowiskach dokonano również
implantacji plech tego porostu. Gatunek ten w „Czerwonej liście porostów”
określony został jako gatunek zagrożony wymarciem na terenie Polski.

W 2001 r. z inicjatywy Andrzeja Rysia pracownika Nadleśnictwa Strzałowo

oraz Północnopodlaskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków, w porozumieniu
z Regionalnymi Dyrekcjami Lasów Państwowych oraz Wojewódzkimi
Konserwatorami Przyrody w Białymstoku i Olsztynie wypracowano model
ochrony granicznika płucnika w lasach północno-wschodniej Polski. Do zadań
tego projektu należy:

46

- wyszukiwanie w terenie nowych i weryfikacja starych stanowisk granicznika

płucnika

- opisanie stanowisk i oznakowanie drzew z plechami, wyznaczenie stref

ochronnych i zasad ich zagospodarowania

- wyznaczenie i usunięcie drzew i krzewów ocieniających plechy dla lepszego

naświetlenia stanowisk

- meteimplantacja plech w Puszczy Boreckiej
- wydanie folderu

W Polsce Lobaria pulmonaria występuje na starszych drzewach liściastych

w wieku 80 i więcej lat, które rosną na żyznych siedliskach lasowych, olsowych
i łęgowych. Występowanie granicznika płucnika związane jest szczególnie
z obecnością starszych drzew (w wieku 150-200 lat), przede wszystkim dębów,
jesionów, klonów buków, grabów i lip.

Granicznik płucnik jest porostem umiarkowanie światłolubnym i najbardziej

odpowiadające mu warunki znajduje w drzewostanach liściastych o luźnym lub
przerywanym zwarciu.

W 2006 r. zostały przekazane do nadleśnictw, w których stwierdzono

występowanie granicznika płucnika lub przeprowadzono implantację plech,
zasady funkcjonowania wyznaczonych dla niego stanowisk ochronnych.

Zasady funkcjonowania stanowisk ochronnych granicznika płucnika

Wypracowane i zastosowane w praktyce w trakcie realizacji projektu „Ochrona stanowisk granicznika
płucnika w Polsce północno-wschodniej.


1. Oznakowane zielonymi kropkami drzewo z plechami granicznika płucnika pozostaje na stanowisku aż do

naturalnej śmierci i rozpadu.

2. Wokół chronionego drzewa tworzy się stanowisko ochronne, którego granice naniesione zostaną na mapach

gospodarczych w skali 1 : 5000 (wielkość stanowiska ochronnego wynosi około 1 ha)

3. W przypadku gdy na stanowisku ochronnym znajdują się drzewostany planowane do użytkowania rębnego

rębnią I , II , III i IV nastąpi zamiana w/w rębni na cięcia jednostkowe o charakterze trzebieży późnej lub
rębni V.

4. W przypadku gdy na stanowisku ochronnym nie ma drzewostanów planowanych do użytkowania rębnią I , II

, III i IV wszystkie prace leśne w strefie prowadzone będą zgodnie z zatwierdzonymi planami
gospodarczymi.

5. W pobliżu drzewa z chronionym porostem mogą być wyznaczone do usunięcia drzewa zbyt mocno

ocieniające plechy porostu.

6. Na stanowisku ochronnym można wykonywać ciecia sanitarne.
7. W czasie wykonywania ścinki, drzewa nie mogą być obalane na drzewa z plechami granicznika płucnika.
8. Pozostałe prace leśne można wykonywać zgonie z obowiązującymi leśnymi zasadami.
9. Na stanowiskach ochronnych zlokalizowanych w rezerwatach przyrody prace prowadzone będą zgodnie z

planami ochrony przyrody rezerwatu. W przypadku braku planów ochrony prace będą prowadzone na
podstawie uzgodnień przeprowadzonych z Wojewódzkimi Konserwatorami Przyrody.

10. Stanowisko ochronne funkcjonuje do czasu całkowitego zamarcia ostatniej plechy granicznika płucnika.
11. Szczegółowa dokumentacja oraz zasady funkcjonowania stanowisk ochronnych w/w porostu, zostaną

przekazane do DGLP, RDLP, Nadleśnictw oraz WKP.

Opracował: Andrzej Ryś

47

Tabela XIII Dokumentacja stanowisk granicznika płucnika w Nadleśnictwie Nidzica wg stanu na 1.01.2002 r.

L.

p

.

st

an

o

w

isk

a

o

ch

ro

n

n

eg

o

L.

p

.

d

rz

ew

a

z

p

le

ch

ami

N

r

map

y

N

az

w

a

ob

rę

bu

le

śn

eg

o

Lo

k

al

iz

ac

ja

d

rz

ew

a

o

d

d

z.

,

pod

o

d

d

z.

.

Lo

k

al

iz

ac

ja

st

an

o

w

isk

a

o

ch

ro

n

n

eg

o

o

d

d

z.

,

p

o

d

o

d

d

z.

P

o

w

ie

rz

ch

n

ia

st

an

o

w

isk

a

o

ch

ro

n

n

eg

o

w

h

a

Skrócony opis taksacyjny d-stanu w

promieniu 30 m wokół drzewa z plechami

Wybrane elementy taksacyjne drzewa

z porostem

Wybrane elementy ekologii porostu

Siedlisko

Skład gatunkowy

i wiek

Gatu

n

ek

W

iek

w

latac

h

W

ys

ok

oś

ć

w

m

Pier

śn

ica

w

cm

L

iczb

a

p

lech

w

szt.

W

ielk

oś

ć

w

cm

W

ys

ok

oś

ć

u

m

ieszcen

ia

p

lech

w

m

W

y

stawa

p

lech

w

s

to

p

n

iach

Nac

h

y

len

ie

dr

ze

wa

z

plech

ą

w

sto

p

n

iach

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

1

1

1

0,51

Lśw

6Gb, 4Db 100 l

Js

130

34

72

8

1-7

1

338

prosty

Koniuszyn

0,03

0,06

0,05

0,05

0,70

2

2

2

0,35

Lśw

6So, 1Db 220 l

Kl

120

32

66

7

3-15

2-5

338

168

Koniuszyn

0,35

0,70

3

3

2

Koniuszyn

0,72

Lśw

8So, 2Db 210 l

Kl

120

32

61

5

2-4

0,4

4

prosty

Ogółem

2,12

20

47

48

Tabela XIV Dokumentacja stanowisk granicznika płucnika dla Nadleśnictwa Nidzica - uzupełnienie opisu wg stanu na 1.01.2002 r.

L.

p.

d

rz

ewa

z

p

lec

hą

Stan fizjologiczny plech

(stan fiz.) i inne dane o

poroście

Inne gatunki chronionych porostów stwierdzone na drzewie z plechami granicznika płucnika w szt.

Inne rzadkie i

zagrożone gatunki

roślin i zwierząt

Uwagi

Mą

klik

o

tr

ęb

iast

y

P

seu

d

o

ve

rn

ia

Mą

kla

tar

nio

wa

E

ve

rn

ia

p

ru

n

a

sti

Od

no

ży

ca

s

p.

R

a

ma

lin

a

s

p

.

B

ro

d

ac

zk

a

sp

.

Usn

ea

s

p

.

W

ło

stk

a

sp

.

B

ryo

ria

s

p

.

Płu

cn

ik

m

od

ry

Pl

a

ti

sm

a

ti

a

g

la

u

ca

Pawęż

nica

sp

.

P

eltig

era

s

p

.

P

rz

y

lep

k

a

o

k

o

p

co

n

a

Me

la

n

el

ia

f

u

li

g

in

o

sa

Br

ąz

ow

ni

cz

ka

b

rz

oz

ow

a

T

u

ck

erm

a

n

n

o

p

si

s

ch

lo

ro

p

h

yl

la

Ob

ro

stn

ica

rz

ęso

wa

ta

An

a

p

tyc

h

ia

c

il

ia

ris

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

1

Dobry, młode osobniki

800

200

30

50

5

Rezerwat

Koniuszanka

2

Bardzo dobry

200

300

150

3

Dobry, młode osobniki

600

1000

Ogółem

800

1000

1330

200

5

Ocena kondycji porostu została wykonana w 2007 r. przez pracowników Nadleśnictwa. Pomimo panującej suszy stan

granicznika płucnika określono jako dobry.

48

49

Tabela XV Dokumentacja stanowisk, na których dokonano implantacji plech granicznika płucnika dla Nadleśnictwa Nidzica wg stanu na

1.10.2002 r.

Obręb Nidzica

Nr

drzewa

Nadleśnictwo

Obręb

Oddz.

Poddz.

Miesiąc

wykonania

implantacji

Gatunek

drzewa

Wiek

drzewa

Uproszczony opis taksacyjny w promieniu

50 m od drzewa

Wysokość

umieszcze-

nia

implanta

Wystawa

Miejsce

pobrania

plech do

implantacji

Uwagi

Siedlisko

Skład gat. i wiek

Zwarcie

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

86

Nidzica

Nidzica

63c

XI.2003

Db

110

Lśw

7Db,2Jd,1Bk

110 lat

przer.

3,7

350

Nadl.

Strzałowo

Obręb

Strzałowo

oddz. 221

87

Nidzica

Nidzica

63c

XI.2003

Db

110

Lśw

9Db 110 lat

1Jd 15 lat

um

3,7

300

88

Nidzica

Nidzica

63c

XI.2003

Db

110

Lśw

9Db 110 lat

1Jd 15 lat

um

3,7

350

89

Nidzica

Nidzica

63c

XI.2003

Db

110

Lśw

6Db, 2Bk 110 lat

2 Żywotnik 30 lat

przer.

3,8

0

90

Nidzica

Nidzica

63c

XI.2003

Db

110

Lśw

6Db, 2Bk 110 lat

2 Żywotnik 30 lat

przer.

3,7

34832

W 2003 r. dokonano kontroli stanowisk z implantami granicznika płucnika i stwierdzono, że się nie przyjęły.

Ponadto na terenie Nadleśnictwa na 10 stanowiskach odnotowano występowanie grzyba szmaciaka gałęzistego - Sparassis

crispa. Gatunek ten objęty jest ochroną ścisłą.

49

50

c) Mchy i wątrobowce

Mchy będąc roślinami pionierskimi na skałach lub terenach

zniszczonych przez erozję szczególnie w lasach mają niebagatelne
znaczenie dla środowiska, w którym występują. Na świeżo powstałych
poboczach dróg zapobiegają obsuwaniu się ziemi. Wiele z nich jest
wskaźnikami jakości gleby. Są swoistymi zbiornikami wody wchłaniając ją
w dużej ilości i magazynując, dzięki czemu hamują jej odpływ ze zlewni.

Dość licznie reprezentowane głównie na siedliskach bagiennych
i w drzewostanach o składzie zniekształconym zbyt dużym udziałem
świerka i sosny. Stwierdzono występowanie 45 gatunkówwątrobowców
i mchów.

Tabela XVI Wykaz wątrobowców i mchów

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Gatunek

nazwa łacińska

Inf. o ochronie

1

2

3

4

1. Bagniak darniowy

Philonotis caespitosa

2. Biczyca trójwrębna

Bazzania trilobata

3. Bielistka siwa

Leucobryum glaucum

ochr. częściowa

4. Błotniszek wełnisty

Helodium blandowii

chron. (PCKR)

5. Błyszcze woskowate

Tomenthypnum nitens

chron.

6. Brzeżnik strumieniowy

Platyhypnidium riprioides

7. Drabik drzewkowaty

Climacium dendroides

ochr. częściowa

8. Dzióbkowiec bruzdowany

Eurhynchium striatum

ochr. częściowa

9. Dzióbkowiec Zetterstedta

Eurhynchium zetterstedtii

ochr. częściowa

10. Fałdownik trójrzędowy

Rhytidiadelphus triquertus

11. Gajnik lśniący

Hylocomium splendens

ochr. częściowa

12. Łuskolist rozesłany

Lepidioza reptans

13. Merzyk fałdowany

Mnium undulatum

14. Merzyk kropkowany

Mnium punctatum

15. Merzyk pokrewny

Mnium affine

16. Modrzaczek siny

Leucobryum glaucum

17. Mokradłoszka zaostrzona

Calliergonella cuspidata

ochr. częściowa

18. Pędzliczek zielonawy

Syntrichia virescens

chron.

19. Płonnik jałowcowaty

Polytrichum juniperinum

20. Płonnik pospolity

Polytrichum commune

ochr. częściowa

21. Płonnik strojny

Polytrichum formosum

22. Porostnica wielkokształtna

Marchantia polymorpha

23. Rokiet cyprysowaty

Hypnum cupressiforme

24. Rokiet łakowy

Hypnum pratense

25. Rokietnik pospolity

Pleurozium schreberi

ochr. częściowa

26. Rzęsiak piękny

Ptilidium pulcherrimum

27. Rzęsienica kutnerowata

Trichocolea tomentella

51

c.d.

Tabela XVI Wykaz wątrobowców i mchów

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Gatunek

nazwa łacińska

Inf. o ochronie

1

2

3

4

28.

Sierpowiec błyszczący

Drepanocladus vernicosus

chron.

29. Skosatka zanokcicowata

Plagiochila asplenioides

30. Skrętek wilgociomierczy

Funaria hygrometrica

31. Torfowiec błotny

Sphagnum palustre

chron.

32. Torfowiec frędzlowany

Sphagnum fimbriatum

chron.

33. Torfowiec kończysty

Sphagnum fallax

ochr. częściowa

34. Torfowiec magellański

Sphagnum magellanicum

chron.

35. Torfowiec nastroszony

Sphagnum squarrosum

36. Torfowiec ostrolistny

Sphagnum capillifolium

chron.

37. Torfowiec obły

Sphagnum teres

chron.

38. Torfowiec spiczastolistny

Sphagnum cuspidatum

chron.

39. Tujowiec tamaryszkowy

Thuidium tamariscifolium

ochr. częściowa

40. Usznica spłaszczona

Radula complanata

41. Widlik zwyczajny

Metzgeria furcata

42. Widłoząb miotlasty

Dicranum scoparium

ochr. częściowa

43. Widłoząb falisty

Dicranum polysetum

44. Zęboróg purpurowy

Ceratodon purpureus

45. Żurawiec falisty

Atrichum undulatum

46.

Orthodontium lineare

gat. neofityczny,

inwazyjny

Podczas inwentaryzacji gatunków roślin z załącznika do Dyrektywy

Siedliskowej wykonanej w 2007 r. przez Pan Mirosław Szczepańskiego na
terenach Nadleśnictwa stwierdzono występowanie sierpowca błyszczącego
- Drepanocladus vernicosus (kod 1393) na 8 stanowiskach, w leśnictwach:
Kurki - oddz. 110Af, Wykno - oddz. 127h, 127An, Orłowo - 144a, 168a,
169d, 332m, 340a.

Tabela XVII Stanowiska sierpowca błyszczącego - Drepanocladus vernicosus na

terenie Nadleśnictwa Nidzica

Nr

pow.

Lokalizacja

Wielkość
populacji

m

2

Siedlisko

Lokalizacja leśna

Współrzędne geograficzne

Inna

L-ctwo

Oddz.

Długość (E) Szerokość (N)

1.

Orłowo

5

pło na źródliskach

2.

Orłowo

2

mozaika mszystego

turzycowiska i łąki

3.

Orłowo

ok. 5

obrzeża szuwaru

i turzycowisk

4.

Wykno

>5

turzycowiska na

obrzeżu jeziora

5.

Wykno

>10

mszyste łąki

i turzycowiska

6.

Kurki

>20

mszyste pło przy

jeziorze

7.

Orłowo

>5

turzycowiska na

obrzeżu doliny

8.

Orłowo

>10

turzycowiska na

obrzeżu doliny

52

d) Rośliny naczyniowe

Znaczne zróżnicowanie siedlisk, urozmaicone ukształtowanie terenu

oraz duża ilość jezior, oczek wodnych, strumieni i mniejszych cieków
sprzyja rozwojowi bogatej i różnorodnej szaty roślinnej.

Na obszarze Nadleśnictwa Nidzica stwierdzono występowanie wielu

gatunków roślin znajdujących się pod ochroną i rzadkich. W poniższych
zestawieniu wymienione zostały rośliny naczyniowe podlegające ochronie
prawnej.

Fot. 8 Kruszczyk błotny Epipactis palustris

53

Nadleśnictwo Nidzica
Tabela XVIII Wykaz roślin naczyniowych objętych ochroną ścisłą

L.p

Gatunek (nazwa polska
i łacińska)

Leśnictwo, oddział
i pododdział

Opis ogólny, sposób
występowania, dynamika
rozwojowa (zanik, zwiększenie
areału)

Zagrożenia oraz
kategoria zagrożeń wg.
„Czerwonych ksiąg”

Opis obiektu, kategoria gruntu,
walory przyrodnicze

Uwagi

1

2

3

4

6

7

8

1. Bagnica torfowa

Sdcheuchzeria palustris

osuszanie torfowisk

torfowiska niskie i przejściowe,
obrzeża jezior dystroficznych

2. Bagno zwyczajne

Ledum palustre

kępowo i łanowo

zbiór i zrywanie

obrzeża bagien i obszarów
podmokłych

3. Dziewięćsił bezłodygowy

Carlina acaulis

34 stanowiska

4. Kruszczyk błotny

Epipactis palustris

osuszanie obszarów
podmokłych

torfowiska niskie, podmokłe łąki
trzęślicowe

5. Lilia złotogłów

Lilium martagon

4 stanowiska

wykopywanie i zrywanie

pod okapem drzewostanów
w lasach grądowych

6. Łuskiewnik różowy

Lathrea squamaria

30 stanowisk

pod okapem drzewostanów
w lasach grądowych

7. Malina moroszka

rubus chamaemorus

31 stanowisk

torfowiska

8. Mącznica lekarska

Arctostaphylos uva-ursi

42 stanowiska

9. Naparstnica zwyczajna

Digitalis grandiflora

32 stanowiska

10. Orlik pospolity

Aquileia vulgaris

12 stanowisk

wykopywanie i zrywanie

prześwietlone lasy liściaste,
zarośla

53

54

Nadleśnictwo Nidzica
c.d. Tabela XVIII Wykaz roślin naczyniowych objętych ochroną ścisłą

L.p

Gatunek (nazwa polska
i łacińska)

Leśnictwo, oddział
i pododdział

Opis ogólny, sposób
występowania, dynamika
rozwojowa (zanik, zwiększenie
areału)

Zagrożenia oraz
kategoria zagrożeń
wg. „Czerwonych
ksiąg”

Opis obiektu, kategoria gruntu,
walory przyrodnicze

Uwagi

1

2

3

4

6

7

8

11. Pływacz mniejszy

Urticularia minor

osuszanie obszarów
podmokłych

torfowiska niskie i przejściowe,
rowy, zagłębienia wypełnione
wodą, stawy

12. Pomocnik baldaszkowy

Chimaphila umbellata

18 stanowisk

pozyskanie dla potrzeb
przemysłu
farmaceutycznego

siedliska borowe świeże

13. Przylaszczka pospolita

Hepatica nobilis

łanowo, gatunek częsty
dynamika: na stałym poziomie

zrywanie

pod okapem drzewostanów
(BMśw, LMśw, Lśw)

14. Rosiczka okrągłolistna

Drosera rotundifolia

występuje łanowo
dynamika: stały wzrost populacji

osuszanie torfowisk,
sukcesja drzew
i krzewów

ubogie bagna wysokie, obrzeża
torfowisk przejściowych

15. Sasanka łąkowa

Pulsatilla pratensis

nachylone i piaszczyste brzegi
rzek, zbocza jarów, wąwozów
i skarp

54

55

Nadleśnictwo Nidzica
c.d. Tabela XVIII Wykaz roślin naczyniowych objętych ochroną ścisłą

L.p

Gatunek (nazwa polska
i łacińska)

Leśnictwo, oddział
i pododdział

Opis ogólny, sposób
występowania, dynamika
rozwojowa (zanik, zwiększenie
areału)

Zagrożenia oraz
kategoria zagrożeń
wg. „Czerwonych
ksiąg”

Opis obiektu, kategoria gruntu,
walory przyrodnicze

Uwagi

1

2

3

4

6

7

8

16.

Storczyk krwistyy
Dactylorhiza incarnata

wystepuje kępowo i grupowo
dynamika: stabilna z tendencją
do niewielkiego wzrostu

osuszanie terenów
podmokłych, zrywanie

podmokłe łąki i torfowiska

zalecane jest
wykaszanie łąk, co
sprzyja utrzymaniu się
populacji
występujących tam
storczyków

17.

Turzyca bagienna
Carex limosa

osuszanie terenów
podmokłych
LR

torfowiska wysokie, obrzeża
torfowisk przejściowych

18.

Wawrzynek wilczełyko
Daphne mezereum

5 stanowisk

występuje grupowo i pojedynczo
dynamika: na stałym poziomie,
z tendencją do wzrostu

pod okapem drzewostanów

19.

Wełnianka delikatna
Eriophorum gracile

zanieczyszczenie wód,
dewastacja związana
z przebudową jezior
CR

torfowiska przejściowe o
podłożu węglanowym

20.

Widłak goździsty
Lycopodium clavatum

1 stanowisko

pozyskiwanie na cele
lecznicze
i dekoracyjne

acydofilne bory sosnowe

21.

Widłak jałowcowaty
Lycopodium annotinum

2 stanowiska

łanowo, gatunek częsty
dynamika: na stałym poziomie

osuszanie siedlisk,
pozyskiwanie na cele
lecznicze
i dekoracyjne

bagienne i wilgotne siedliska
borowe

55

56

Nadleśnictwo Nidzica
c.d. Tabela XVIII Wykaz roślin naczyniowych objętych ochroną ścisłą

L.p

Gatunek (nazwa polska
i łacińska)

Leśnictwo, oddział
i pododdział

Opis ogólny, sposób
występowania, dynamika
rozwojowa (zanik, zwiększenie
areału)

Zagrożenia oraz
kategoria zagrożeń
wg. „Czerwonych
ksiąg”

Opis obiektu, kategoria gruntu,
walory przyrodnicze

Uwagi

1

2

3

4

6

7

8

22.

Widłak spłaszczony
Lycopodium
complanatum

3 stanowiska

eutrofizacja siedlisk

siedliska borowe

CR - gatunki krytycznie zagrożone
LR - gatunki niższego ryzyka

5

6

57

Nadleśnictwo Nidzica
Tabela XIX Wykaz roślin naczyniowych objętych ochroną częściową

L.p

Gatunek (nazwa polska
i łacińska)

Leśnictwo, oddział
i pododdział

Opis ogólny, sposób występowania,
dynamika rozwojowa (zanik,
zwiększenie areału)

Zagrożenia oraz
kategoria zagrożeń wg.
„Czerwonych ksiąg”

Opis obiektu, kategoria gruntu,
walory przyrodnicze

Uwagi

1

2

3

4

6

7

8

1. Barwinek pospolity

Vinca minor

9 stanowisk

występuje płatowo przy cmentarzach i
w miejscach dawnych osad leśnych,
dynamika: na stałym poziomie

lasy i zarośla - w miejscach
dawnych osad leśnych
i cmentarzy

prawdopodobnie
zawleczone lub
zdziczałe

2. Bluszcz pospolity

Hedera helix

41 stanowisk

wystepuje pojedynczo na starych
drzewach
dynamika: na stałym poziomie

występuje pod okapem, porasta
pnie starych drzew

3. Grążel żółty

Nuphar luteum

15 stanowisk

występuje łanowo
dynamika: na stałym poziomie

zbiorniki wodne

4. Grzybienie białe

(lilia

wodna)

Nyphaea alba

występuje łanowo
dynamika: na stałym poziomie

zbiorniki wodne

5. Kalina koralowa

Viburnum opulus

24 stanowiska

pojedynczo

przy drogach pod okapem
drzewostanów

6. Kocanki piaskowe

Helichrysum arenarium

27 stanowisk

pojedynczo i kępowo

zbiór i zrywanie

suche murawy

7. Kowalia majowa

Convallaria majalis

łanowo

zbiór i zrywanie

pod okapem drzewostanów
(BMśw, LMśw)

53

57

58

Nadleśnictwo Nidzica
c.d. Tabela XIX Wykaz roślin naczyniowych objętych ochroną częściową

L.p

Gatunek (nazwa polska
i łacińska)

Leśnictwo, oddział
i pododdział

Opis ogólny, sposób występowania,
dynamika rozwojowa (zanik,
zwiększenie areału)

Zagrożenia oraz
kategoria zagrożeń
wg. „Czerwonych
ksiąg”

Opis obiektu, kategoria gruntu,
walory przyrodnicze

Uwagi

1

2

3

4

6

7

8

8. Kopytnik pospolity

Asarum europaeum

łanowo
dynamika: na stałym poziomie

Pod okapem drzewostanów
(BMśw, LMśw)

9. Kruszyna pospolita

Frangula alnus

kępowo i łanowo

Pod

okapem

drzewostanów

(BMśw, LMśw)

10. Marzanka wonna

Galium odoratum

łanowo, gatunek częsty
dynamika: na stałym poziomie

Pod okapem drzewostanów na
siedliskach lasowych(LMśw,
Lśw)

11. Pierwiosnka lekarska

Primula officinalis

12. Porzeczka czarna

Ribes nigrum

kępowo
dynamika: na stałym poziomie

Pod okapem drzewostanu (olsy)

13. Turzyca piaskowa

Carex arenaria

5

8

59

5. Siedliskowe typy lasu

W poniższej tabeli przedstawiono udział siedlisk w powierzchni leśnej

Nadleśnictwa Nidzica.

Tabela XX Udział siedlisk w powierzchni leśnej Nadleśnictwa Nidzica

i poszczególnych obrębów.

Typy

siedliskowe

lasu

Obręb

Nadleśnictwo Nidzica

Nidzica

Koniuszyn

Pow. [ha]

Udział %

Pow. [ha]

Udział %

Pow. [ha]

Udział%

1

2

3

4

5

6

7

Bśw

1743,03

12,77

1700,73

18,76

3443,76

15,16

BMśw

5072,71

37,16

2596,30

28,63

7669,01

33,76

BMw

4,67

0,03

0,65

0,01

5,32

0,02

BMb

42,93

0,31

0,48

0,00

43,41

0,19

LMśw

5725,42

41,94

3427,27

37,80

9152,69

40,28

LMw

258,38

1,89

8,97

0,10

267,35

1,18

LMb

29,46

0,21

6,70

0,07

36,16

0,16

Lśw

538,60

3,95

1130,47

12,47

1669,07

7,35

Lw

63,91

0,47

8,23

0,09

72,14

0,32

Ol

173,01

1,27

161,73

1,78

334,74

1,47

OlJ

-

-

25,96

0,29

25,96

0,11

Ogółem

13652,12

100,00

9067,49

100,00

22719,61

100,00

Dominującym typem siedliskowym w Nadleśnictwie jest LMśw -

40,28%, po nim 33,76% zajmuje BMśw, a następnie Bśw 15,16% i Lśw -
7,35%, pozostałe typy siedliskowe zajmują 3,45% powierzchni.

6. Drzewostany

Gatunkami dominującymi, które współtworzą zespoły leśne są gatunki

drzewiaste. Drzewa dzięki swej długowieczności, rozmiarom oraz bardzo
zróżnicowanej strukturze i funkcjach biomasy kształtują w specyficzny
sposób warunki środowiska leśnego i są źródłem jego biologicznej
różnorodności wpływając na procesy, które decydują o żyzności siedlisk
i zdolności gromadzenia węgla. Oprócz wpływu na układ czynników
ekologicznych, drzewostany stanowią również niezwykle ważny element
walorów krajobrazowych w poszczególnych regionach. W Polsce
gatunkami lasotwórczymi jest 38 gatunków drzew, w tym 31 to gatunki
liściaste i 7 iglaste. Dla porównania na terenie Europy występuje 80
gatunków drzew, natomiast w Ameryce Północnej około 200.

a) Bogactwo gatunkowe i struktura

Gatunkami lasotwórczymi tworzącymi drzewostany Nadleśnictwa

Nidzica są: sosna, modrzew, świerk, buk, grab, dąb, klon, jesion, brzoza,

60

olcha czarna i szara, topola, osika oraz lipa. Największy udział
powierzchniowy jako gatunki panujące mają gatunki iglaste 20723,04 ha
co stanowi 89,22%, w tym sosna zajmuje powierzchnię 20056,96 ha co
stanowi 88,31% powierzchni leśnej zalesionej, natomiast gatunki liściaste
zajmują 1996,57 ha powierzchni leśnej zalesionej Nadleśnictwa co
stanowi 10,78%. Sosna pospolita znalazła w Polsce najlepsze warunki
klimatyczne i siedliskowe, dzięki czemu wytworzyła tu wiele cennych
ekosystemów. Przykładem znanym na skalę europejską jest „sosna
taborska”. Na terenie Nadleśnictwa Nidzica na starych terenach
puszczańskich wytworzył się ekotyp sosny pospolitej tzw. „sosna
mazurska” lub „sosna pruska”, która wyróżnia się dobrą jakością
techniczną i hodowlaną oraz dobrą produkcyjnością masy drzewnej.

Lasy o nadzwyczajnym bogactwie florystycznym zasługują na
szczególną ochronę. Obecnie są one niezbyt często spotykanymi u nas
enklawami zasobnymi w różnorodność form roślinnych, a co za tym idzie
stanowią również ostoje wielu gatunków zwierząt. Lasy o nadzwyczajnym
bogactwie florystycznym zostały zarejestrowane przez alp w obrębie
Nidzica w leśnictwie Janowo w oddz. 218Ad, f-część, g, 217Ab,g,i,l na
łącznej powierzchni 12,06 ha.

Łącznie w nadleśnictwie jest 12,06 ha lasów o nadzwyczajnym bogactwie
florystycznym.

Fot. 9 Las o nadzwyczajnym bogactwie florystycznym

61

Tabela XXI Zestawienie powierzchni (ha) i miąższości (m

3

) drzewostanów wg grup

wiekowych i bogactwa gatunkowego

Obręb,
nadleśnictwo

Bogactwo

gatunkowe,

drzewostany

Powierzchnia [ha]/ miąższość [m

3

]

Wiek

Ogółem

Ogółem [%]

<=40 lat

41-80 lat

> 80 lat

Obręb Nidzica

jednogatunkowe

765.16

2953.23

1430.21

5148.6

38.1

139526

950495

544912

1634933

44.8

dwugatunkowe

1013.36

2471.04

1117.48

4601.88

34

142972

784596

462039

1389607

38.1

trzygatunkowe

1257.71

651.98

322.76

2232.45

16.5

123690

198279

130688

452658

12.4

czter- i więcej
gatunkowe

1266.63

149.29

129.88

1545.8

11.4

79687

42157

48396

170240

4.7

Obręb Koniuszyn

jednogatunkowe

484.46

2387.24

1369.07

4240.77

47.2

97504

878756

539475

1515735

53.1

dwugatunkowe

543.87

1174.29

912.06

2630.22

29.3

71059

433613

385194

889866

31.2

trzygatunkowe

698.14

455.52

279.62

1433.28

15.9

67147

158723

96433

322302

11.3

czter- i więcej
gatunkowe

465.67

128.47

91.99

686.13

7.6

49285

41077

34321

124683

4.4

Nadleśnictwo
Nidzica

jednogatunkowe

1249.62

5340.47

2799.28

9389.37

41.7

237030

1829251

1084387

3150668

48.5

dwugatunkowe

1557.23

3645.33

2029.54

7232.1

32.1

214031

1218209

847233

2279474

35.1

trzygatunkowe

1955.85

1107.5

602.38

3665.73

16.3

190837

357002

227121

774960

11.9

czter- i więcej
gatunkowe

1732.3

277.76

221.87

2231.93

9.9

128972

83234

82717

294923

4.5

62

Tabela XXII Zestawienie powierzchni (ha) i miąższości (m

3

)drzewostanów wg grup

wiekowych i struktury

Obręb,
nadleśnictwo

Struktura

drzewostanów,

drzewostany

Powierzchnia [ha]/ miąższość [m

3

]

Wiek

Ogółem

Ogółem [%]

<=40 lat

41-80 lat

> 80 lat

Obręb Nidzica

jednopiętrowe

4302.86

6189.31

2903.55

13395.72

99

485875

1964231

1156374

3606479

98.9

dwupiętrowe

0

22.37

27.33

49.7

0.4

0

8988

14148

23136

0.6

wielopiętrowe

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

o budowie
przerębowej

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

w KO i KDO

0

13.86

69.45

83.31

0.6

0

2309

15514

17822

0.5

Obręb Koniuszyn

jednopiętrowe

2192.14

4126.86

2474.41

8793.41

97.8

284995

1507579

1002963

2795537

98

dwupiętrowe

0

0

7.24

7.24

0.1

0

0

2743

2743

0.1

wielopiętrowe

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

o budowie
przerębowej

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

w KO i KDO

0

18.66

171.09

189.75

2.1

0

4589

49717

54307

1.9

Nadleśnictwo
Nidzica

jednopiętrowe

6495

10316.17

5377.96

22189.13

98.5

770869

3471810

2159336

6402016

98.5

dwupiętrowe

0

22.37

34.57

56.94

0.3

0

8988

16891

25880

0.4

wielopiętrowe

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

o budowie
przerębowej

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

w KO i KDO

0

32.52

240.54

273.06

1.2

0

6898

65231

72129

1.1

63

Ze względu na swój niepowtarzalny charakter, często urok

i malowniczość oraz wiek, a bywa że i rzadko spotykane gatunki należy
zwrócić uwagę na kępy i grupy drzew, które zasługują na ochronę przed
wyrębem.

Na terenie Nadleśnictwa Nidzica zostały one zinwentaryzowane

w obrębie Nidzica:

leśnictwo Napiwoda w oddz. 50d - 11,15 ha
leśnictwo Łyna w oddz. 317Bf, 362a - drzewostan o charakterze
parkowym z rzadkimi gatunkami drzew: sosna wejmutka, jedlica, tsuga,
jodła oraz droga wysadzana lipą szerokolistną, lipą drobnolistną i klonem
przechodząca przez oddziały 315, 317A, 317B, 318, 320
leśnictwo Napierki - aleja kasztanowa przy osadzie Grabówek około 40
sztuk kasztanowca w wieku 118 lat

Fot. 10 aleja kasztanowa prowadząca do osady Grabówek

leśnictwo Więckowo w oddz.
62a - 11,53 ha występuje buk poza zasięgiem naturalnym
62b - 8,39 ha występuje buk poza zasięgiem naturalnym oraz daglezja
62c - 5,63 ha występuje buk poza zasięgiem natur. oraz daglezja i jodła
63a,c,d - 17,45 ha występuje buk, daglezja, jodła i żywotnik zachodni,
u którego obserwowany jest naturalny obsiew
76a - 6,14 ha występuje buk poza zasięgiem naturalnym
77a - 1,33 ha występuje buk poza zasięgiem naturalnym
78a,b - 25,51 ha występuje buk poza zasięgiem naturalnym
75,98 ha

64

w obrębie Koniuszyn:

leśnictwo Wykno w oddz. 134b - sosna smołowa, 190g - daglezja i kępy
dębowe,
leśnictwo Jeleń w oddz. 227h,i,k, 244b,c-część, d - 5,90 ha malownicze
kępy starodrzewów w pradolinie rzeki Koniuszanki, oddz. 225a - sosna
nazywana „Grubą Galą”, 240a - tzw. daglezja Samsonowa, 186f - dąb,
241a - świerk, 205g - świerk 2 szt., 295b - kępa sosen otoczona łęgami
leśnictwo Bujaki w oddz. 361h - aleja prowadząca do jez. Bujaki, 362b -
aleja prowadząca do trasy 7.

b) Pochodzenie

Drzewostany Nadleśnictwa pochodzą głównie z zalesień i odnowień

sztucznych (19,2%) oraz naturalnych ( 3,6%), natomiast pochodzenie
77,2% jest nieudokumentowane. Od około 30 lat administracja LP stara
się zmienić strukturę wiekową i gatunkową poprzez przebudowę
drzewostanów o jednolitej strukturze gatunkowej i wiekowej.
Wprowadzane są domieszkowo gatunki liściaste w formie podsadzeń
produkcyjnych i podszytów, zaś nowo zakładane uprawy są zróżnicowane
pod względem gatunkowym, a gatunki są odpowiednio dobrane do
siedlisk. Ponadto odpowiednie stosowanie cięć pielęgnacyjnych z
nastawieniem na różnorodność gatunków również w pewnym stopniu
przyczynia się do poprawy sytuacji. Charakterystykę pochodzenia
drzewostanów przedstawia poniższa tabela.

65

Tabela XXIII Zestawienie powierzchni [ha] i miąższości [m

3

] drzewostanów wg

rodzajów i pochodzenia drzewostanów oraz grup wiekowych

Obręb, nadleśnictwo

Struktura

drzewostanów,

drzewostany

Powierzchnia [ha]/ miąższość [m

3

]

Wiek

Ogółem

Ogółem [%]

<=40 lat

41-80 lat

> 80 lat

Obręb Nidzica

z panującym gat.
obcym

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

plantacje drzew
szybkorosnących

36.37

0

0

36.37

0.3

1381

0

0

1381

0

odroślowe

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

z samosiewu

123.86

405.63

273.7

803.19

5.9

16509

119118

110531

246157

6.7

z sadzenia

2366.06

542.35

1.68

2910.09

21.5

125664

160861

564

287089

7.9

brak informacji

1812.94

5277,56

2724.95

9815.45

72.6

343702

1695549

1074940

3114191

85.4

Obręb Koniuszyn

z panującym gat.
obcym

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

plantacje drzew
szybkorosnących

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

odroślowe

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

z samosiewu

0.44

1.13

0

1.57

0

90

302

0

392

0

z sadzenia

1042.79

359.65

8.68

1411.12

15.7

70685

119524

3574

193783

6.8

brak informacji

1148.91

3784.74

2644.06

7577.71

84.3

214219

1392343

1051849

2658412

93.2

Nadleśnictwo Nidzica z panującym gat.

obcym

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

plantacje drzew
szybkorosnących

36.37

0

0

36.37

0.2

1381

0

0

1381

0

odroślowe

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

z samosiewu

124.3

406.76

273.7

804.76

3.6

16599

119419

110531

246549

3.8

z sadzenia

3408.85

902

10.36

4321.21

19.2

196349

280385

4139

480872

7.4

brak informacji

2961.85

9062.3

5369.01

17393.16

77.2

557922

3087892

2126790

5772603

88.8

66

Tabela XXIV Wykaz drzewostanów do przebudowy

Oddz. pododdz.

Typ siedl.

lasu

Skrócony opis

d-stanu

(gat. pan.. wiek.

bonitacja. zadrzew.)

Powierzchnia

ha

Miąższość na całej

powierzchni m3

brutto

Okres

przebudowy

Orientacyjny

etat

m3/rok

Projektowane cięcia rębne na 10-lecie

pow. - ha

miąższość -m3

kol.6 / kol.5

brutto

netto

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Nadleśnictwo Nidzica, Obręb Nidzica (07-16-1)
145 -b

LMŚW

SO 50 IA 0.7

3.80

930

15

62

3.80

279

210

215 -m

LMW

SO 75 I 0.5

0.60

100

10

10

0.60

95

71

220 -d

LMW

ŚW 75 II 0.5

1.23

270

10

27

1.23

256

204

227B -j

LMŚW

SO 42 IA 0.3

0.60

55

10

6

0.60

52

38

229 -f

BŚW

SO 55 II 0.7

1.05

195

10

20

1.05

185

138

324 -c

LŚW

ŚW 80 II 0.6

3.30

1070

18

59

3.30

1012

822

327 -h

LMŚW

SO 60 IA 0.6

1.08

250

10

25

1.08

238

180

333 -g

LMŚW

ŚW 90 II 0.6

1.42

445

10

45

1.42

423

347

346 -o

LMŚW

ŚW 90 II 0.7

4.50

1765

10

177

4.50

1682

1368

366 -g

LMŚW

SO 65 II 0.6

1.76

310

15

21

1.76

93

70

385 -b

LMŚW

ŚW 75 II 0.6

0.79

275

10

28

0.79

261

214

389 -c

LŚW

ŚW 95 II 0.7

3.57

1500

10

150

3.57

1425

1150

436B -a

LMŚW

OS 50 II 0.6

2.27

455

10

46

2.27

423

328

452 -h

LMŚW

ŚW 85 II 0.7

0.85

265

10

27

0.85

252

204

472 -j

LMŚW

SO 100 II 0.7

1.45

405

15

27

1.45

122

98

Ogółem obręb

28.27

8290

727

28.27

6798

5442

Obręb Koniuszyn (07-16-2

136 -f

LMW

ŚW 85 II 0.4

1.03

235

5

47

1.03

212

176

136 -j

LMW

OL 100 II 0.4

1.53

345

5

69

1.53

328

266

243 -f

BMŚW

SO 73 I 0.7

3.81

1140

5

228

3.81

1083

860

297 -d

LMŚW

ŚW 100 II 0.8

1.54

705

5

141

1.54

670

546

346 -b

LW

OL.S 35 IV 0.6

0.52

40

10

4

0.52

38

28

367 -b

LMŚW

ŚW 75 II 0.6

0.96

240

10

24

0.96

228

180

367 -c

LMŚW

ŚW 75 I 0.6

2.24

750

10

75

2.24

712

575

392 -d

LMŚW

SO 75 I 0.5

4.55

840

15

56

4.55

252

195

398 -n

LŚW

SO 120 II 0.5

0.27

50

10

5

0.27

48

38

Ogółem obręb

16.45

4345

649

16.45

3571

2864

66

67

Drzewostany o charakterze zbliżonym do naturalnego

Lasy o charakterze zbliżonym do naturalnego składają się z gatunków

rodzimego pochodzenia, miejscowych, ze znikomym udziałem neofitów
(gatunków obcego pochodzenia). Nie noszą śladów degeneracji lub ślady
degeneracji wywołanej działalnością człowieka mają charakter zbliżony do
degeneracji wywołanej czynnikami naturalnymi (np. pożar, zrąb
o znaczeniu zbliżonym do działania wiatrołomu). Obecnie lasy
o charakterze zbliżonym do naturalnego są rzadko spotykanymi enklawami
zasobnymi w różnorodne formy roślinne. Bogactwo flory sprzyja też
występowaniu bogatej i różnorodnej fauny. Działalność człowieka na
przestrzeni wieków spowodowała, że pierwotne zbiorowiska leśne zostały
silnie przekształcone i zmienione, dlatego też drzewostanom o charakterze
zbliżonym do naturalnego należy poświęcić wiele uwagi i starać się je
zachować w niezmienionym stanie.

Drzewostany o charakterze zbliżonym do naturalnego na terenie

nadleśnictwa zlokalizowano:
w leśnictwie Napiwoda w oddz. 35f, 36b,c, 37f,g,h,i, 38b, 51a,b - na
łącznej powierzchni 52,64 ha
w leśnictwie Nidzica w oddz. 383, 384, 385, 386 na łącznej powierzchni
119,48 ha
w leśnictwie Łyna w oddz. 306b, 314i,k,m, na łącznej powierzchni
20,08 ha
w leśnictwie Kurki w oddz. 37 l na powierzchni 5,42 ha
w leśnictwie Wykno w oddz. 160c, 163a, 171a, 172a,b,c,d,f,g,h,i,k, 189i,
na łącznej powierzchni 30,82 ha
w leśnictwie Orłowo w oddz. 332, 335, 338 347h,o,p,s na łącznej
powierzchni 104,68 ha
w leśnictwie Jeleń w oddz. 208b,c,g, 209a,c,g 247g, 271a, 311a, na
łącznej powierzchni 27,47 ha
w leśnictwie Glinki w oddz. 313a, na powierzchni 0,71 ha
w leśnictwie Bujaki w oddz. 389g,h na łącznej powierzchni 10,03 ha

Drzewostany o charakterze zbliżonym do naturalnego zajmują

powierzchnię 371,33 ha.

68

Fot. 11 Las o zbliżonym do naturalnego w rezerwacie „Źródła rzeki Łyny”

c) Zgodność składu gatunkowego z siedliskiem

W miarę prowadzenia odnowień i zalesień zwiększany jest obecnie,
zgodnie z odpowiednimi zaleceniami, udział innych gatunków, a
zwłaszcza liściastych. Cięcia pielęgnacyjne w drzewostanach młodszych
klas wieku prowadzone są również na korzyść gatunków liściastych
pożądanych na danym siedlisku.

Tabela XXV Zestawienie powierzchni [ha] drzewostanów w stopniach zgodności

składu gatunkowego z siedliskiem

Stopień zgodności składu

gatunkowego

z siedliskiem

Obręb

Nadleśnictwo

Nidzica

Koniuszyn

ha

%

ha

%

ha

%

1

2

3

4

5

6

7

zgodne z siedliskiem

8411,25

62,17

4632,32

51,52

13043,57

57,92

częściowo zgodne z
siedliskiem

5116,69

37,82

4356,71

48,46

9473,40

42,07

niezgodne z siedliskiem

0,79

0,01

1,37

0,02

2,16

0,01

Razem

13528,73

100,00

8990,40

100,00

22519,13

100,00

Drzewostany o składzie zgodnym z docelowym gospodarczym typem
drzewostanu stanowią 57,92% (13043,57 ha), częściowo zgodne 42,07%
(9473,40 ha) i niezgodne 0,1% (2,16 ha).

Przyczyną tak dużego udziału drzewostanów o składzie gatunkowym

częściowo zgodnym z siedliskowymi typami lasu takiego stanu rzeczy jest
działalność człowieka od wielu już pokoleń. Na skutek osuszania gruntów,
zmiany składu gatunkowego i wprowadzaniu dużego udziału gatunków
iglastych wskutek sztucznego odnawiania pierwotne zbiorowiska leśne
zostały silnie przekształcone i zmienione. Udział drzew liściastych

69

w składzie gatunkowym drzewostanów jest znacznie mniejszy niż wynika
to z możliwości produkcyjnych siedlisk. Konsekwencją zmiany składu
gatunkowego drzewostanów są zmiany siedliskowe, a w rezultacie zmiany
wielu gatunków runa. Ponieważ gatunki charakterystyczne dla zespołów
i związków fitosocjologicznych są najbardziej wrażliwe na zmiany
siedliskowe, giną ustępując miejsca roślinom, które mogą rosnąć
w rozmaitych warunkach siedliskowych. Obecnie klasyfikacja lasów pod
względem fitosocjologicznym i siedliskowym tak bardzo zmienionych jest
trudna. Dopiero przeprowadzenie specjalistycznych badań glebowo-
siedliskowych pozwala na uzyskanie prawdziwego obrazu siedlisk na
danym terenie.

Według opracowania glebowo-siedliskowego wykonanego przez BUL

i GL Oddział w Gdyni na terenie Nadleśnictwa Nidzica skartowano około
9540 ha siedlisk zniekształconych i zdegradowanych, co stanowi około
40% powierzchni nadleśnictwa. Oznacza to na ogół, że obniżyły się
naturalne możliwości produkcyjne siedlisk. Wprowadzanie na tych
terenach od wielu już pokoleń sosny jako głównego gatunku budującego
drzewostany powoduje monotypizację siedlisk, a w konsekwencji
obniżenie jego naturalnych zdolności produkcyjnych.

Ponieważ w większości są to drzewostany IIIa i IIIb podklasy wieku

(mające w tej chwili 40 do 70 lat) ich przebudowę należy planować na
kilkadziesiąt a nawet 100 lat.

d) Formy degeneracji ekosystemu leśnego

Formy degeneracji ekosystemu leśnego zostały określone poprzez
dokonanie oceny drzewostanów, w których ustalone zostały procesy
borowacenia, neofityzacji i monotypizacji.

Borowacenie - czyli pinetyzacja określane jest w zależności od
procentowego udziału gatunków iglastych w składzie gatunkowym
drzewostanu na poszczególnych siedliskach. Wyróżnia się trzy stopnie
borowacenia:

• słabe - jeżeli udział gatunków iglastych wynosi ponad 80% na

siedliskach borowych, 50-80% na siedliskach lasów mieszanych, 10-
30% na siedliskach lasowych

• średnie - jeżeli udział gatunków iglastych wynosi ponad 80% na

siedliskach lasów mieszanych, 30-60% na siedliskach lasowych

• mocne - jeżeli udział gatunków iglastych wynosi ponad 60% na

siedliskach lasowych

70

Tabela XXVI Zestawienie powierzchni [ha] wg form degeneracji lasu - borowacenie

Obręb, nadleśnictwo

Stopień

borowacenia

Powierzchnia [ha]

Wiek

Ogółem

Ogółem [%]

<=40 lat

41-80 lat

> 80 lat

Obręb Nidzica

brak

1668.55

1311.53

663.5

3643.58

26.9

słabe

2129.33

2703.42

1432.12

6264.87

46.3

średnie

483.72

2073.58

843.32

3400.62

25.1

mocne

21.26

137.01

61.39

219.66

1.6

Obręb Koniuszyn

brak

976.07

695.37

703.65

2375.09

26.4

słabe

870.79

1537.26

850.91

3258.96

36.2

średnie

311.85

1400.92

892.05

2604.82

29

mocne

33.43

511.97

206.13

751.53

8.4

Nadleśnictwo Nidzica

brak

2644.62

2006.9

1367.15

6018.67

26.7

słabe

3000.12

4240.68

2283.03

9523.83

42.3

średnie

795.57

3474.5

1735.37

6005.44

26.7

mocne

54.69

648.98

267.52

971.19

4.3

Stopień pinetyzacji mocny został w ogóle stwierdzony na 971,19 ha

(4,3% powierzchni drzewostanów), natomiast jego brak stwierdzono na
6018,67 ha (42,3% powierzchni drzewostanów Nadleśnictwa).

Tabela XXVII Zestawienie powierzchni [ha] i miąższości [m3] wg grup typów

siedliskowych, stanu siedliska i grup wiekowych

Obręb,

nadleśnictwo

Grupa siedlisk

Forma stanu

siedliska

Powierzchnia/ miąższość

Wiek

Ogółem

Ogółem

[%]

<=40 lat

41-80 lat

> 80 lat

Obręb

bory

naturalne

514.33

655.83

440.62

1610.78

11.9

Nidzica

59300

196123

160688

416111

11.4

zniekształcone

60.19

34.16

35.13

129.48

1.0

6582

9697

12619

28898

0.8

zdegardowane

0.80

0.00

0.00

0.80

0.0

74

0

0

74

0.0

silnie zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

bory mieszane

naturalne

1097.21

1218.68

906.92

3222.81

23.8

129226

411539

377343

918107

25.2

zniekształcone

611.49

838.96

398.87

1849.32

13.7

85045

260770

156558

502372

13.8

zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

silnie zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

lasy mieszane

naturalne

931.29

1101.49

552.11

2584.89

19.1

70168

343489

218616

632273

17.3

zniekształcone

863.84

2042.17

471.60

3377.61

25.0

108900

653246

185179

947325

26.0

zdegardowane

7.94

5.77

0.00

13.71

0.1

1271

1915

0

3186

0.1

silnie zdegardowane

0.00

1.48

0.00

1.48

0.0

0

287

0

287

0.0

71

c.d.

Tabela XXVII Zestawienie powierzchni [ha] i miąższości [m3] wg grup typów

siedliskowych, stanu siedliska i grup wiekowych

Obręb,

nadleśnictwo

Grupa siedlisk

Forma stanu

siedliska

Powierzchnia/ miąższość

Obręb

lasy

naturalne

117.77

88.18

166.59

372.54

2.8

Nidzica

13444

24804

65967

104215

2.9

zniekształcone

25.04

171.92

25.95

222.91

1.6

3710

53032

8597

65339

1.8

zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

silnie zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

ogółem

naturalne

2733.56

3131.08

2068.78

7933.42

58.6

280292

996580

823083

2099955

57.6

zniekształcone

1560.56

3087.21

931.55

5579.32

41.2

204237

976745

362952

1543935

42.3

zdegardowane

8.74

5.77

0.00

14.51

0.1

1346

1915

0

3261

0.1

silnie zdegardowane

0.00

1.48

0.00

1.48

0.0

0

287

0

287

0.0

Obręb

bory

naturalne

251.17

229.57

322.25

802.99

8.9

Koniuszyn

23258

77509

119314

220082

7.7

zniekształcone

290.15

275.64

297.80

863.59

9.6

28964

87735

107901

224601

7.9

zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

silnie zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

bory mieszane

naturalne

534.35

849.74

575.75

1959.84

21.8

65891

317478

247497

630866

22.1

zniekształcone

135.09

297.10

186.91

619.10

6.9

27683

98965

74798

201446

7.1

zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

silnie zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

lasy mieszane

naturalne

372.18

728.79

500.49

1601.46

17.8

43164

258662

207501

509327

17.9

zniekształcone

359.58

1059.33

395.32

1814.23

20.2

57805

382806

159753

600365

21.0

zdegardowane

2.80

0.00

0.00

2.80

0.0

244

0

0

244

0.0

silnie zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

lasy

naturalne

85.95

243.21

224.10

553.26

6.2

12774

98668

82283

193725

6.8

zniekształcone

64.65

400.71

120.08

585.44

6.5

10289

173571

45764

229624

8.0

zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

silnie zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

72

c.d.

Tabela XXVII Zestawienie powierzchni [ha] i miąższości [m3] wg grup typów

siedliskowych, stanu siedliska i grup wiekowych

Obręb,

nadleśnictwo

Grupa siedlisk

Forma stanu

siedliska

Powierzchnia/ miąższość

Obręb

ogółem

naturalne

1332.33

2110.41

1652.63

5095.37

56.7

Koniuszyn

159812

768568

667207

1595588

55.9

zniekształcone

857.01

2035.11

1000.11

3892.23

43.3

124939

743600

388216

1256755

44.1

zdegardowane

2.80

0.00

0.00

2.80

0.0

244

0

0

244

0.0

silnie zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

Nadleśnictwo bory

naturalne

765.50

885.40

762.87

2413.77

10.7

Nidzica

82559

273632

280002

636193

9.8

zniekształcone

350.34

309.80

332.93

993.07

4.4

35547

97432

120520

253499

3.9

zdegardowane

0.80

0.00

0.00

0.80

0.0

74

0

0

74

0.0

silnie zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

bory mieszane

naturalne

1631.56

2068.42

1482.67

5182.65

23.0

195117

729016

624841

1548973

23.8

zniekształcone

746.58

1136.06

585.78

2468.42

11.0

112728

359735

231356

703819

10.8

zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

silnie zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

lasy mieszane

naturalne

1303.47

1830.28

1052.60

4186.35

18.6

113332

602151

426116

1141600

17.6

zniekształcone

1223.42

3101.50

866.92

5191.84

23.1

166705

1036052

344932

1547689

23.8

zdegardowane

10.74

5.77

0.00

16.51

0.1

1515

1915

0

3430

0.1

silnie zdegardowane

0.00

1.48

0.00

1.48

0.0

0

287

0

287

0.0

lasy

naturalne

203.72

331.39

390.69

925.80

4.1

26218

123472

148250

297940

4.6

zniekształcone

89.69

572.63

146.03

808.35

3.6

13999

226604

54360

294963

4.5

zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

silnie zdegardowane

0.00

0.00

0.00

0.00

0.0

0

0

0

0

0.0

ogółem

naturalne

4065.89

5241.49

3721.41

13028.79

57.9

440104

1765148

1490291

3695543

56.9

zniekształcone

2417.57

5122.32

1931.66

9471.55

42.1

329176

1720345

751168

2800690

43.1

zdegardowane

11.54

5.77

0.00

17.31

0.1

1589

1915

0

3504

0.1

silnie zdegardowane

0.00

1.48

0.00

1.48

0.0

0

287

0

287

0.0

73

W miarę prowadzenia odnowień i zalesień zwiększany jest obecnie
zgodnie z odpowiednimi zaleceniami udział innych gatunków, a zwłaszcza
liściastych. Istniejąca sytuacja będzie się nadal zmieniała, gdyż cięcia
pielęgnacyjne prowadzone w drzewostanach młodszych klas wieku
prowadzone są również na korzyść odpowiednich gatunków liściastych
pożądanych na danych siedliskach.

Neofityzacja jest to wnikanie gatunków obcych drzew i krzewów, która
jest skutkiem ich sztucznego wprowadzenia lub jest samoistna.
Gatunki obce występujących na terenie Nadleśnictwa Nidzica zostały
odnotowane w trakcie prac terenowych. Między innymi zarejestrowano na
829,35 ha w obu obrębach występowanie czeremchy amerykańskiej jako
gatunku podszytowego. Jest ona gatunkiem bardzo ekspansywnym
i w związku z tym co najmniej kłopotliwym szczególnie na bogatszych
siedliskach. Wypiera rodzime gatunki podszytowe, a w przypadkach
konieczności odnowienia powierzchni po zrębach stanowi niebagatelną
konkurencję dla wprowadzanych tam odnowień. Inicjacja odnowień
naturalnych w przypadku bardziej obfitego występowania czeremchy
amerykańskiej jest prawie niemożliwa. Obecnie zaleca się ograniczenie,
a nawet rezygnację z wysadzania czeremchy amerykańskiej na korzyść
gatunków rodzimych.

Następnym obcym gatunkiem występującym na stosunkowo dużej

powierzchni Nadleśnictwa - 710,08 ha w obrębie Nidzica (w 234
wydzieleniach) i 145,76 ha w obrębie Koniuszyn (w 30 wydzieleniach)
w składzie drzewostanów oraz jako domieszka i podszyt jest dąb
czerwony. Jednak jego obecność nie stanowi problemu. W przypadkach
rewitalizacji zdegradowanych siedlisk obecność ta jest nawet korzystna ze
względu na małe wymagania i możliwość wprowadzania tego gatunku na
uboższych siedliskach jako podszytu. Dąb czerwony ma niewielki udział
w składzie gatunkowym drzewostanów głównie w I klasie wieku
(najczęściej 10%) i ze względu na swą wybitną światłożądność ginie po
dojściu młodników sosnowych do zwarcia. Sporadycznie jako gatunek
panujący dąb czerwony występuje w obrębie Nidzica w oddz. 399k
w wieku 12 lat stanowiąc 80% w składzie drzewostanu o powierzchni 0,50
ha, 132g w wieku 11 lat stanowiąc 40% w składzie drzewostanu
o powierzchni 2,11 ha, 329j w wieku 30 lat stanowiąc 40% w składzie
drzewostanu o powierzchni 1,43 ha, w oddz. 47 ha w wieku 100 lat
stanowiąc 30% w składzie drzewostanu o powierzchni 1,41 ha. W obrębie
Koniuszyn dąb czerwony jako gatunek panujący występuje tylko w jednym
wydzieleniu w oddz. 404b stanowiąc 90% w składzie drzewostanu
w wieku 26 lat o powierzchni 1,60 ha.

Grochodrzew występuje w 17 wydzieleniach, pojedynczo, w składzie

drzewostanów lub w podszycie. Jedynie w oddz. 202j o powierzchni

74

0,39 ha w obrębie Koniuszyn jest gatunkiem panującym, stanowiąc 100%
drzewostanu w wieku 75 lat. w obrębie Nidzica który ze względu na
znikomą ilość nie stanowi konkurencji dla rodzimych gatunków.

W obrębie Nidzica w oddz. 404Cn o powierzchni 4,48 ha 30%

drzewostanu w wieku 90 lat stanowi sosna czarna. Ponadto gatunek ten
występuje w domieszce drzewostanów jeszcze w 3 wydzieleniach na
obszarze Nadleśnictwa.

Innymi egzotycznymi gatunkami występującymi tylko jako pojedyncze

egzemplarze są: sosna wejmutka - obręb Nidzica oddz. 321g oraz obręb
Koniuszyn oddz. 92b, 191b, 329a,362b, sosna smołowa - obręb Nidzica
oddz. 9c, obręb Koniuszyn oddz. 134b, 158j oraz daglezja - obręb Nidzica
oddz. 317Ag, 377s, 494Ad - w tym wydzieleniu o powierzchni 0,94 ha
daglezja jest gatunkiem panującym, stanowiąc 60% 80-letniego
drzewostanu, obręb Koniuszyn oddz. 190g, 387a.
Bardzo ciekawą i godną uwagi rzeczą jest kępa żywotnika olbrzymiego,
który odnawia się naturalnie. Jest to eksperyment niemieckich leśników,
którzy byli niegdyś gospodarzami tych terenów. Okazuje się, że młody
podrost żywotnikowy stał się przysmakiem zwierzyny płowej.
Widok i uroda oraz egzotyka kępy tego drzewostanu przemawiają za jego
zachowaniem i ochroną.

Fot. 12 Egzotyczny u nas żywotnik olbrzymi

75

e) Zasoby drzewne

Informacje o zasobach drzewnych zostały zebrane w trakcie prac

urządzeniowych i wyliczone zgodnie z instrukcją u.l.

Na podstawie porównania zapasu drzewostanów, przeciętnej

zasobności, przeciętnego wieku i przeciętnego przyrostu z obecnej rewizji
i z okresu ubiegłego urządzenia lasu wszystkie wymienione wskaźniki
wyraźnie zwiększyły się. Przedstawia to poniższe zestawienie oraz
wykresy:

Tabela XXVIII Zestawienie porównania przeciętnych: zapasu drzwostanów,

zasobności, wieku i przyrostu z okresu ubiegłego i obecnej rewizji

Okres

Zapas

m

3

Przeciętna

zasobność m

3

/ha

Przeciętny wiek

Bieżący przyrost

m

3

/ha

1

3

3

4

5

okres obecny

6473155

285

57

7,46

okres ubiegły

5129654

234

52

7,44

Porównanie zapasu

0

1000000

2000000

3000000

4000000

5000000

6000000

7000000

okr.obecny
okr.ubiegły

Porównanie przeciętnej zasobności

0

50

100

150

200

250

300

okr.obecny
okr.ubiegły

76

Porównanie przeciętnego wieku

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

okr.obecny
okr.ubiegły

Porównanie bieżącego przyrostu

0

1

2

3

4

5

6

7

8

okr.obecny
okr.ubiegły

6. Parki podworskie

Parki są szczególnym rodzajem dzieł sztuki. Różnorodność i piękno
krajobrazu tych stron często skłaniały wybitnych projektantów ogrodów do
wykorzystywania w swoich kompozycjach zastanych naturalnych form.
Niekiedy ukształtowanie terenu wymuszało dostosowanie projektu do tego
co już istniało. Założenia ogrodowe były dawniej trwałym elementem
układu

przestrzenno-funkcjonalnego

wielu

majątków

ziemskich

i stanowiły ich integralną część. Były również wyrazem pozycji
właściciela, a dbałość o ich piękno stała się z czasem potrzebą, która
świadczyła o kulturze i poczuciu estetyki. Większość istniejących w tym
regionie parków powstała w XIX wieku chociaż część z nich powstała
w wyniku przekształceń XVII- i XVIII-wiecznych założeń ogrodowych
i parkowych. Najczęściej są to parki zakładane w stylu krajobrazowym,
swobodnym z wykorzystaniem piękna i różnorodności krajobrazu.
Kompozycja parków bardzo często polega na swobodnym układzie alei
parkowych, który to układ był kształtowany zazwyczaj regularnie
w otoczeniu dworów. Cechami charakterystycznymi, które wyróżniają
tutejsze parki są otwarcia widokowe wybiegające daleko w krajobraz,
szpalery graniczne oraz aleje łączące folwarki. Dodatkowym upiększeniem
okolic niektórych majątków stały się specjalnie sadzone aleje śródpolne.
Park w Sławce Wielkiej jest dziełem znanego niegdyś w tych stronach

77

projektanta założeń ogrodowych z Bydgoszczy Johana Larassa, zaś parki
w Zagrzewie i Orłowie zakładał jego syn Ernst Larass.
Tym z parków, które jeszcze się zachowały należy się wyjątkowa
dbałość i staranie jako wyraz naszego poszanowania dla dóbr kultury
pozostałych po poprzednich mieszkańcach tych ziem. Również ze względu
na ochronę przyrody parki mają niemałe znaczenie. W wielu dawnych
założeniach parkowych przetrwały drzewa stanowiące dziś pomniki
przyrody oraz wiele gatunków interesujących roślin egzotycznych, które
zostały sprowadzone z różnych stron świata. Oprócz wartości zabytkowych
i przyrodniczych stanowią cenne urozmaicenie, a także wzbogacenie
krajobrazu. Parki będąc miejscem wytchnienia i wypoczynku, wrażeń
estetycznych, możliwości kontaktu z przyrodą dla poprzednich pokoleń
mogą być tym samym dla nas, jeśli tylko będziemy potrafili dbać o nie
i zdołamy ochronić je przed zniszczeniem.

Wiele dróg na tym obszarze obsadzono niegdyś drzewami. Do czasów

obecnych przetrwały już tylko fragmenty dawnych alei, które w ubiegłych
wiekach łączyły sąsiadujące ze sobą folwarki i miejscowości. W zasięgu
Nadleśnictwa Nidzica zachowały się na przykład fragmenty alei
kasztanowej prowadzącej do osady Grabówek.

Fot. 13 Aleja śródpolna łącząca dawny majątek
z cmentarzem w Lipowie

Fot. 14 Fragment parku podworskiego we wsi Januszkowo

78

Tabela XXIX Wykaz parków podworskich

Lp.

Gmina

miejscowość

Rodzaj parku

Powierzchnia

w ha

Czas powstania

parku

Nr rejestru

zabytków

1

2

3

4

5

6

1 Nidzica

Bujaki

Park podworski znajdujący się w lesie, zachował się 100-letni grabowy szpaler
graniczny, reszta parku zdziczała, przetrwały posadzone tam klon, wiąz, lipa,
jesion i pojedynczo świerk i akacja oraz krzewy: śnieguliczka, jaśmin.

2 Nidzica

Orłowo

Jest parkiem dworskim o charakterze krajobrazowym z zachowanym układem
przestrzennym, regularnym układzie alej: grabowej, lipowej i brzozowej. Aleja
brzozowa prowadzi w kierunku jeziora Orłowskiego. Zachował się również
liczny starodrzew lipowy i klonowy.

3,20

XIX

1451/78

3 Nidzica

Witrzychowo

Park podworski zachowany tylko we fragmencie z resztkami starodrzewia, są to
między innymi buk czerwony i świerk.

3,00

XIX

4 Nidzica

Wólka Orłowska

Dworski - park krajobrazowy, który przechodzi w część leśną z zachowaną aleją
grabową i pojedynczymi egzemplarzami starodrzewia dębu i lipy.

1,35

XIX

1392/78
1454/78

5 Nidzica

Zagrzewo

Dworski park krajobrazowy, w którym wprowadzono na początku XX wieku
elementy układu regularnego z pięknym okazem specjalnie ukształtowanego
klonu srebrzystego (uformowane z 15 drzew posadzonych razem, pnie zrosły się
ze sobą tworząc ciekawy i piękny widok). W części środkowej parku aleja
z klonów i lip, a na obrzeżu szpaler graniczny z kasztanowców, klonów,
jesionów i lip w wieku około 80 lat.

2,40

2 połowa XIX

3623/84

6 Nidzica

Załuski

Park dworski zachowany w formie szczątkowej z pojedynczymi egzemplarzami
starodrzewia oraz aleją świerkową, która prowadzi w kierunku cmentarza.

1,25

XIX

3527/82

7 Kozłowo

Gołębiewo

dawny park dworski w formie szczątkowej, zostały tylko ślady po dawnych
założeniach parkowych, zachowały się 3 lipy

1,00

XIX

7

8

79

c.d. Tabela XXIX Wykaz parków podworskich

Lp.

Gmina

miejscowość

Rodzaj parku

Powierzchnia

w ha

Czas powstania parku

Nr rejestru zabytków

1

2

3

4

5

6

8. Kozłowo

Januszkowo

Jest dawnym parkiem, który zachował się w formie
szczątkowej, zostały tylko ślady po dawnych założeniach
parkowych oraz pojedyncze drzewa: daglezja, świerk, buk
czerwony, klon, jesion w wieku około 100 lat.

0,70

XIX

9. Kozłowo

Kownatki

Jest to dawny park dworski położony przy jeziorze Kownatki.
Park zachowany jedynie w formie szczątkowej, zostały tylko
fragmenty zadrzewienia w pobliżu dawnego założenia
dworskiego.

1,00

XIX

10. Kozłowo

Kozłowo

Dworski - park odgrodzony od szosy kamiennym murem
z częściowo zachowanym czytelnym układem przestrzennym,
w części przydworskiej częściowo zachowany fragment alei
lipowej oraz okazy drzew iglastych oraz dęby kolumnowe,
parking oddziela fragment parku o kompozycji swobodnej, ta
część parku porośnięta jest drzewami liściastymi z domieszką
sosny. Majątek stanowił fragment świadomie kształtowanego
krajobrazu rolniczego, polegającego na połączeniu pól
i folwarków alejami śródpolnymi.

5,00

XIX

605/67

11. Kozłowo

Kozłówko

dawny park dworski w formie szczątkowej, zostały tylko ślady
po dawnych założeniach parkowych, pojedyncze starodrzewia

4,50

XIX

12. Kozłowo

Rogóż

Dworski - brak informacji

1,30

XIX

13. Kozłowo

Sławka Wielka

dawny park dworski w formie szczątkowej, zostały tylko ślady
po dawnych założeniach parkowych

2,60

XIX

14. Kozłowo

Turowo

park przykościelny

2,00

XIX

3590/84

79

80

c.d. Tabela XXIX Wykaz parków podworskich

Lp.

Gmina

miejscowość

Rodzaj parku

Powierzchnia

w ha

Czas powstania parku

Nr rejestru zabytków

1

2

3

4

5

6

15. Kozłowo

Zabłocie Kozłowskie

Dworski - park przekształcony z częściowo zachowanym
starodrzewiem dębowym, dęby o parametrach pomnikowych

3,45

2 połowa XIX

3621/84

16. Kozłowo

Zakrzów-Sarnowo

Dworski - z dawnego parku zachował się szpaler graniczny
świerkowo - klonowy od strony pola - oraz szpaler świerkowy
przy drodze, wenątrz parku rosną lipa, klon, buk

2,00

XIX

1393

17. Kozłowo

Lipowo

Dworski - częściowo zachowany dawny układ przestrzenny.
Park

o

charakterze

krajobrazowym

z

zachowanymi

fragmentami alej, w tym alei śródpolnych prowadzących
z folwarków i pól do dworu. Dobrze zachowała się aleja, która
prowadzi przez pola łącząc dawne założenie parkowe
z cmentarzem rodowym.

80

81

Fot. 15 Pomnikowe dęby w dawnym parku
podworskim z Zabłociu Kozłowskim

Ze względu na swoje niezwykłe piękno, niektóre miejsca w sposób

wyjątkowy przykuwają naszą uwagę, wprawiają w zachwyt,
a jednocześnie stanowią unikalne już fragmenty malowniczych
stworzonych przez naturę krajobrazów. Miejscom takim dla samej ich
urody i ze względu na niepowtarzalność należy się szczególna dbałość
i ochrona.

Fot. 16 Niezwykły okaz klonu srebrzystego w Zagrzewie

82

Na terenie Nadleśnictwa Nidzica interesujące fragmenty naturalnego

krajobrazu znajdują się w obrębie Koniuszyn w leśnictwach:

Leśnictwo Wykno w oddz. 153g,h,k,l, 163a - ciekawy zespół jeziorowo-
leśny z jeziorem polodowcowym. Jest niewielkie pięknie położone jezioro
o łagodnej linii brzegowej otoczone ze wszystkich stron lasem.
w oddz. 150a - stok widokowy w miejscu dawnej wieży p. poż.
w oddz. 140 d - stok widokowy

Leśnictwo Orłowo w oddz. 157h - znajduje się tu punkt widokowy na
dolinę rzeki Łyna i jezioro Krzyż. Piękny naturalny krajobraz przyciąga
uwagę swoją wyjątkową urodą.

Fot. 17 Widok na dolinę rzeki Łyny i jezioro Krzyż

Komorowo - cała droga między Janowem Kościelnym a Szczepkowem
Borowym może stanowić punkt widokowy. Roztacza się z niej widok na
dolinę rzeki Orzyc i wzgórzami położonymi po drugiej stronie oraz widok
na doliny Janówki i Borowianki.

83

Fot. 18 Widok z drogi między Janowcem Kościelnym a Szczepkowem

7. Fauna

Znaczną część opisywanego obszaru pokrywają rozległe kompleksy
leśne, przecinają liczne rzeki i strumienie, które biorą tu swój początek,
urozmaicają rozlewiska nadrzeczne, bagna i jeziora, a do tego pola i łąki.
Istnienie takich właśnie różnego rodzaju przestrzeni stwarza odpowiednie
warunki do życia dla ogromnej różnorodności gatunków fauny. Każdy
z gatunków zwierząt ma swoje wymagania w stosunku do środowiska
i żyje w jemu tylko właściwym biotopie, stanowiąc jednocześnie ważny
i wcale nieprzypadkowy element środowiska, w którym odgrywa ściśle
określoną rolę. Fauna tych stron jest więc bogata i spotkać można wśród
jej licznych przedstawicieli gatunki już rzadkie, a nawet zagrożone
wyginięciem.

Podczas prowadzenia w latach 2006-2007 powszechnej inwentaryzacji

siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory na obszarach
znajdujących się w administracji LP w zasięgu Nadleśnictwa Nidzica
zostało odnotowane występowanie zwierząt znajdujących się na listach
stanowiących załączniki do Dyrektywy Ptasiej oraz do Dyrektywy
Siedliskowej.

84

Tabela XXX

Wyniki inwentaryzacji gatunków zwierząt z załącznika do Dyrektywy

Siedliskowej na obszarze Nadleśnictwa Nidzica (według stanu na
31.12.2007 r.)

Owady

Nr stano-

wiska

Gatunek -

kod

Gatunek - nazwa polska

Gatunek - nazwa łacińska

Leśnictwo

1

2

3

4

4

1042

zalotka większa

Kurki

5

Leucorrhinia pectoralis

Kurki

6

Kurki

7

Kurki

11

Orłowo

14

Orłowo

18

Szkotowo

19

Szkotowo

1

1060

czerwończyk nieparek

Bujaki

2

Lycaena dispar

Bujaki

3

Bujaki

4

Kurki

7

Kurki

8

Dol. Rz. Łyny

9

Dol. Rz. Łyny

10

Bolejny

12

Orłowo

13

Orłowo

15

Jeleń

16

Jeleń

17

Jeleń

20

Szkotowo

21

Szkotowo

22

Napierki

23

Napierki

24

Napierki

25

Janowo

26

Janowo

27

1084

pachnica dębowa

Osmoderma eremita

Glinki

28

Jeleń

85

a) Płazy i gady
Płazy i gady występują w Polsce dość licznie, chociaż ilość gatunków
tych zwierząt jest stosunkowo niewielka. Płazy pojawiły się na Ziemi
w dewonie tzn. w połowie ery paleozoicznej, a gatunki podobne od
żyjących obecnie żyły już w trzeciorzędzie. Płazy są zwierzętami
zmiennocieplnymi, żyjącymi w środowisku ziemno-wodnym. Natomiast
pierwsze prymitywne gady rozwinęły się u schyłku ery paleozoicznej. Do
naszych czasów przetrwały tylko stosunkowo niewielkie formy
przedstawicieli gadów.
Gady podobnie jak płazy są zwierzętami zmiennocieplnymi
przystosowanymi do życia na lądzie (lub wtórnie do życia w wodzie).
W leśnictwie Orłowo nad jeziorem Orłowo Małe w oddz. 199 ze względu
na występowanie żółwia błotnego na tych terenach utworzono rezerwat
„Orłowo Małe”. (żółw błotny widziany był również w rezerwacie „Źródła
rzeki Łyny” przez jednego z pracowników BUL i GL)

Żółw błotny jest gatunkiem reliktowym i wymierającym na naszych

ziemiach. Jest również jednym z najrzadziej występujących zwierząt
w naszym kraju. W Polsce został objęty ochroną gatunkową od 1935 r.
Dorosłe osobniki rzadko przekraczają 20-22cm i wagę 1kg. Samice są
większe od samców. Żółw błotny żyje nad niewielkimi i dzikimi
zbiornikami wodnymi wśród bagien i torfowisk lub nad wolno płynącymi
rzeczkami i strugami. Doskonale pływa i może długo przebywać pod
wodą. Zimuje na lądzie lub w szlamie dennym zapadając w sen zimowy
w październiku, z którego budzi się na początku kwietnia. Pora godowa
żółwia zaczyna się w maju, a w połowie czerwca i na początku lipca
samica składa około 10-19 jaj do wykopanej przez siebie komory
o gruszkowatym kształcie, zlokalizowanej w nasłonecznionych suchych
miejscach o południowej ekspozycji. Bardzo rzadko z jaj wylęgają się
młode, gdyż nie sprzyjają temu panujące u nas warunki klimatyczne. Do
rozwoju jaj potrzebna jest w miesiącach lipcu i sierpniu średnia
temperatura +18°C, a ten właśnie okres charakteryzuje się opadami
deszczu i spadkami temperatury. Żółw błotny potrafi odbywać dalekie
wędrówki w poszukiwaniu nowych terenów łownych albo suchych
piaszczystych miejsc w celu złożenia jaj. Żywi się owadami i ich larwami,
płazami, ślimakami, skorupiakami, rzadziej łowi małe ryby. Przyjmuje
także pokarm roślinny.
Żółw błotny był niegdyś zwierzęciem pospolitym na Warmii
i Mazurach. Jeszcze w XIX wieku żółwie żyły na całym obszarze,
a szczególnie licznie w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich i Warmii. Po
II wojnie światowej miejscowi rybacy nierzadko wyciągali w sieciach wraz
z rybami żółwie błotne. Z opowiadań starych Mazurów wynika, że żółwie

86

przetrzymywano po wsiach “... jedni twierdzą, że na szczęście, inni aby się
świnie dobrze chowały ...”

Tabela XXXI

Wyniki inwentaryzacji gatunków zwierząt z załącznika do Dyrektywy

Siedliskowej na obszarze Nadleśnictwa Nidzica (według stanu na
31.12.2007 r.)

Płazy i gady

L.p.

Gatunek -

kod

Gatunek - nazwa polska

Gatunek - nazwa łacińska

Leśnictwo

1

2

3

4

1.

1188

kumak nizinny

Łyna

2.

Więckowo

3.

Orłowo

4.

Jeleń

5.

Glinki

6.

Bolejny

7.

1166

traszka grzebieniasta

Szkotowo

8.

Kurki

9.

Wykno

10.

Orłowo

11.

Glinki

12.

Bujaki

13.

1220

żółw błotny

Orłowo

87

Tabela XXXII Wykaz płazów i gadów

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Płazy Amphibia

1 Traszka zwyczajna

Triturus vulgaris

chron.

2 Kumak nizinny

Bombina bombina

chron.

3 Grzebiuszka ziemna

Pelobates fuscus

chron.

4 Ropucha szara

Bufo bufo

chron.

5 Ropucha zielona

Bufo viridis Laurenti

chron.

6 Ropucha paskówka

Bufo calamita

chron.

7 Żaba wodna

Rana esculenta

chron. okres.

8 Żaba trawna

Rana temporaria

chron.

9 Żaba jeziorkowa

Rana lessonae

chron. okres.

10 Rzekotka drzewna

Hyla arborea

chron.

87

88

c.d. Tabela XXXII Wykaz płazów i gadów

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Gady Reptilia

11 Żółw błotny

Emus orbicularis

EN

chron.

12 Jaszczurka zwinka

Lacerta agilis linnaeus

chron.

13 Jaszczurka żyworódka

Lacerta vivipara

chron.

14 Padalec zwyczajny Angius

fragilis linnaeus

chron.

15 Zaskroniec zwyczajny

Natrix natrix

chron.

16 Żmija zygzakowata

Vipera berus

chron.

EN (Endangered) – gatunek bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożony

88

89

b) Ptaki
Zarówno duże jak i małe kompleksy leśne, bagna, moczary,
a w północnej i środkowo wschodniej części Nadleśnictwa jeziora
sprzyjają życiu bogatej awifauny. Między innymi znajdują się tu miejsca
bytowania żurawia, bociana czarnego, błotniaka stawowego, orlika
krzykliwego i wielu innych niemniej interesujących ptaków. W leśnictwie
Napierki pomiędzy oddziałami 506-507 na bagnach i nadrzecznych
torfowiskach znajdują się miejsca lęgowe żurawia, który występuje tu
bardzo licznie. Żuraw na wielu terenach jest gatunkiem ginącym i dlatego
konieczna jest pełna jego ochrona wraz z biotopami lęgowymi tego
gatunku.

Obszar byłego poligonu Muszaki znajdujący się w bliskim sąsiedztwie

Nadleśnictwa Nidzica stanowi jedną z największych ostoi cietrzewia
w województwie warmińsko-mazurskim.

Na terenie naszego kraju stwierdzono stałe występowanie lub

sporadyczne pojawianie się około 415 gatunków ptaków, w tym 36
gatunków ptaków drapieżnych (w Europie występuje 38 gatunków ptaków
drapieżnych, na świecie około 290 gatunków).

W 1981r. Naczelny Dyrektor Lasów Państwowych wydał zarządzenie

o wytyczeniu stref ochronnych w promieniu 200 m wokół gniazd bielików,
rybołowów i orłów przednich. Obecnie ochroną strefową objęte są
gniazda: bielika, orła przedniego, orlika krzykliwego i grubodziobego,
orzełka, gadożera, rybołowa, kani czarnej i rudej, sokoła wędrownego,
puchacza i bociana czarnego. Ptaki drapieżne pełniąc rolę selekcyjną i
sanitarną są ważnym i niezbędnym czynnikiem w ekosystemach
wpływającym na jakość biotopu. Liczba ptaków drapieżnych jest istotnym
wskaźnikiem stanu naturalnego środowiska ponieważ bardzo silnie reagują
one na wszelkie skażenia, są więc dobrym wskaźnikiem stopnia zatrucia
przyrody. Większość z nich związana jest z lasem, znajdując warunki do
życia w dużych kompleksach leśnych o bogatym zróżnicowaniu siedlisk i
struktury drzewostanów, w pobliżu jezior, bagien i torfowisk. Osuszanie
podmokłych łąk i bagien jest przyczyną likwidacji żerowisk ptaków
drapieżnych oraz wielu innych gatunków ptaków związanych z takim
właśnie środowiskiem. Jednak tego rodzaju obszary objęto obecnie
ochroną i stworzone zostały warunki prawne do ochrony śródleśnych
nieużytków takich jak bagna, trzęsawiska, moczary i torfowiska
(Zarządzenie Nr 11A Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia
11 maja 1999r.)

Podstawą do wszelkich działań jest Ustawa o lasach z dnia 28 września

1991 roku, która określa zasady zachowania, ochrony i powiększania
zasobów leśnych oraz zasady gospodarki leśnej w powiązaniu z innymi
elementami środowiska i z gospodarką narodową.

90

W lasach Nadleśnictwa Nidzica znajdują się dwa gniazda orła bielika,

12 gniazd orlika krzykliwego oraz jedno gniazdo bociana czarnego,
z których wyprowadzane są młode. Łącznie zlokalizowanych jest tutaj
15stanowisk lęgowych zasiedlonych przez gatunki ptaków, dla których
wymagane jest ustalenie stref ochrony.

Opracowanie zawiera aktualny opis rozmieszczenia miejsc gniazdowych

objętych ochroną na podstawie art. 48 i 60 ustawy z dnia 16 kwietnia
2004r. o ochronie przyrody oraz rozporządzeniem Ministra Środowiska
w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną.
W opracowaniu zawartę są też między innymi propozycję granic stref
ochronnych. Jednak zawarte informacje ze względu na zagrożenie
wzmożoną penetracją ludzką w miejscach gniazdowych przeznaczone są
do użytku wewnętrznego i nie powinny być rozpowszechniane.

Orzeł bielik to częściowo osiadły rzadki ptak drapieżny, o rozpiętości skrzydeł do

2,4 m. Żyje w okolicach obfitujących w wodę, na wybrzeżu, nad dużymi bogatymi
w ryby rzekami i jeziorami. Buduje olbrzymie gniazda z grubych gałęzi i patyków
w starych drzewostanach w pobliżu zbiorników wodnych. Okres lęgowy od lutego do
kwietnia. Składa 1-2 kredowobiałe jaja, z których wykluwają się młode po około 40
dniach. Pisklęta pozostają w gnieździe około 10 tygodni. Dojrzałość płciową osiąga
w piątym lub szóstym roku życia. Żywi się rybami, ptakami, drobnymi ssakami, padliną.

Orlik krzykliwy jest niezbyt często występującym wędrownym ptakiem

drapieżnym, chociaż na terenie Polski północno-wschodniej jego populacja jest bardziej
liczna. Lubi duże obszary leśne ze starodrzewiem, w pobliżu rozległych łąk, rzek, jezior
i bagien. Jaja składa na przełomie kwietnia i maja. Wysiaduje je około 43 dni. Pisklęta
pozostają w gnieździe około 7-8 tygodni. Jego pożywienie stanowią żaby, węże,
jaszczurki, gryzonie. We wrześniu odlatuje na zimę do Afryki skąd powraca w kwietniu.

Bocian czarny jest gatunkiem rzadkim, chociaż ostatnio w Polsce notuje się wzrost

jego liczebności. Jest ptakiem płochliwym, unikającym człowieka. Gniazda zakłada
w zacisznych, starych lasach. Pokarm zdobywa na rozlewiskach rzek i strumieni,
bagnach i podmokłych łąkach. Jaja wysiadują oboje rodzice w końcu kwietnia i w maju
przez około 5-6 tygodni. Dojrzałość płciową bocian czarny osiąga w trzecim roku życia.
Jest ptakiem wędrownym. Na zimowiska w Afryce odlatuje w sierpniu i wrześniu,
powracając zazwyczaj do tych samych gniazd na początku kwietnia.

Na podstawie badań i obserwacji przeprowadzonych przez Pana

Bogdana Brewkę sporządzona została lista ptaków występujących na
terenie Nadleśnictwa Nidzica, która została również uzupełniona przez
pracowników alp.

Podczas przeprowadzonej w 2006 r. inwentaryzacji 6 gatunków

ptaków znajdujących się na liście stanowiącej załącznik do Dyrektywy
Ptasiej w zasięgu Nadleśnictwa Nidzica odnotowano występowanie:

- 1 stanowiska lęgowe bociana czarnego (kod A030)

91

- 2 stanowiska lęgowe bielika (kod A075)
- 12 stanowisk lęgowych orlika krzykliwego (kod A089)
- 9 obszarów stanowiących biotopy lęgowe oraz 1 zlotowisko żurawi

(kod A127)

Fot. 19 Bocian biały- Ciconia ciconia

92

Tabela XXXIII Wykaz ptaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

1

Perkozek
Podiceps ruficollis

chron.

2

Perkoz dwuczuby
Podiceps cristatus

chron.

3

Perkoz rdzawoszyi
Podiceps grisegena

chron.

4

Kormoran
Phalcrocorax carbo

chron.

częściowo

5

Bąk
Botaurus stellaris

LC

chron.

6

Czapla siwa
Ardea cinerea

chron.

częściowo

7

Bocian czarny
Ciconia nigra

ochrona

strefowa

8

Bocian biały
Ciconia ciconia

chron.

9

Łabędź niemy
Cygnus olor

chron.

10

Krakwa
Anas strepera

chron.

11

Cyraneczka Anas
querquedula

92

93

c.d. Tabela XXXIII Wykaz ptaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

12

Krzyżówka
Anas platyrhynchos

13

Cyranka
Anas cercca

chron.

14

Głowienka
Anas ferina

15

Czernica
Aythya fuligula

16

Gągoł
Bucephala clangula

chron.

17

Nurogęś
Mergus merganser

chron.

18

Trzmielojad
Pernis apivorus

chron.

19

Kania czarna
Milvus migrans

NT

ochrona

strefowa

20

Kania rdzawa
Milvus milvus

NT

ochrona

strefowa

21

Orzeł bielik
Haliaeetus albicilla

LC

ochrona

strefowa

22

Błotniak stawowy
Circus aeruginosus

chron.

93

94

c.d. Tabela XXXIII Wykaz ptaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

23

Błotniak zbożowy ?
Circus cyaneus

VU

chron.

24

Błotniak łąkowy
Circus pygargus

chron.

25

Jastrząb
Accipiter gentilis

chron.

26

Krogulec
Accipiter nisus

chron.

27

Myszołów zwyczajny
Buteo buteo

chron.

28

Orlik krzykliwy
Aquila pomarina

LC

ochrona

strefowa

29

Orlik grubodzioby ?
Aquila clanga

CR

ochrona

strefowa

30

Pustułka Falco
tinnunculus

chron.

31

Kobuz
Falco subbuteo

chron.

32

Cietrzew ?
Tetrao tetrix

EN

ochrona

strefowa

33

Kuropatwa zwyczajna
Perdix perdix

94

95

c.d. Tabela XXXIII Wykaz ptaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

34

Przepiórka
Coturnix coturnix

chron.

35

Kokoszka wodna
Gllinula chloropus

chron.

36

Łyska
Fulica atra

37

Żuraw
Grus grus

chron.

38

Siewka rzeczna
Charadrius dubius

chron.

39

Czajka
Arenaria interpres

chron.

40

Bekas
Gallinago gallinago

chron.

41

Słonka
Scolopax rusticola

42

Rycyk
Limosa limosa

chron.

43

Kulik wielki
Numenius arquata

VU

chron.

44

Krwawodziób
Tringa totanus

chron.

95

96

c.d. Tabela XXXIII Wykaz ptaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

45

Samotnik
Tringa ochropus

chron.

46

Śmieszka
Larus ridibundus

chron.

47

Rybitwa zwyczajna
Sterna hirundo

chron.

48

Rybitwa czarna
Chiladonias niger

chron.

49

Siniak
Columba oenas

chron.

50

Grzywacz
Columba palumbus

51

Sierpówka
Streptopelia decaocto

chron.

52

Turkawka
Streptopelia turtur

chron.

53

Kukułka
Cuculus canorus

chron.

54

Puszczyk
Strix aluco

chron.

55

Puchacz
Bubo bubo

NT

ochrona

strefowa

96

97

c. d. Tabela XXXIII Wykaz ptaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

56

Sowa uszata
Asio otus

chron.

57

Lelek kozodój
Caprimulgus europaeus

chron.

58

Jerzyk
Apus apus

chron.

59

Zimorodek
Alcedo athis

chron.

60

Dudek
Upupa epops

chron.

61

Krętogłów
Jynx torquilla

chron.

62

Dzięcioł czarny
Dryocopus martius

chron.

63

Dzięcioł duży
Dendrocopos major

chron.

64

Dzięcioł średni
Dendrocopos medius

chron.

65

Dzięcioł zielony
Picus viridis

chron.

66

Dzięciołek
Dendrocopos minor

chron.

97

98

c.d. Tabela XXXIII Wykaz ptaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

67

Lerka

(skowronek borowy)

Lullula arborea

chron.

68

Skowronek polny
Alauda arvensis

chron.

69

Dymówka
Hirundo rustica

chron.

70

Oknówka
Delichon urbica

chron.

71

Brzegówka
Riparia riparia

chron.

72

Świergotek polny
Anthus campestris

chron.

73

Świergotek drzewny
Anthus trivialis

chron.

74

Świergotek łąkowy
Anthus pratensis

chron.

75

Pliszka żółta
Motacilla flava

chron.

76

Pliszka siwa
Motacilla alba

chron.

77

Strzyżyk
Troglodytes troglodytes

chron.

9

8

99

c. d. Tabela XXXIII Wykaz ptaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

78

Pokrzywnica
Prunella modularis

chron.

79

Rudzik
Erithacus rubecula

chron.

80

Słowik szary
Luscinia luscinia

chron.

81

Kopciuszek
Phoenicurus ochrorus

chron.

82

Pleszka
Phoenicurus phoenicurus

chron.

83

Pokląskwa
Saxicola rubetra

chron.

84

Białorzytka
Oenanthe oenanthe

chron.

85

Kos
Turdus merula

chron.

86

Kwiczoł
Turdus philomelos

chron.

87

Drozd śpiewak
Turdus philomelos

chron.

88

Droździk
Turdus iliacus

chron.

9

9

100

c.d. Tabela XXXIII Wykaz ptaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

89

Paszkot
Turdus visciivorus

chron.

90

Strumieniówka
Locustella fluviatilis

chron.

91

Brzęczka
Locustella luscinioides

chron.

92

Rokitniczka

Acrocephalus schoenobaenus

chron.

93

Łozówka
Acrocephalus palustris

chron.

94

Trzcinniczek
Acrocephalus scirpaceus

chron.

95

Trzciniak

Acrocephalus arundinaceus

chron.

96

Zaganiacz
Hippolais icterina

chron.

97

Jarzębatka
Sylvia nisoria

chron.

98

Piegża
Sylvia curruca

chron.

99

Cierniówka
Sylvia communis

chron.

100

101

c.d. Tabela XXXIII Wykaz ptaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

100

Kapturka
Sylvia atricapilla

chron.

101

Pokrzewka ogrodowa
Sylvia borin

chron.

102

Świstunka leśna
Phylloscopus sibilatrix

chron.

103

Pierwiosnek
Phylloscopus collybita

chron.

104

Piecuszek
Phylloscopus trochilus

chron.

105

Mysikrólik
Regulus regulus

chron.

106

Zniczek
Regulis ignicapillus

chron.

107

Muchołówka szara
Musiscapa striata

chron.

108

Muchołówka mała
Ficedula parva

chron.

109

Muchołówka żałobna
Ficedula hypoleuca

chron.

110

Raniuszek
Aegithalos caudatus

chron.

101

102

c.d. Tabela XXXIII Wykaz ptaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

111

Sikora czubatka
Parus cristatus

chron.

112

Sosnówka
Parus ater

chron.

113

Sikora uboga
Parus palustris

chron.

114

Sikora bogatka
Parus major

chron.

115

Modraszka
Parus caeruleus

chron.

116

Czarnogłówka
Parus montanus

chron.

117

Kowalik
Sitta europaea

chron.

118

Pełzacz leśny
Carthia familiaris

chron.

119

Wilga
Oriolus oriolus

chron.

120

Srokosz
Lanius excubitor

chron.

121

Dzierzba gąsiorek
Lanius collurio

chron.

10
2

103

c.d. Tabela XXXIII Wykaz ptaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

122

Sójka
Garrulus glandarius

chron.

123

Sroka
Pica pica

chron.

częściowo

124

Orzechówka

Nucifraga caryocatactes

chron.

125

Kawka
Corvus monedula

chron.

126

Gawron
Corvus frugilegus

chron.

częściowo

127

Wrona
Corvus corone

chron.

częściowo

128

Kruk
Corvus corac

chron.

częściowo

129

Szpak
Strunus vulgaris

chron.

130

Wróbel
Passer domestikus

chron.

131

Mazurek
Passer montanus

chron.

132

Zięba
Fringilla coelebs

chron.

103

104

c.d. Tabela XXXIII Wykaz ptaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

133

Jer
Fringilla montifringilla

chron.

134

Kulczyk
Serinus serinus

chron.

135

Dzwoniec
Carduelis chloris

chron.

136

Szczygieł
Carduelis carduelis

chron.

137

Czyż
Carduelis spinus

chron.

138

Makolągwa
Carduelis cannabina

chron.

139

Dziwonia
Corpodaceus erythrinus

chron.

140

Gil
Pyrrhula pyrrhula

chron.

141

Grubodziób

Coccothraustes Coccothraustes

chron.

142

Trznadel
Emberiza citrinella

chron.

143

Ortolan
Emberiza hortulana

chron.

104

105

c.d. Tabela XXXIII Wykaz ptaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

144

Potrzos
Emberiza schoeniclus

chron.

145

Potrzeszcz
Emberiza calandra

chron.

146

Jemiołuszka
Bombycilla gurrulus

chron.

147

Drzemlik
Falco columbarius

chron.

LC (Least Koncern)– gatunki w kraju niewykazujące na razie regresu populacyjnego i nienależące do zbyt rzadkich, a nawet lokalnie i/lub czasowo
zwiększające swój stan posiadania, a także takie, które reprezentowane są przez populacje marginalne, ledwie zaznaczające się i nie trwałe.
NT (Near Threatened) – gatunki niższego ryzyka, ale bliskie zagrożenia
VU (Vulnerable) – gatunki wysokiego ryzyka, narażone na wyginięcie
CR (Critically Endangered) – gatunki skrajnie zagrożone
EN (Endangered) – gatunki bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożone

10
5

106

c) Ssaki

Na omawianym obszarze stwierdzono występowanie 3 gatunków

ssaków a listy stanowiącej załącznik do Dyrektywy Siedliskowej. Są to:
bóbr, wydra i wilk.

Bóbr

Spośród zwierząt jeszcze kilkanaście lat temu rzadko spotykanych, a obecnie będących
dość często spotykanymi mieszkańcami Polski północno-wschodniej, w tym i terenów
znajdujących się w zasięgu Nadleśnictwa Nidzica należy wymienić bobry, które
znalazły tutaj miejsce i odpowiednie warunki do życia. Przed około 24 laty bobry
zostały reintrodukowane w okolice Nidzicy. 10 lat temu żyły tu 4 rodziny bobrów (16
sztuk według szacunku pracowników alp z 1997 r. w leśnictwie Wykno 1 rodzina, i w
leśnictwie Jeleń 3 rodziny). Inwntaryzacja z 2006 r. wykazała 36 stanowisk bobrów.
Zwierzęta te bytują wzdłuż całej długości rzeki Koniuszanki i nad jeziorem Koniuszyn,
wzdłuż rzek Łyna, Orzyc i Szkotówka, nad jeziorami Krzyż, Wilczoch, Wronowo, nad
rowami melioracyjnymi i rozlewiskami.

Do XVIII wieku bóbr zasiedlał niemal całą Europę, lecz w ciągu ostatnich 200 lat

jego populacja tak bardzo się zmniejszyła, że gatunkowi temu groziło wyginięcie.
W Polsce na początku XX wieku bóbr występował nielicznie i tylko we wschodniej
części kraju. W 1919 r. wprowadzona została ścisła ochrona bobra. W 1928 r. liczba
osobników tego gatunku szacowana była na około 235 sztuk. W 1958 r. zorganizowano
w Popielnie fermę hodowlaną bobrów dla odtworzenia ich populacji na terenie Polski.
Dzięki ścisłej ochronie i reintrodukcji (wsiedlaniu bobrów w miejsce ich pierwotnego
występowania) w ostatnim 10-leciu ich sytuacja zmieniła się na lepsze. W Polsce,
szczególnie w województwach północno-wschodnich, bóbr rozprzestrzenia się coraz
bardziej i obecnie należy do gatunków, które zostały wyprowadzone z zagrożenia.
W 2000 r. populacja bobra w kraju osiągnęła poziom około 18 000 sztuk (A. Czech
2000).

Najbardziej zwarta i najliczniejsza populacja bobrów zajmuje dzisiaj tereny Polski

północno-wschodniej.

107

Typowym miejscem bytowania bobra są doliny i brzegi rzek, strumieni, rowów

melioracyjnych, brzegi jezior, wokół których rosną drzewa o miękkim drewnie. Bardzo
ważną rolę u bobrów odgrywa dostęp do wody, jej jakość nie ma większego znaczenia.
A. Czech w monografii „Bóbr” wspomina o stanowisku założonym przez bobry na
cieku odprowadzającym nieczystości z dużej chlewni, gdzie zbudowały one system tam
oczyszczających wodę wpływającą do ich stanowiska.

Wśród zwierząt bobry stanowią specyficzny wyjątek posiadając umiejętność

przystosowywania środowiska do swoich potrzeb. Dzięki ogromnej zmienności
osobniczej psychiki, one same potrafiły również przystosować się do nowych warunków
życia w świecie tak bardzo zmienionym przez człowieka (intensyfikacja produkcji
przemysłowej, rolnej, zanieczyszczenie wód powierzchniowych, melioracja rozległych
terenów, regulacja rzek itp.).

Bóbr jest ziemnowodnym zwierzęciem roślinożernym, a jego pokarm w okresie

wegetacyjnym stanowią rośliny wodne i nabrzeżne o nie zdrewniałych pędach (m. in.
grążel, pałka, trzcina, tatarak, skrzyp). Z nadejściem końca okresu wegetacyjnego bóbr
jest zmuszony do przejścia na inny rodzaj pożywienia. Odżywia się wówczas korą
z gałęzi drzew takich jak: topole, osiki, wierzby, nie gardzi również dębem, sosną
i świerkiem. Około 200 gatunków roślin zielnych i 100 drzewiastych stanowi jadłospis
bobra. (Zróżnicowanie to jest uzależnione od możliwości dostępu.) Pożywienie
magazynowane na zimę jest zatapiane na tratwach pod wodą, czasami w norach. Bóbr
spędzając niemal całe życie w wodzie potrzebuje sprzyjającego mu środowiska. Osiąga
to przez zatapianie terenu, budując tamy, domki, kanały. W ten sposób zapewnia sobie
bezpieczeństwo i możliwość trwania sprzyjającego mu środowiska. Dzięki
utrzymywaniu stałego i podwyższonego poziomu wody podwodne wejścia do żeremi
i nor są ukryte, możliwe jest zatopienie zmagazynowanego na zimę pokarmu, ułatwiony
transport drewna, a także skrócona droga ucieczki, gdy zwierzęta żerują na lądzie. Bóbr
mieszka w norach wykopanych w stromych brzegach wód lub buduje żeremia z gałęzi,
mułu, darni. Żeremia mogą mieć do 3 m wysokości i około 20 m średnicy u podstawy.
Bóbr stosownie do swoich potrzeb buduje tamy, groble i kaskady by spiętrzyć wodę.
Kopie kanały aby ułatwić sobie transport pożywienia i materiałów na budowy tam
i domków, a także w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Bobry żyją w stałych
parach około 15-25 lat. Typowa rodzina bobrów składa się z rozmnażającej się pary
rodzicielskiej, młodych tegorocznych i młodych z poprzedniego roku (razem około 4-10
osobników). W trzecim roku życia wiosną młode bobry w poszukiwaniu partnera
i miejsca na osiedlenie opuszczają rodzinne gniazdo. Gody odbywają się w styczniu
i lutym, a młode rodzą się w maju i czerwcu po trwającej około 105-107 dni ciąży.
W miocie rodzi się 2-5 sztuk młodych. Bobry odznaczają się silnym terytorializmem,
oznaczają zajmowany przez siebie teren strojem bobrowym (wydaliną gruczołów
prepucjalnych o zapachu piżma). Wielkość zajmowanego terytorium zależy od jego
zasobności w pokarm.

„Zmiany krajobrazu i stosunków wodnych spowodowane przez bobry wpływają na
wzrost biologicznej różnorodności. W miejscach tych tworzą się biotopy dogodne dla
siedlisk gatunków zwierząt wodno-błotnych (wydra, norka amerykańska, karczownik
ziemnowodny, kuna, wiele gatunków płazów, z ptaków żurawie, łabędzie, liczne
gatunki kaczek, brodziec leśny, na przelotach wiosennych i jesiennych są to miejsca
postoju ptaków siewkowatych, żurawi, gęsi ...)” M. Mellin 1999r.

Stawy bobrowe utrzymują wodę na stosunkowo stałym poziomie. Efekty prac

wykonywanych przez bobry zmieniają charakter i kształt linii brzegowej cieków
i zbiorników wodnych. Środowisko zmienia się uzyskując naturalny charakter

108

z bujną roślinnością i bogatym światem zwierząt. (Inicjacja odtwarzania naturalnych
zespołów zaroślowych i leśnych, nad brzegami zbiorników wodnych powstaje
szeroka strefa ekotonowa.) Następuje zmiana warunków hydrologicznych,
a rozlewiska magazynują duży procent wody w zlewni.

Lokalnie podwyższa się poziom wody gruntowej. Zahamowany zostaje proces

degradacji cieków znajdujących się pod wpływem gospodarki człowieka, zmniejsza
się erozja i zagrożenie powodziowe. Zanieczyszczona woda jest oczyszczana
w naturalny sposób. Również emocjonalne wartości wynikające z pojawienia się
bobrów mają niebagatelne znaczenie. Są to: urozmaicony i ciekawy krajobraz,
możliwości rekreacyjne - kontakt z przyrodą (w stanowiskach bobrów planuje się
urządzanie ścieżek dydaktycznych), sportowe (wędkarstwo).

„ ... Czasem trudno jest stwierdzić czy dana działalność bobrów jest szkodą czy
korzyścią dla człowieka .... Dlatego w przypadku oceny szkód bobrowych trzeba brać
pod uwagę tak wiele czynników i opinii różnych grup interesów, na ile jest to
możliwe.

Przed podjęciem jakichkolwiek działań należy się zastanowić czy szkody
powodowane przez bobry są zawsze duże i trudne do zniesienia. Często bowiem
takie działania jak wycinanie drzew (często o niskiej wartości finansowej),
podtapianie gruntu, itp. są rekompensowane z nawiązką poprzez lokalne zwiększenie
różnorodności biologicznej, retencji, oczyszczania wody podwyższania poziomu wód
gruntowych ...

Jak już dowiedziono, skuteczność i realne zastosowanie polowań oraz odłowów
w zmniejszaniu szkód powodowanych przez bobry są raczej niskie. Dlatego
proponuje się wykorzystywać inne środki ograniczające uciążliwą działalność
bobrów. Konieczne jest opracowanie i stosowanie zasad gospodarowania populacją
bobrów w Polsce tak, by z jednej strony wykorzystać ich inżynieryjne zdolności do
zwiększenia retencji wody jak i zwiększania różnorodności biologicznej itd.,
a z drugiej minimalizować szkody przez nie powodowane. Zamiast walczyć
z bobrami, powinniśmy nauczyć się z nimi obcować, a tam gdzie jest to możliwe
współpracować w celu poprawy stanu środowiska.”

Fot. 20 Bóbr europejski Castor fiber

Model gospodarowania populacją bobra oraz sposoby rozwiązywania problemów
z bobrami zostały szczegółowo przedstawione w opracowaniu A. Czecha „Bóbr –

109

gryzący problem”. W Polsce bóbr europejski jest gatunkiem, który wyszedł z zagrożenia
i obecnie znajduje się pod ochroną częściową.

Tabela XXXIV

Wyniki inwentaryzacji gatunków zwierząt z załącznika do

Dyrektywy Siedliskowej na obszarze Nadleśnictwa Nidzica (według
stanu na 31.12.2007 r.)

Bóbr europejski - Castor fiber

L.p.

Gatunek -

kod

Obręb

Rodzaj obserwacji

Lokalizacja

Oddz., Pododdz.

1

2

4

3

5

1

1337

Nidzica

tropy

rzeka Koniuszanka

2

tropy

rzeka Koniuszanka

3

tropy

rzeka Koniuszanka

4

tropy

rów melioracyjny

5

tropy

grunt prywatny

6

tropy

rzeka Orzyc (Komorowo-Gieworty)

7

miejsce żerowania

jez. Wilczoch (nad brzegiem)

8

tropy

jez. Wronowo (nad brzegiem)

9

miejsce żerowania

rzeka Szkotówka (teren wzdłuż rzeki)

10

2 tamy

rozlewisko ok. 0,40 ha

11

miejsce bytowania

teren wzdłuż rzeki Orzyc (starorzecza)

12

miejsce bytowania

rów

13

Koniuszyn

miejsce żerowania

rzeka Łyna

14

miejsce żerowania

jez. Krzyż (Łyński Młyn)

15

miejsce żerowania

jez. Stryjewko

16

miejsce żerowania

rzeka Koniuszanka

17

1 żeremie

rozlewisko ok. 0,30 ha

18

miejsce żerowania

brzeg jez., teren wzdłuż rzek

19

miejsce żerowania

brzeg jez., teren wzdłuż rzek

20

miejsce żerowania

teren wzdłuż rzeki Koniuszanka oraz teren

wzdłuż linii brzegowej jez. Koniuszyn

21

miejsce żerowania

teren wzdłuż rzeki Koniuszanka oraz teren

wzdłuż linii brzegowej jez. Koniuszyn

22

miejsce żerowania

teren wzdłuż rzeki Koniuszanka oraz teren

wzdłuż linii brzegowej jez. Koniuszyn

23

miejsce żerowania

teren wzdłuż rzeki Koniuszanka oraz teren

wzdłuż linii brzegowej jez. Koniuszyn

24

miejsce żerowania

teren wzdłuż rzeki Koniuszanka oraz teren

wzdłuż linii brzegowej jez. Koniuszyn

25

tropy

teren wzdłuż rzeki Koniuszanka oraz teren

wzdłuż linii brzegowej jez. Koniuszyn

26

tropy

teren wzdłuż rzeki Koniuszanka oraz teren

wzdłuż linii brzegowej jez. Koniuszyn

27

tropy

teren wzdłuż rzeki Koniuszanka oraz teren

wzdłuż linii brzegowej jez. Koniuszyn

28

tropy

teren wzdłuż rzeki Koniuszanka oraz teren

wzdłuż linii brzegowej jez. Koniuszyn

29

tropy

teren wzdłuż rzeki Koniuszanka oraz teren

wzdłuż linii brzegowej jez. Koniuszyn

110

Wydra

W wodach jeziora Zawadzkiego i rzeki Orzyc w leśnictwie Janowo spotkać można

wydrę. Miejscem jej występowania są wszelkiego rodzaju zbiorniki wód słodkich:
stawy jeziora, rzeki i kanały szczególnie o zalesionych brzegach.
Wydra (Lutra lutra) jest ssakiem doskonale przystosowanym do życia w wodzie.
Legowisko wydry stanowią nory o skomplikowanej budowie, wykopane przeważnie nad
brzegiem rzeki pod zwisającymi gałęziami drzew. Żyje najczęściej pojedynczo
(szczególnie samce poza okresem godowym) lub w grupach rodzinnych. Ciąża trwa
około 2 miesiące, a młode rodzą się w ilości 1-6 (najczęściej 2 lub 3) osiągając
dojrzałość płciową po dwóch latach życia. Wydra jest aktywna głównie w nocy. Jej
pożywienie stanowią przede wszystkim ryby, ale uzupełnia pokarm również żabami,
rakami rzadziej ptactwem wodnym i drobnymi gryzoniami

.

Tabela XXXV

Wyniki inwentaryzacji gatunków zwierząt z załącznika do Dyrektywy

Siedliskowej na obszarze Nadleśnictwa Nidzica (według stanu na
31.12.2007 r.)

Wydra - Lutra lutra

L.p.

Gatunek -

kod

Obręb

Rodzaj obserwacji

Lokalizacja

Oddz., Pododdz.

1

2

4

3

5

1

1355

Nidzica

tropy

staw we wsi Borowy Młyn

2

tropy

staw rybny we wsi Litwinki

3

tropy

staw w okolicach Zembrzusa

4

miejsce żerowania

jez. Wronowo, teren nad linią brzegową

5

tropy

jez. Szkotowo, teren nad linią brzegową

6

tropy

rzeka Szkotówka (teren wzdłuż rzeki)

7

miejsce bytowania

teren wzdłuż rzeki Orzyc

8

miejsce bytowania

teren trudno dostępny na NW stronie jez.

Zawadzkiego oraz przy ujściu strumienia po

stronie jeziora

9

miejsce bytowania

teren trudno dostępny na NW stronie jez.

Zawadzkiego oraz przy ujściu strumienia po

stronie jeziora

10

Koniuszyn

tropy

wsch. brzeg jez. Orłowskie Duże

11

miejsce żerowania

sztyczne jezioro przy młynie

12

tropy

rzeka Łyna oraz jez. Kiernoz Mały i Kiernoz

Duży

13

tropy

rzeka Łyna oraz jez. Kiernoz Mały i Kiernoz

Duży

14

miejsce bytowania

jez. Koniuszyn oraz teren wzdłuż linii brzegowej

15

miejsce bytowania

jez. Bujaki (teren nad linią brzegową)

16

miejsce bytowania

stawy rybne w okolicy Frąknowa

Wilk

Obszar Nadleśnictwa obejmujący dawne tereny puszczańskie jest miejscem

występowania ograniczanego w swym zasięgu w ciągu ostatnich 150-ciu lat wskutek
tępienia wilka. Wilki towarzyszyły ludziom od niepamiętnych czasów. Z historycznych
przekazów wynika, że w Wielbarku w 1769 r. dla ochrony mieszczan przed
rozbójnikami i wilkami, (tych ostatnich szczególnie groźnych zimą) postawiono wysoki
parkan z balów i murowaną bramę. Według oceny Zakładu Badania Ssaków PAN
w Białowieży w latach 2006-2007 populacja wilka w Polsce szacowana była na około

111

384-598 osobników, żyjących w 101-124 watahach, w tym w zasięgu RDLP Olsztyn 40
osobników (lata 2005/2007) W watasze żyje od 2 do 7 osobników. Z informacji
uzyskanych w Nadleśnictwie Nidzica wynika, że tereny Nadleśnictwa (głównie obręb
Koniuszyn) stanowią część rewiru 1 watahy.

Fot. 21 Wilk (Canis lupu)

W latach 2000-2001 opracowana została przez doc. dr hab. Wł. Jędrzejewskiego

i dr K.Schmidta „Strategia ochrony wilków i rysi w Polsce północno-wschodniej”.
Celem tego opracowania jest przedstawienie analizy, stanu zachowania i perspektyw
utrzymania i ochrony populacji wilków i rysi na Warmii, Mazurach, Podlasiu
i północnym Mazowszu. Jego autorzy oceniają, że liczebność i zasięg wilków w Polsce
północno-wschodniej w ciągu ostatnich 10-ciu lat były stabilne, a wprowadzenie
ochrony gatunkowej nie przyczyniło się do zwiększenia populacji.

Do głównych zagrożeń wymienionych drapieżników zaliczono:

- fragmentację środowiska, która uniemożliwia migrację konieczną do utrzymania

różnorodności genetycznej i trwałości populacji w wyniku braku ciągłości
terenów leśnych

- kłusownictwo
- rozbudowę infrastruktury
- ruch turystyczny i prace leśne w okresie rozrodu
- specyficzne konflikty z gospodarką człowieka (szkody powodowane wśród

zwierząt hodowlanych)

Jako rozwiązania mogące pomóc w utrzymaniu i odtworzeniu populacji drapieżników
w granicach ich potencjalnych zasięgów zaproponowano:

- wykorzystanie możliwości, jakie stwarza „krajowy program zwiększania

lesistości” oraz programy rolno-środowiskowe Unii Europejskiej, do połączenia
wszystkich dużych kompleksów leśnych północno-wschodniej Polski siecią
korytarzy ekologicznych

112

- ochrona miejsc rozrodu wilków – proponowane są ostoje zwierzyny, gdzie

autorzy postulują o ograniczenie wstępu ludzi i realizacji prac leśnych w okresie
od 1 kwietnia do 15 lipca, w czasie w którym wadera wybiera miejsce na norę
i odchowuje szczenięta

- przeciwdziałanie kłusownictwu
- konsekwentna realizacja planu minimalizowania konfliktów społecznych

wywoływanych przez szkody powodowane przez wilki

- edukacja społeczeństwa na temat roli drapieżników w ekosystemach i potrzeby

ich

ochrony

(konieczność

przekonania

społeczeństwa

o możliwości

współistnienia wilka, rysia i człowieka na tym samym terenie przy spełnieniu
określonych warunków)

- wdrożenie całego systemu monitoringu populacji wilków i rysi przez

administrację Lasów Państwowych (służby leśne i służby parków narodowych są
jedynym możliwym wykonawcą takiego zadania)

Kopalne szczątki wilka, który towarzyszył przodkom człowieka datowane są na

około 400 tysięcy lat. Pochodzą od niego wszystkie rasy psa domowego. Od czasów,
gdy człowiek zaczął zmieniać tryb życia z koczowniczego na osiadły, zmianie uległ
również jego stosunek do wilków. Zwierzę to postrzegane było odtąd jako istotne
zagrożenie dla interesów człowieka. Tępiony przez stulecia wilk został ograniczony
w zasięgu występowania do terenów górskich i północnych. Na obszarze Europy
bardziej zwarty areał jego występowania utrzymał się jedynie we wschodniej części
kontynentu.

W Polsce populacja wilków jest dość liczna i szeroko rozprzestrzeniona (H. Okarma,

Wł. Jędrzejewski – Chrońmy Przyrodę Ojczystą – 1996). Wilki występują u nas
w dużych kompleksach leśnych Karpat: Bieszczady, Beskid Sądecki, Beskid Niski,
Gorce, Tatry, Beskid Żywiecki, Beskid Śląski oraz w północno-wschodniej i wschodniej
części kraju: Puszcza Borecka, Piska, Augustowska, Knyszyńska, Białowieska,
Biebrzański Park Narodowy, lasy Napiwodzko-Ramuckie, a także na Zamojszyźnie
i Polesiu. Poza tym występowanie izolowanych populacji odnotowano na zachodzie
kraju w Puszczy Noteckiej i w lasach Pomorza Zachodniego.

Niechęć do ochrony wilka wynika przede wszystkim z małej znajomości wśród wielu

ludzi roli jaką odgrywa to zwierzę w środowisku przyrodniczym. Również naturalne
predyspozycje tego gatunku (szkody powodowane wśród zwierząt gospodarskich,
konkurencja w łowisku dla myśliwych, sam wilk stanowił niegdyś atrakcyjny obiekt
polowań) oraz stopniowy rozwój populacji nastręczają wiele problemów.

W „Konwencji o ochronie dzikiej fauny i flory europejskiej oraz ich siedlisk

naturalnych” opracowanej w 1979 r. w Bernie przez przedstawicieli krajów Rady
Europy, ratyfikowanej przez Polskę 13.IX.1995 r. wilk został umieszczony na liście
„Ściśle chronionych gatunków fauny”. „Konwencja o różnorodności biologicznej” z Rio
de Janeiro z 1992 r. ratyfikowana przez Polskę 13.XIII.1995 r. również obejmuje
ochroną ten gatunek wraz z jego naturalnymi siedliskami. Dyrektywa Habitatowa
(siedliskowa) Rady EWG z 1992 r. wymienia wilka na liście, która zobowiązuje kraje
członkowskie Unii Europejskiej do „ochrony gatunków będących przedmiotem
szczególnego zainteresowania Wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia
specjalnych obszarów ochrony”. W Polsce od 1998 r. wilk został objęty ochroną
gatunkową na obszarze całego kraju na podstawie Rozporządzenia Ministra Ochrony

113

Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt
(Dz. U. Nr 47, poz. 298 z 1998 r.).

Wilk – Canis lupus drapieżnik należący do rodziny psowatych – Canidae jest
największym żyjącym w Europie przedstawicielem tej rodziny. Długość ciała (bez
ogona) wynosi: u samca – 105-140 cm, u samicy 97-124 cm, zaś waga: u samca 35-70
kg, u samicy 27-65 kg. Sierść, która stanowi doskonałą warstwę izolacyjną ma dość
zróżnicowane umaszczenie u poszczególnych osobników (są to różne odcienie szarości,
beżu, brązu). Wilki żyją w grupach rodzinnych zwanych watahami. W skład watahy
wchodzą dominujący samiec alfa i dominująca samica alfa (Para ta jest jedyną parą
rozmnażającą się w watasze), ich potomstwo z ostatnich 2-3 lat oraz wilki nie
spokrewnione zaakceptowane przez dominującą parę, które przyłączyły się do grupy.
Opiekę nad potomstwem dominującej pary sprawują nie tylko rodzice, ale również inni
członkowie grupy. Każda grupa rodzinna zajmuje stałe terytorium, które jest
w specyficzny dla wilków sposób znakowane i bronione. Terytoria poszczególnych
watah mogą częściowo na siebie zachodzić. Według badań prowadzonych na obszarze
Polski, terytorium jednej watahy zajmuje około 170-350 km

2

. W 70-80% pokarm

wilków stanowią jelenie, a następnie sarny i dziki. Niewielkim procentowo
uzupełnieniem tej diety są zając, małe drapieżniki, gryzonie, gady, płazy, owady
i pokarm roślinny. Wilki nie gardzą również padliną. Przez znaczną część roku
prowadzą koczowniczy tryb życia (gdy szczeniaki są na tyle duże by przemieszczać się
na większe odległości). Podczas łowieckich wypraw pokonują kilkadziesiąt kilometrów
odległości. Natomiast wiosną i latem po urodzeniu się szczeniąt prowadzą bardziej
osiadły tryb życia. Polują wówczas w promieniu około 30 km od strefy centralnej, która
stanowi obszar o dogodnych do rozwoju warunkach..

„W świetle wyników polskich i zagranicznych badań drapieżniki te pełnią niezwykle
istotną rolę w lesie eliminując osobniki, które obniżają zdrowotną kondycję kopytnych.
Zdecydowanie częstsze zabijanie samic i osobników młodych sprzyja prawidłowej
strukturze płciowej i wiekowej jeleniowatych, a także reguluje ich liczebność.”
(S. Nowak, R.W.Mysłajek „Tropem wilka” 2000).

114

Tabela XXXVI Wykaz ssaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

1

Jeż
Erinaceus europaeus

chron.

2

Kret
Talpa europaea

chron.

częściowo

3

Ryjówka aksamitna
Sorex araneus

chron.

4

Ryjówka malutka
Sorex minutus

chron.

5

Gacek wielkouch Plecotus
auritius

chron.

6

Karlik malutki
Pipistrllus pipistrllus

chron.

7

Lis
Vulpes vulpes

8

Borsuk
Meles meles

chron.

9

Wydra
Lutra lutra

chron.

częściowo

10

Tchórz
Mustela putorius

chron.

11

Kuna leśna
Martes martes

114

115

c.d. Tabela XXXVI Wykaz ssaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

12

Kuna domowa
Martes foina erxleben

13

Piżmak
Ondatra zibethica

14

Gronostaj
Mustela erminea

chron.

15

Łasica
Mustela nivalis

chron.

16

Zając szarak
Lepus europaeus pallas

17

Nornica ruda

Clethrion glareolus Schreber

18

Nornik zwyczajny
Microtus arvalis pallas

19

Nornik północny

Microtus oeoconomus pallas

20

Karczownik ziemnowodny

Arvicola Terrestris

chron.

częściowo

21

Mysz leśna Apodemus
flavicollis melchior

22

Mysz zaroślowa
Apodemus silvaticus

chron.

częściowo

115

116

c.d. Tabela XXXVI Wykaz ssaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

23

Mysz polna
Apodemus agrarius pallas

24

Wiewiórka
Sciurus vulgaris

chron.

25

Bóbr
Castor fiber

chron.

częściowo

26

Dzik
Sus scrofa

27

Jeleń
Cervus elaphus

28

Daniel
Dama dama

29

Sarna
Capreolus capreolus

30

Łoś
Alces alces

31

Norka amerykańska
Mustela vision

32

Jenot
Nyctereutes procyonides

33

Wilk
Canis lupus

NT

chron.

116

117

c.d. Tabela XXXVI Wykaz ssaków

L.p.

Gatunek

nazwa polska

Leśnictwo

oddz.

Powierz-

chnia

Ogólny opis, sposób

występowania

Status

zagrożenia

wg PCKZ

Opis obiektu

kategoria gruntu

Zabiegi uzgodnione

z wojewódzkim

konserwatorem przyrody

Uwagi

nazwa łacińska

poddz.

(osobników lub par)

dynamika rozwojowa

(zanika, zwiększa areał)

walory

przyrodnicze

projektowane

wykonane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

34

Ryś
Lynx lynx

NT

chron.

35

Mysz badylarka Micromys
minutus

chron.

częściowo

NT (Near Threatened) – gatunki niższego ryzyka, ale bliskie zagrożenia

11
7

118

9. Mrówki

Mrówki leśne z wielu powodów stanowią ważny element składowy
w środowisku leśnym. Na terenach naszych lasów największe znaczenie
mają dwa gatunki: mrówka rudnica (Formica rufa) i mrówka ćmawa
(Formica polyctena). Są one owadami drapieżnymi i żywią się larwami,
gąsienicami i dorosłymi owadami, ale również wydalinami mszyc,
nektarem kwiatów i nasionami. Najważniejsza ich rola polega na
bezpośrednim niszczeniu populacji wielu szkodliwych owadów. Dzięki
temu, że cechuje je wielka rozrodczość, a w związku z tym duża
liczebność, gatunek ten jest bardzo ekspansywny i odznacza się wyjątkową
intensywnością łowów. Wśród ofiar mrówek w przeważającej większości
znajdują się owady szkodliwe dla lasu. Drzewa rosnące w bezpośrednim
sąsiedztwie mrowisk nawet podczas gradacji szkodliwych owadów
pozostają nietknięte. Następną ważną rzeczą jest oddziaływanie budowy
podziemnych gniazd na glebę, która penetrowana jest przez mrówki bardzo
głęboko. Na skutek podziemnej działalności mrówek gleba zostaje
rozluźniona i przewietrzona oraz wzbogacona w niemałym stopniu
w materię organiczną. Oprócz tego następuje również odkwaszenie gleby.
Poza tym mrówki przyczyniają się do rozsiewania nasion (np. jedna
kolonia mrówek rozprzestrzenia w ciągu jednego sezonu wegetacyjnego
około 30 480 nasion). Jest to zjawisko zwane myrmekoforią i dotyczy
głównie roślin runa. Jednak substancje oleiste zawarte w nasionach roślin
drzewiastych stanowią pożywienie mrówek, które w czasie transportu
nasion często na dużą odległość gubią je po drodze rozsiewając w ten
sposób. Mrowiska w lasach podlegają ochronie i są otoczone opieką.
Według ostatniej inwentaryzacji w Nadleśnictwie Nidzica liczbę mrowisk
i kolonii w poszczególnych leśnictwach przedstawiono poniżej:

119

Tabela XXXVII Wykaz mrowisk i kolonii

Obręb

Leśnictwo

Ilość mrowisk

Napiwoda

100

Zdrojek

90

Janowo

20

Muszaki

138

Nidzica

57

Łyna

64

Szkotowo

241

Napierki

40

Więckowo

56

Komorowo

132

Kurki

621

Wykno

80

Orłowo

297

Jeleń

127

Glinki

147

Bujaki

210

Razem Nadleśnictwo

2420

IV. Szczególne formy ochrony przyrody

Ochrona najcenniejszych składników przyrody została uregulowana
ustawą o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 1991r. (Dz. Ust. nr 92 poz.
880 z 30.04.2004r.), w której zawarte są szczegółowe zapisy określające
formy tejże ochrony. Z wymienionych w ustawie form ochrony
w Nadleśnictwie Nidzica znajdują się: obszary chronionego krajobrazu,
obszary Natura 2000, rezerwaty przyrody, chronione rośliny i zwierzęta,
pomniki przyrody. Nie zostały sporządzone oddzielne wykazy płazów
i gadów, ptaków oraz ssaków chronionych ze względu na to, że informacja
o ich ochronie wpisana została do kolumny nr 10 „Uwagi” a sporządzanie
oddzielnego wykazu byłoby powtórzeniem tej samej informacji.

1. Obszary chronionego krajobrazu

Według ustawy o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. obszar

chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na
wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe
ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką
i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych.

Na mocy Rozporządzenia Nr 21 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego

z dnia 14 kwietnia 2003 r. w sprawie wprowadzenia obszarów chronionego
krajobrazu na terenie województwa warmińsko-mazurskiego, wyznaczone

120

zostały obszary chronionego krajobrazu, obejmujące wyróżniające się
krajobrazowo i przyrodniczo tereny o różnych typach ekosystemów.
Obszary te zostały wyznaczone w celu zachowania wartości
ekologicznych, ekonomicznych, estetycznych i kulturowych województwa.

W zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Nidzica znajdują się 4 obszary

chronionego krajobrazu:
• 40 „Obszar Chronionego Krajobrazu Puszczy Napiwodzko – Ramuckiej”
(„OChK Puszczy Napiwodzko – Ramuckiej”), o powierzchni 131 444,3
ha, położony w powiecie ostródzkim, szczycińskim i nidzickim w gminach
Pasym, Szczytno, Purda, Stawiguda, Olsztynek, Nidzica, Jedwabno,
Janowo i Wielbark.
• 41 „Obszar Chronionego Krajobrazu Jeziora Mielno” (OChK „Jeziora
Mielno”), o powierzchni 10 498,0 ha, położony w powiecie ostródzkim,
olsztyńskim i nidzickim na terenie gmin Grunwald, Olsztynek, Dąbrówno
i Kozłowo.
• 42 „ Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Rzek Nidy i Szkotówki”
(„OChK Doliny Rzek Nidy i Szkotówki”), o powierzchni 8 391,9 ha
położony w powiecie nidzickim i działdowskim na terenie gmin Nidzica,
Kozłowo, Iłowo-Osada i Działdowo.
• 43 „Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Rzeki Orzyc” („OChK
Doliny Rzeki Orzyc”), o powierzchni 4 641,5 ha położony w powiecie
nidzickim w gminach Janowiec Kościelny i Janowo.

Granice obszarów chronionego krajobrazu zostały naniesione na mapy

topograficzne w skali 1 : 25 000, które stanowią załącznik nr 2 do
powyższego rozporządzenia. W niniejszym programie ochrony przyrody
zasięg wymienionych obszarów chronionego krajobrazu został naniesiony
na mapie sytuacyjno-przeglądowej walorów przyrodniczo-kulturowych
Nadleśnictwa Nidzica, sporządzonej w skali 1: 50 000. Obszary
chronionego krajobrazu wraz z rezerwatami i projektowanymi użytkami
ekologicznymi tworzą system obszarów chronionych województwa,
powiązany przestrzenie z obszarami chronionymi sąsiednich województw.

2. Rezerwaty

a) Rezerwat częściowy „Koniuszanka I”

Rezerwat „Koniuszanka I” utworzony został na mocy Zarządzenia

Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 11 października 1978r.
(MP Nr 33 z 1978 poz.126.5) na terenie obrębu Nidzica w leśnictwie
Napiwoda w oddziałach

8k,l, 20a,b,h,i, 21c, 22h,i,l - pow. leśna 3,47 ha

(w tym związana z gospodarką leśną - 0,65 ha), pow. nieleśna - 8,11 ha,
i powierzchnia łączna - 11,58 ha oraz w obrębie Koniuszyn w leśnictwie
Jeleń w oddziałach, 270c,d,f,g, 294b, 295b,c - pow. leśna 0,25 ha, (w tym

121

związana z gospodarką leśną - 0,05 ha), pow. nieleśna - 12,21 ha
i powierzchnia łączna - 12,46 ha.

Powierzchnia całkowita rezerwatu wynosi 24,04 ha. W chwili obecnej

powierzchnia rezerwatu jest większa o 0,25 ha niż w zarządzeniu
o uznaniu za rezerwat i wynosi 24,29 ha. Różnica wynikła z nowych
pomiarów geodezyjnych nadleśnictwa Nidzica.

Utworzenie tego rezerwatu ma na celu zachowanie i ochronę ze

względów naukowych i dydaktycznych terenu, na którym występują
zjawiska suffozji na sandrze.

Według zasad klasyfikacji rezerwatu przyrody określonych

w „Wytycznych sporządzania planów ochrony rezerwatów przyrody”
rezerwat „Koniuszanka I” klasyfikuje się następująco:
a) rodzaj rezerwatu: przyrody nieożywionej
b) wg głównego przedmiotu ochrony: typ – geologiczny (Gg)

podtyp – geomorfologiczny (Gm)

c)wg głównego typu środowiska: typ – mieszany (M)

podtyp – mozaika różnych ekosystemów (me)

Obszar rezerwatu położony jest na przedpolu moreny czołowej

ostatniego zlodowacenia bałtyckiego jego maksymalnego zasięgu
w rejonie Nidzicy. Wierzchnie utwory tego terenu są przykryte materiałem
glebowym pochodzącym z II fazy postoju lodowca na linii Olsztynek -
Jedwabno. Materiał ów to piaski i piaski ze żwirem dwupoziomowe, które
zostały naniesione z dwu kolejnych faz postojowych lodowca na zwięzłe
utwory miocenu. Taki układ warstwy przepuszczalnej na warstwie
nieprzepuszczalnej przy odpowiednim nachyleniu warstwy spodniej
powoduje zjawisko suffozji. Suffozja jest procesem rozmywania,
wymywania i odprowadzania składników mineralnych przez wody
podziemne, a więc mechaniczne przemieszczanie składników powodujące
próżnię. Tego rodzaju niszcząca działalność wód podziemnych prowadzi
do powstawania charakterystycznych form terenu. Procesy te powoduje
woda opadowa, która wsiąka w przepuszczalne podłoże, łączy się i zbiera
w makroporach, korytarzach zwierzęcych i lejach po korzeniach
spróchniałych gatunków drzewiastych.

Formy i procesy sufozyjne w dolinie rzeki Napiwoda (Plan ochrony

rezerwatu przyrody „Koniuszanka I” na okres 1.I.2001-31.XII.2020 r.).

„O obecności form i zjawisk sufozyjnych w dnie rzeki Napiwoda oraz

na otaczającej wysoczyźnie, po raz pierwszy donosi Werner-Więckowska
(1952). Stwierdziła ona występowanie dużej ilości owalnych, bądź
wydłużonych zagłębień bezodpływowych, których nie interpretowała jako
formy po martwym lodzie (wytopiskowe).

122

W odległości około 3-4 km od wsi Napiwoda, rzeczka o tej samej

nazwie, znikała w piaskach sandrowych. Miejsce wsiąkania wody
w poszczególnych latach (1925-1936 i 1965) przesuwało się, na odcinku
około 1,0 km . W dalszej części doliny nie było cieku powierzchniowego
i dolina była sucha. Na linii doliny natomiast stwierdzono występowanie
licznych form sufozyjnych (Szczepkowki B. 1978), które znajdują się
w odcinku doliny o kierunku południkowym. Były to leje sufozyjne
o owalnym lub okrągłym kształcie niejednokrotnie połączone ze sobą,
o głębokości do 1m i dłuższej osi od kilku do nawet kilkudziesięciu
metrów.

Od początku lat 80-tych woda nie znika w piaskach. Jest to między

innymi efekt przeprowadzonej na okolicznych terenach melioracji,
w wyniku czego nastąpił większy odpływ wody ze zlewni (powierzchnia
zlewni wynosi 40 m

2

(Michalska Z. 1982)) do rzeki. W tym okresie

notowane były również, większe niż przeciętnie opady (Michalska
Z. 1982). W dnie doliny natomiast płynie rzeka meandrująca. Ma dobrze
rozwinięte meandry, będące efektem działania naturalnych procesów.
Stopień rozwinięcia meandrów, świadczy że procesy kształtujące koryto
rzeki działały od bardzo dawna.

W chwili obecnej nie obserwujemy lejów sufozyjnych, opisywanych

przez licznych autorów (Werner-Więckowska H. 1952, Szczepkowki B.
1978, Michalska Z. 1982, Pyrczak W. 1987). Natomiast w dolinie rzeki
występują odcinki, gdzie rzeka nie ma wykształconego koryta, płynie
natomiast całą powierzchnią. Cechą wspólną tych partii doliny są wyraźnie
zarysowane strome krawędzie (wysokości 0,7 m) tarasu zalewowego.
W każdym przypadku, te odcinki doliny mogą być związane ze zjawiskiem
sufozji i zapadaniem się stropu podziemnych korytarzy. Tego typu formy
w dolinie Napiwody, na odcinku Rakarnia – Moczysko są cztery (A, D, F,
H). niestety najpiękniejsze opisywane leje sufozyjne, występujące
w okolicach osady Moczysko w chwili obecnej są zalane wodą.
Wyróżniane szeregi tego typu form w miejscu zmiany brzegu rzeki, nie
tworzą obecnie pojedynczych, dobrze wyróżnialnych form ale niewielkich
rozmiarów zapadlisko, dnem którego woda płynie całą szerokością
powstałej formy. Na obecnym stanie rozpoznania tego terenu, trudno jest
wyjaśnić powstanie tego typu form, w inny sposób niż formy kreowane
przez procesy sufozyjne. Być może istnienie szeregu rozlewisk w dolinie
świadczy o ostatnim etapie procesu sufozji (Werner-Więckowska H.
1952), kiedy na miejscu połączonych uprzednio pojedynczych form
sufozyjnych tworzą się obszary wodnej retencji powierzchniowej.

Mimo, że nie obserwujemy w chwili obecnej typowych form

sufozyjnych (lejów), bardzo dużą zmienność charakteru wykształcenia
samego koryta rzeki Napiwoda oraz walory krajobrazowe samej doliny,
sprawiają że status prawny obszaru jako rezerwatu przyrody powinien być
zachowany. Formy i zjawiska sufozyjne, które tutaj obserwujemy,

123

w osadach piaszczystych są niezmiernie rzadkim zjawiskiem, co
przemawia dodatkowo za utrzymaniem ochrony tego terenu.

Bardzo interesująco, mimo dużej ingerencji człowieka, przedstawia się

również północna część rezerwatu, obejmująca źródła rzeki Koniuszanki.
Niezmiernie ciekawe są wypływy wód podziemnych, znajdujące się na
stokach misy jeziora Koniuszyn. Wielu autorów stwierdza, że są to wody
pochodzące z ginącej rzeki Napiwody, chociaż wyniki badań nie
potwierdzają tego w pełni (Werner-Więckowska H. 1952).”

W rezerwacie zostały wyróżnione następujące zbiorowiska roślinne:
- zbiorowisko mokrych łąk torfowych
klasa Phragmitetea

rząd Phragmitetalia

związek Szuwary typowe z gatunkami z Magnocaricion

zespół Phragmitetum australis – szuwar trzcinowy

związek Magnocaricion

zespół Carietum gracilis - szuwar wielkoturzucowy
- zbiorowiska leśne i zaroślowe
klasa Vaccinio-Piceetea

rząd Cladonio- Vaccinitalia

związek Dircano-Pinion

zespół Calamagrostio villosae - Pinetum - określany jako
bagienny bór trzcinnikowy występuje nielicznie, wyspowo
odpowiadając siedlisku boru mieszanego bagiennego

Rezerwat

posiada

aktualny

„Plan ochrony rezerwatu przyrody

„Koniuszanka I” na okres 1.I.2001-31.XII.2020 r.”

b) Rezerwat częściowy „Koniuszanka II”

Rezerwat „Koniuszanka II” utworzony został na mocy Zarządzenia
Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 11 października 1978r.
(MP Nr 33 z 1978 § 6) na terenie obrębu Koniuszyn w leśnictwach Wykno
i Jeleń w oddziałach

189f,l, 189m,n,o,p,r,s, 190g,j, 207c,d,h,

208a,b,c,d,f,g,h, 209a,d,f,g,h,i,j, 210f,g - pow. leśna - 63,36 ha ( w tym
związana z gospodarką leśną - 2,73 ha), pow. nieleśna 0,25 ha, pow. łączna
- 63,61 ha w stanie posiadania Nadleśnictwa oraz 0,24 ha dróg
publicznych co ogółem daje powierzchnię rezerwatu 63,85 ha w PGL,
a powierzchnia całego rezerwatu według powyższego Zarządzenia wynosi
64,55 ha.

Utworzenie tego rezerwatu ma na celu zachowanie i ochronę ze

względów naukowych i dydaktycznych kresowych stanowisk zespołów
leśnych oraz ciekawy układ morfologiczny terenu z przełomowym
odcinkiem rzeki Koniuszanki jak również starodrzewia porastające
niektóre zbocza doliny.

124

Rezerwat położony jest na terenie ostatniego zlodowacenia bałtyckiego

w obrębie lobu Łyny. W czasie jednej z faz postojowych lodowca
z ostatniego zlodowacenia na linii Muszaki - Orłowo zaznaczył się wał
moren czołowych. Natomiast piaski wodnolodowcowe pochodzące
z następnej fazy postojowej tego lodowca na linii Jedwabno - Olsztynek
stanowią materiał glebowy na tym obszarze. Rezerwat obejmuje przełom
rzeki Koniuszanki, który stanowił bramę wypływu wód roztopowych
lodowca. Na obszarach otaczających rezerwat występują liczne jeziora
polodowcowe, od zachodu Koniuszyn a od wschodu Omulew. Jeziora te
płączone są rzeką Koniuszanką, która przepływa przez rezerwat. Szerokość
rzeki wynosi ok. 4-8 m . poziom wody w Koniuszance w znacznym
stopniu jest kształtowany przez bobry budujące tamy. Jedna tama została
zbudowana w miejscu wpływu Koniuszanki do rezerwatu a druga przy
wypływie z rezerwatu, w odległości 20 m od mostu w oddziale 189. Tama
w oddziale 189 została zbudowana w 2000 r. i spiętrzyła wodę do ok. 80
cm. Cofka spiętrzonej wody wynosi ok. 500 m . nastąpiło podtopienie
i nawet zalanie powierzchni glebowej w przyległych drzewostanach,
położonych w dolinie rzeki. Szerokość dna doliny wynosi od kilku metrów
na odcinku przełomowym do 200 m w części środkowej rezerwatu.

Według zasad klasyfikacji rezerwatu przyrody określonych

w „Wytycznych sporządzania planów ochrony rezerwatów przyrody”
rezerwat „Koniuszanka II” klasyfikuje się następująco:
a) rodzaj rezerwatu – leśny
b) wg głównego przedmiotu ochrony: typ – fitocenotyczny (Fi)

podtyp – zbiorowisk leśnych (zl)

c)wg głównego typu środowiska: typ – lasów i borów (L)

podtyp – lasów mieszanych niżowych (lmn)

Na podstawie zdjęć fitosocjologicznych wykonanych w 2000 r. dla

sprawdzenia zgodności z wcześniej opisywanymi zespołami, w rezerwacie
zostały wyróżnione następujące zbiorowiska roślinne:
klasa Querco-Fagetea

rząd Fagetalia silvaticae

związek Carpinion betuli

zespół Tilio Carpinetum - grąd subkontynentalny

podzespół Tilio Carpinetum typicum
(grąd typowy)
podzespół Tilio Carpinetum calamagrostietosum
(grąd trzcinnikowy)
podzespół Tilio Carpinetum stachyetosum silvatica
(grąd czyśćcowy)

związek Alno Ulmion

zespół Fraxino – Alnetum - łęg jesionowo-olszowy

klasa Alnetea glutinosae

125

rząd Alnetalia glutinosae

związek Alnion glutinosae

zespół Ribeso nigri-Alnetum- ols porzeczkowy.

Rezerwat „Koniuszanka II” jest elementem podnoszącym walory

turystyczne okolicy, gdyż wartości przyrodnicze i krajobrazowe rezerwatu
są powodem przyciągania turystów. W tym celu wyznaczono w rezerwacie
ścieżkę dydaktyczną, często uczęszczaną. W pobliżu istnieje ośrodek
wypoczynkowy nad jeziorem Omulew, a więc rezerwat z dobrze
oznakowaną ścieżką jest dobrą „lekcją poglądową ochrony przyrody”.

Rezerwat posiada aktualny „Plan ochrony rezerwatu przyrody

„Koniuszanka I” na okres 1.I.2001-31.XII.2020 r.”

Fot. 22 Meandrująca rzeka Koniuszanka w rezerwacie „Koniuszanka II”

c) Rezerwat częściowy „Źródła rzeki Łyny im. prof. Romana
Kobendzy”

Rezerwat „Źródła rzeki Łyny” - krajobrazowo-geomorfologiczny
utworzony został na mocy Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu
Drzewnego z dnia 20 października 1959r. na podstawie art. 13 ustawy
z dnia 7 kwietnia 1949 roku o powierzchni 121,04 ha, w tym PGL 120,54
ha. Na terenie obrębu Koniuszyn w leśnictwie Orłowo w oddziałach.
344a,b,c,344d,g,h,i,j,k,l,m,n,o,p,r,s,t,w,x,y,z,a’,c’,d’,f’,347a,b,c,d,f,g,h,i,j,k,
l,m,n,o, 347p,r,s,t,w,x,y,z,a’,b’,c’,d’,f’,g’ - pow. leśna - 114,17 ha (w tym
związana z gospodarką leśną - 1,43 ha), pow. nieleśna - 2,66 ha, pow.
łączna 116,83 ha w stanie posiadania Nadleśnictwa oraz 3,71 ha enklawy
gruntów wsi Łyna, co ogółem daje powierzchnię rezerwatu 120,54 ha.

Celem utworzenia rezerwatu jest zachowanie ze względów naukowych

i dydaktycznych oraz krajoznawczych całokształtu procesów wstecznej
erozji źródliskowej rzeki Łyny.

126

Obszar rezerwatu stanowi część moreny czołowej ostatniego

zlodowacenia z wyraźnie zaznaczoną bramą wypływu wód roztopowych.
Brama ta stanowi obecnie wąwóz szeroki na 300-500m. Z okolicznych
zboczy wąwozu spływają na jego dno wody gruntowe, które dają początek
rzece Łynie. Znajduje się tu duża ilość systemów źródeł, które powodują
podmywanie piasków stropowych położonych na nieprzepuszczalnej dla
wody warstwie iłów mioceńskich. Na dnie obszernych, kolistych zagłębień
zwanych cyrkami zbiera się woda, która licznymi, drobnymi strumykami
spływa w dół, często tworząc kaskady i łącząc się w coraz większy
strumień. Dwanaście jarów poprzecznych jest wynikiem działalności wód
roztopowych oraz dużych okresowych opadów. W jarach tych zachodzi
zjawisko suffozji, które polega na tworzeniu się kanałów podziemnych,
a wskutek ich rozwoju zapadają się stropy wąwozów.
W odległości około 1150m od źródeł rzeki zbudowana została w ubiegłym
wieku zapora, a wraz z nią młyn - tzw. „Łyński Młyn”, z którego obecnie
pozostały tylko ruiny. W wyniku spiętrzenia wód powstał niewielki
sztuczny zbiornik.
Powierzchnię

rezerwatu zajmują jedne z bogatszych typów

siedliskowych lasu. Są to LMśw, Lśw, OlJ, Ol i BMśw. Oprócz tego
znajduje się tam 5 bagienek i pastwisko. Gatunkami panującymi są sosna,
olcha, brzoza, grab, świerk i modrzew. W podszycie występują
suchokrzew, leszczyna, klon, osika, świerk, grab, jarzębina, czeremcha,
bez koralowy, jałowiec, dąb, grab i porzeczka czerwona.
W latach 1983-1984 zespół pracowników i studentów WSP w Olsztynie
przeprowadził badania nad wybranymi grupami mikrofauny wodnej
i lądowej na terenie rezerwatu. W ocenie podsumowującej wyniki
przeprowadzonych obserwacji stwierdzono, że o szczególnych wartościach
faunistycznych ze względu na specyfikę badanego obszaru decyduje fauna
wodna. Odkryte tu zostały gatunki, których występowanie odnotowywano
dotychczas wyłącznie w wodach górskich. Do gatunków, które są na tym
terenie ewenementem i zaobserwowanych tutaj należą:
z rzędu jętek - Ameletus inopinatus; z rzędu widelnice - Nemoura flexuosa,
Nemoura cambrica, Nemoura mortoni - do tej pory nie były znajdowane
w nizinnych źródłach Polski z rzędu pluskwiaki różnoskrzydłe -
Glaenocorisa propinqua (wybitnie rzadki wioślak, gatunek znaleziony do
tej pory w Polsce tylko 2 razy) oraz Corixa castanea (będący również
rzadko spotykanym gatunkiem) z rzędu chrząszczy - Agabus guttatus
(uważany za gatunek związany z górskimi źródłami, a jego duża
liczebność na tym terenie jest zjawiskiem unikalnym), Agabus stridatus
(o podobnych właściwościach ekologicznych jak poprzedni) i Ilybius
aenesceus (dosyć rzadko notowany w Polsce) z rzędu chruściki - wśród 16
gatunków odkryto występowanie dwóch gatunków nowych dla Polski:
Limneophilus binotatus i Rhyacophila evoluta z rzędu wodopójki -
stwierdzono występowanie 35 gatunków, a wśród nich dla trzech

127

gatunków badany teren jest najbardziej wysuniętym na północ
stanowiskiem: Torrenticola elliptica, Libertia minutipalpis, Wettina
podagrica, natomiast Tiphys lapponicus jest dla Polski gatunkiem nowym,
kilka spośród znalezionych tu gatunków jest bardzo rzadkich w naszym
kraju: Panisoides setipes, Libertia crenophila, Libertia minutipalpis,
Arrenurus conicus i Arrenurus mambranator.

Gatunki uważane dotychczas za górskie stanowią w rezerwacie relikty

zimnych okresów postglacjalnych.

W bezpośrednim sąsiedztwie otulinie rezerwatu spotkano inne rzadkie

gatunki: strojnicę włoską - Garaphosona italicum i motyle mieniaka
strużnika - Apatura ilia oraz Agyronome ladice.

Wśród drobnych ssaków stwierdzono występowanie 8 gatunków,

spośród których najliczniej występują mysz leśna - Apodemus flavicollis
i nornica ruda - Clethrionomys glaredus.
Zaobserwowano tutaj występowanie 86 gatunków ptaków między innymi:
bociana czarnego, kanię rudą, lelka kozodoja, dzięcioła zielonego,
zimorodka, pokrzewkę jarzębatą.
Obszar zajmowany przez rezerwat jest bardzo urozmaiconym terenem
tak pod względem siedliskowym jak i gatunkowym odznaczając się
jednocześnie niepowtarzalnymi walorami krajobrazowymi, na które
składają się rozwinięta rzeźba terenu, bogata szata roślinna i sieć
hydrograficzna.

Fot. 23 Rezerwat „Źródła rzeki Łyny”

128

Fot. 24 Pomost widokowy w rezerwacie „Źródła rzeki Łyny”

Dla rezerwatu nie został sporządzony aktualny plan ochrony.

d) Rezerwat ścisły „Jezioro Orłowo Małe”

Rezerwat ścisły „Jezioro Orłowo Małe” utworzony został na podstawie
art. 13 ustawy z dnia 7 kwietnia 1949r. o ochronie przyrody (Dz.U.R.P.
nr 25 poz. 180) Zarządzenie nr 117 z dnia 20 marca 1958r. Za rezerwat
przyrody uznano jezioro Orłowo Małe o powierzchni 2,80 ha oraz pas
gruntów przybrzeżnych o powierzchni 1,70 ha, którego szerokość od
strony południowej i zachodniej wynosi 50m, a w pozostałej części 20m.
Według ówczesnego podziału administracyjnego rezerwat położony był
w gromadzie Dobrzyń w powiecie nidzickim województwa olsztyńskiego -
oddział 246l Nadleśnictwa Koniuszyn z planem u.l. na okres do 1953 do
1962 roku. Rezerwat ścisły „Orłowo Małe” utworzony został w celu
ochrony żółwia błotnego. Według obecnego podziału administracyjnego
rezerwat położony jest na terenie gminy Nidzica w województwie
warmińsko-mazurskim, w oddziale 199 w leśnictwie Orłowo obrębu
Koniuszyn w Nadleśnictwie Nidzica.
Ze względu na główny przedmiot ochrony rezerwat ma charakter
faunistyczny (herpetologiczny).
Przedmiotami ochrony w rezerwacie są:

1) siedliska i gatunki herpetofauny (głównie żółwia błotnego)
2) gatunki ptaków wodno-błotnych.
3) obszar źródliska zasilające wody jezior Orłowo Duże i Orłowo Małe

Jezioro Orłowo Małe ma charakter wytopiskowy i położone jest
w bezodpływowej niecce otoczonej wysokimi brzegami. Należy do
zbiorników polimiktycznych, a więc starych pod względem
zaawansowania w procesie sukcesji. Świadczy o tym również daleko
posunięty etap zarastania, widoczny we wschodniej części zbiornika. Są to
miejsca niezwykle korzystne dla żółwia błotnego. Zbiorniki takie mają

129

zawsze charakter eutroficzny i charakteryzują się dużym zasobem
związków biogennych.
Żółw błotny jest gatunkiem reliktowym i wymierającym na naszych
ziemiach. Żyje nad niewielkimi i dzikimi zbiornikami wodnymi wśród
bagien i torfowisk lub nad wolno płynącymi rzeczkami i strugami. Zimuje
na lądzie lub w szlamie dennym zapadając w sen zimowy, z którego budzi
się na początku kwietnia. Pora godowa żółwia zaczyna się w maju,
a w połowie czerwca samica składa do 20 jaj zakopując je w piasku lub
w lekkiej ziemi. Bardzo rzadko z jaj wylęgają się młode, gdyż nie sprzyjają
temu panujące u nas warunki klimatyczne. Do rozwoju jaj potrzebna jest
w miesiącach lipcu i sierpniu średnia temperatura +18°C, a ten właśnie
okres charakteryzuje się opadami deszczu i spadkiem temperatury. Żółw
błotny potrafi odbywać dalekie wędrówki w poszukiwaniu nowych
terenów łownych albo suchych piaszczystych miejsc w celu złożenia jaj.
Żywi się owadami, płazami i ich larwami, ślimakami wodnymi, rzadziej
rybami. Przyjmuje także pokarm roślinny.
Żółw błotny był niegdyś zwierzęciem pospolitym na Warmii
i Mazurach. Jeszcze w XIX wieku żółwie żyły na całym obszarze,
a szczególnie licznie w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich i Warmii. Po
II wojnie światowej miejscowi rybacy nierzadko wyciągali w sieciach wraz
z rybami żółwie błotne. Z opowiadań starych Mazurów wynika, że żółwie
przetrzymywano po wsiach „... jedni twierdzą, że na szczęście, inni aby się
świnie dobrze chowały ...”

Obecnie żółw błotny to gatunek, bardzo rzadki. Ścisłą ochroną został

objęty w 1925 roku. Wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt
z kategorią zagrożenia EN czyli gatunek bardzo wysokiego ryzyka,
zagrożony wyginięciem. Od momentu wstąpienia Polski do Unii
Europejskiej żółw błotny podlega Dyrektywie siedliskowej numer
92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych rzadkich gatunków
oraz fauny i flory. Ścisła ochrona żółwia w Polsce owocuje również
ochroną miejsc jego występowania.

W przygotowywanym aktualnie Planie Ochrony Rezerwatu Jezioro

Orłowo Małe przedstawiono następującą liczebność i dynamikę żółwia
błotnego: „Jak wynika ze zgromadzonych materiałów historycznych żółw
błotny stanowił od wielu lat stały element fauny rezerwatu i jego okolic.
Pierwsze publikowane wzmianki o tym gatunku pochodzą z końca XIX
wieku (R

ATHKE

1846) oraz XX wieku - roku 1907 (B

RAUN I

L

UHE

1909,

R

EINBERGER

1910) wspominano wówczas o licznym występowaniu żółwi

w tych okolicach. Informacje te znajdowały swoje potwierdzenie także
w latach późniejszych (M

ŁYNARSKI

1954). Podczas zbierania informacji na

temat tego gatunku okoliczna ludność potwierdzała liczne występowanie
tych zwierząt zwłaszcza w obecnym rezerwacie i jego okolicach. Miejscem
najliczniejszych spotkań zawsze była północno-zachodnia krawędź

130

rezerwatu, która sąsiadowała z niezalesionym wówczas piaszczystym
pagórkiem. W latach siedemdziesiątych miało miejsce kilka regularnych
spotkań z tymi zwierzętami jednak wraz ze wzrostem nasadzonej sosny
spotkania te były coraz rzadsze. Przyczyną takiego stanu rzeczy mogło być
pogorszenie się warunków rozrodu tych gadów. Na uwagę zasługuje fakt
kilkukrotnego wypuszczania na wolność żółwi w rezerwacie,
pochodzących z innych miejsc napotkania (K

LAROWSKI

1981).

Sporadyczne spotkania z żółwiami w ostatnich latach na terenie rezerwatu
świadczą o niewielkiej liczbie bytujących tam osobników. Napotykane
egzemplarze najprawdopodobniej znajdują się na terenie rezerwatu
podczas swych migracji po najbliższych okolicach. Do tej pory nie udało
się napotkać osobników młodocianych ani zlokalizować samic na
miejscach lęgowych. Podczas gromadzenia materiałów do opracowania
planów ochrony miało miejsce kilka spotkań z przebywającymi w wodzie
osobnikami. Monitoring w typowanych lęgowiskach przyniósł efekt
w postaci

zlokalizowania

w

jednym

miejscu

szczątków

jaj,

najprawdopodobniej żółwi.”

W trakcie badań przeprowadzonych w 2003-04 r. stwierdzono na terenie

rezerwatu „Jezioro Orłowo Małe” 183 gatunki roślin naczyniowych.
Rośliny jednoroczne i dwuletnie stanowią 89,6 % flory, a drzewa i krzewy
10,4 %. Flora rezerwatu obejmuje 38 rodzin, z czego najliczniej
reprezentowane są rodziny: Rosaceae, Asteraceae, Poaceae i Cyperaceae.
Wśród roślin odnotowano gatunki chronione takie jak:

goździk kartuzek

goździk kropkowany, grzybienie białe i grążel żółty oraz gatunki rzadkie
takie jak

jaskier rzeczny i wierzbownica różowa

.

Na terenie rezerwatu wyróżniono 25 zbiorowisk roślinnych należących

do 9 klas fitosocjologicznych.

Fot. 25 Widok na jezioro Orłowo Małe

131

Projekt planu ochrony rezerwatu został złożony u Wojewódzkiego

Konserwatora Przyrody i czeka na zatwierdzenie.

Na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 30 marca

2005r. w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody
określono rodzaje wyżej wymienionych rezerwatów:

Tabela XXXVIII Rodzaje rezerwatów w Nadleśnictwie Nidzica

Lp.

Nazwa rezerwatu przyrody

Rodzaj rezerwatu przyrody

Symbol

1

2

3

4

1

Koniuszanka I

Przyrody nieożywionej

N

2

Koniuszanka II

Leśny

L

3

Źródła rzeki Łyny im. prof.

Romana Kobenzy

Krajobrazowy

K

4

Jezioro Orłowo Małe

Faunistyczny

Fn

132

Tabela XXXIX Ogólna charakterystyka rezerwatów

Lp

.

Nr rejestru

Nazwa

M.P.

Nr

Położenie

Typ i podtyp rezerwatu wg dominującego

Powierzchnia w ha

według

Powierzchnia w ha

objęta ochroną

Ważniejsze

Powierzchnia

w ha

Uwagi

wojew.

rezerwatu

poz.

oddz.

poddz.

gmina

leśnictwo

przedmiotu

ochrony

typu

środowiska

MP

planu

ochrony

ścisłą

częś-

ciową

zbiorowiska

zespoły roślinne

grupy

zwierząt

badaw-

cza

kontrol-

na

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

1.

Koniuszanka I

33/
126.5

obr.

Nidzica

8k,l,~a,~b;
20a,b,h,i,n,
~b; 21c,k,~b;
22g,h,k,~b

obr. Koniuszyn

270c,d,f,g
294c, 295b,c

Napiwod
a
Jeleń

zjawisko
suffozji
na sandrze

bory, łąki, bagna 24,04 24,04

24,04

Phragmitetum
austral s
Carietum
gracilis
Calamagrostio
villosae -
Pinetum

2.

Koniuszanka II 33§6

obr.
Koniuszyn
189f,l,
189m,n,o,p,r,
s,

190g,j,

207c,d,h,
208a,b,c,d,f,
g,h,
209a,d,f,g,h,i
,j, 210f,g

Wykno
Jeleń

kresowe
stanowiska
zespołów
leśnych i
przełom rzeki
Koniuszanki

lasy

64,55 64,55

64,55

Tilio Carpinetum
Fraxino –
Alnetum
Ribeso nigri-
Alnetum

3.

Źródła rzeki
Łyny im. prof.
Romana
Kobenzy

Obr. Koniuszyn

344a,b,c,344
d,g,h,i,j,k,l,m
,n,o,p,r,s,t,w,
x,y,z,a’,c’,d’,
f’,347a,b,c,d,
f,g,h,i,j,k,l,m,
n,o,
347p,r,s,t,w,
x,y,z,a’,b’,c’,
d’,f’,g’

Orłowo

źródliska rzeki
Łyny wykazu-
jące silną erozję
wsteczną

bory, lasy,bagna,
pastwisko

103,41 103,41

103,41

Ribo nigri
Alnetum

4.

Jezioro Orłowo
Małe

obr.
Koniuszyn
199

Orłowo

stanowisko
żółwia błotnego

zarastające, śród-
leśne jeziorko

4,50

4,50

?

4,50

Caricetum gracilis
Phragmitetum
communis

żółw błotny

13
2

133

Tabela XL Możliwości realizacji celów ochrony w rezerwatach

Lp.

Nazwa

Główny przedmiot

Cel ochrony

Zachodzące

Zagrożenia

Możliwość realizacji

Metody ochrony

Uwagi

rezerwatu

ochrony

procesy sukcesji

celów ochrony

dotychczasowe

proponowane

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

1.

Koniuszanka I

zjawisko suffozji
na sandrze

zachowanie ze wzglę-
dów naukowych i dy-
daktycznych terenu, na
którym występują zja-
wiska suffozji na sandrze

w części północnej bagno, które
stanowi

ostatnią

fazę

lądowacenia dawnego jeziora
oraz w części południowej faza
kształtowania

się

zespołu

roślinnego

Calamagrostio

-

Picetum określonego jako BMśw

niewielkie

możliwa ze względu
na niedostępność
terenu

zachowawcza

zachowawcza

2.

Koniuszanka II

kresowe stanowiska
zespołów leśnych i
przełom

rzeki

Koniuszanki

zachowanie ze wzglę-
dów naukowych i dy-
daktycznych kresowych
stanowisk

zespołów

leśnych oraz ciekawego
układu morfologicznego
terenu z przełomowym
odcinkiem rzeki
Koniuszanki

trwa

proces

namywania

materiału glebowego na wąskim
pasie po obu stronach rzeki
powodując

wzbogacanie

żyzności siedlisk

stosunkowo
duże

wymagana jest stała
uwaga oraz dbałość
ze względu na spory
ruch turystyczny na
ścieżce dydaktycznej

zachowawcza

zachowawcza

3.

Źródła rzeki
Łyny

źródliska rzeki Łyny
wykazu-jące

silną

erozję wsteczną

zachowanie ze wzglę-
dów naukowych i dy-
daktycznych całokształtu
procesów

wstecznej

erozji źródliskowej rzeki
Łyny

obserwowane jest kształtowanie
się na dnie wąwozu łęgu
jesionowo-olszowego, poza tym
ciągle trwająca erozja wsteczna
powoduje dalsze powstawanie
charakterystycznych

dla

tego

zjawiska form terenu

stosunkowo
duże

wymagana jest stała
uwaga oraz dbałość
ze względu na spory
ruch

na

szlaku

turystycznym

zachowawcza

zachowawcza

4.

Żółwia błotnego

stanowisko

żółwia

błotnego

zachowanie ze wzglę-
dów naukowych i dy-
daktycznych

zagrożo-

nego gatunku żółwia
błotnego

jest to śródleśne zarastające
jeziorko, które dawniej było
prawdopodobnie

zatoką

jez.

Orłowo Duże

stosunkowo
duże

wymagana jest stała
uwaga oraz dbałość
ze względu na spory
ruch

na

szlaku

turystycznym

zachowawcza

czynna

133

134

3. Obszary NATURA 2000

Sieć Natura 2000 obejmuje obszary istotne dla zachowania

europejskiego

dziedzictwa

przyrodniczego.

Jest

to

opracowana

kompleksowo, legislacyjnie i politycznie optymalizacja działań na rzecz
zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy. Celem tego projektu jest
zachowanie w możliwie jak najlepszym stanie najcenniejszych
przyrodniczo obszarów, na których występują siedliska przyrodnicze bądź
gatunki uwzględnione w aktach prawnych UE dotyczących ochrony
przyrody.

Podstawę prawną ochrony europejskiej fauny i flory stanowią dwa akty

prawne:

- 79/409/EWG w sprawie ochrony dziko żyjących ptaków, zwanej Dyrektywą Ptasią
uchwalonej 2 kwietnia 1979 r. a zmodyfikowanej dyrektywami: 981/854/EWG,
85/411/EWG, 86/122/EWG, 91/244/EWG i 94/24/EWG
- 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dziko żyjącej fauny i flory,
zwanej Dyrektywą Siedliskową, uchwalonej 21 maja 1992 r., zmienionej dyrektywą
97/62/EWG

Dyrektywa ptasia

Głównym celem tej Dyrektywy jest utrzymanie (lub dostosowanie)

populacji gatunków ptaków na poziomie odpowiadającym wymaganiom
ekologicznym, naukowym i kulturowym. Przy czym przy osiąganiu tego
celu

nakazuje

ona

uwzględnianie

wymagań

ekonomicznych

i rekreacyjnych (pod tym ostatnim pojęciem kryje się przede wszystkim
łowiectwo). Zobowiązuje Państwa Członkowskie do podjęcia koniecznych
działań, w celu utrzymania populacji wszystkich gatunków dzikich ptaków
na odpowiednim poziomie, poprzez utrzymanie lub odtworzenie
dostatecznego zróżnicowania obszaru ich siedlisk.

Dyrektywa Ptasia zawiera 5 załączników:

I.

Gatunki objęte szczególną ochroną - zawiera listę 180 gatunków ptaków
o znaczeniu europejskim, dla których należy wyznaczyć Obszary Specjalnej
Ochrony (OSO).

II.

Gatunki, na które wolno polować na terenie państw UE oraz te, na które
można polować na mocy prawa krajowego.

III.

Gatunki, w przypadku których jest dozwolony obrót - zawiera listę gatunków
ptaków, którymi handel jest dozwolony, o ile zostały pozyskane zgodnie
z obowiązującym prawem.

IV.

Metody, narzędzia i środki transportu, których nie można stosować w celu
zabijania lub łapania ptaków - wymienia zabronione sposoby polowań.

V.

Zawiera listę tematów badań, wymaganych jako podstawa ochrony,
gospodarki oraz możliwego wykorzystania populacji dzikich ptaków.

135

Dyrektyw siedliskowa

Dyrektywa ta została przyjęta kilkanaście lat po Dyrektywie Ptasiej i jest

bardziej szczegółowa oraz reguluje więcej zagadnień. Zawiera
postanowienia dotyczące ochrony siedlisk, postanowienia dotyczące
ochrony gatunkowej oraz reguluje różne drobniejsze zagadnienia. Stanowi
podstawę tworzenia sieci Natura 2000. podstawowym celem tej dyrektywy
jest spowodowanie szeregu działań, które przyczynią się do zachowania
różnorodności biologicznej poprzez ochronę siedlisk przyrodniczych oraz
dzikiej fauny i flory na europejskim terytorium Państw Członkowskich.
Podobnie jak w przypadku Dyrektywy Ptasiej, ważnym uzupełnieniem
przepisów Dyrektywy Siedliskowej są jej załączniki:

I.

Zawiera listę 197 rodzajów siedlisk przyrodniczych o znaczeniu
europejskim, których zachowanie wymaga tworzenia Specjalnych Obszarów
Ochrony (SOO), z czego 61 uznano za priorytetowe.

II.

Zawiera listę gatunków roślin i zwierząt, których ochrona wymaga tworzenia
SOO.

III.

Kryteria wyboru obiektów kwalifikujących się jako SOO.

IV.

Zawiera listę gatunków roślin i zwierząt, które wymagają ścisłej ochrony

V.

Zawiera listę gatunków roślin i zwierząt, które wymagają ochrony, lecz
można je na określonych zasadach pozyskiwać - pozyskanie ze stanu
naturalnego musi odbywać się pod kontrolą.

VI. Lista niedozwolonych metod chwytania, zabijania i transportu zwierząt.

OSO – „Puszcza Napiwodzko-Ramucka”

Obszar Specjalnej Ochrony Puszcza Napiwodzko-Ramucka (kod

PLB280007), utworzony na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska
z dn. 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków
Natura 2000 (Dz.U. nr 229, poz. 2313, § 2 pkt. 52).

Obszar ten obejmuje 117 319,9 ha i położony jest w województwie

warmińsko-mazurskim na terenie gmin: Janowo (6 911,7 ha), Nidzica
(18 238,2 ha), Olsztynek (10 688,3 ha), Purda (15 530,8 ha), Stawiguda
(11 897,8 ha), Dźwierzuty (1 895,7 ha), Jedwabno (26 237,4 ha), Pasym
(4 065,9 ha), Szczytno (8 712,6 ha) i Wielbark (13 141,5 ha);

Obszar obejmuje znaczną część dużego kompleksu leśnego (lesistość

ok. 75%), leżącego na północny wschód od Nidzicy, obejmując fragment
powierzchni morenowej o bardzo urozmaiconej rzeźbie (deniwelacje do
50-70 m, najwyższe wzniesienia do 220 m n.p.m.) oraz sandru
o łagodniejszej lecz również pagórkowatej rzeźbie. Występuje wiele
bezodpływowych jeziorek, oczek wodnych i torfowisk. Największą część
terenu odwadnia rzeka Omulew (dopływ Narwi), która jest słabo wciętą,
silnie zatorfioną doliną, zbierającą wody szeregu wpadających do niej
rzeczek i strumieni. Południowy skraj obszaru należy do zlewni rzeki
Orzyc. Północną i południowo-zachodnią część terenu odwadnia Łyna
(dopływ Pregoły), która płynie doliną wciętą na 30-40 m w otaczające ją

136

wzgórza. Na terenie ostoi leży ponad 50 jezior, w większości niewielkich.
Największe z nich to: jez. Łańskie (1070 ha), jez. Kośno (552 ha) i jez.
Omulew (549 ha). Część jezior to zbiorniki głębokie i przepływowe, część
- płytkie i bezodpływowe. Przeważają zbiorniki mezo- i eutroficzne,
nieliczne są jeziora dystroficzne. W ostoi występują duże powierzchnie
torfowisk niskich i przejściowych; torfowiska wysokie występują znacznie
rzadziej. Powierzchnia leśna zajęta jest przede wszystkim przez
zbiorowiska borowe, głównie boru sosnowego świeżego. Na niżej
położonych terenach występują bory mieszane, na torfowiskach bór
bagienny i sosnowy bór wilgotny. Na najsuchszych wzniesieniach
występuje bór chrobotkowy. Zbiorowiska lasów liściastych to nielicznie
występujące grądy oraz olsy i zarośla łozowe.

Tereny Nadleśnictwa stanowią część ostoi, która obejmuje tutaj

przeważającą część obrębu Koniuszyn (główny kompleks lasu zajmujacy
ponad 2/3 obszaru obrębu - około 9623 ha w zasięgu terytorialnym
Nadleśnictwa) oraz fragment obrębu Nidzica (w części północnej, która
przylega do głównego kompleksu obrębu Koniuszyn - około 2925 ha
w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa).

Wyniki

inwentaryzacji

Natura 2000 zostały przedstawione

szczegółowo w poprzednich rozdziałach.

137

4. Pomniki przyrody

Według ustawy o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004r. ,,Pomnikami

przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich
skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej,
historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi
cechami wyróżniającymi je wśród innych tworów, w szczególności
okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych,
źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie”.
Poniżej w tabelach przedstawiono wykaz pomników przyrody
występujących oraz projektowanych na obszarze Nadleśnictwa Nidzica.

Fot. 26 Pomnikowy buk czerwony w parku podworskim w Sitnie

138

Tabela XLI Wykaz istniejących pomników przyrody

L.p.

Nr rej.

wojew.

Nr zarzą-

dzenia

Dz.

Urz.

Położenie

Opis obiektu

Zabiegi uzgodnione

z wojew. konserwatorem

przyrody

Uwagi

data

Woj.

poz.

Oddz.

Poddz.

gmina

l-ctwo

rodzaj

wiek

obwód

w cm

wysokość

w m

stan zdro-

wotny

zagro-

żenia

pow.

w ha

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

1

59

1952

Nidzica
podzamcze

Nidzica

dąb

320

25

2

62

1952

171n

Nidzica
Wykno

dąb

530

35

3

63

1952

189c,g,h,j

Nidzica
Wykno

8 dębów

470-660

26-30

4

66

1952

wieś Tatary
gr. K. Pasz-
kowskiego

Nidzica

„Tatarski kamień”
- granitognejs
różowy

1900

2,1

5

205

1957

N brzeg j.
Borówko

Olsztynek

jałowiec

50

7

6

280

1961

146a

Janowo
Zdrojek

głaz- granitognejs
szaroróżowy

750

0,5

7

289

1963

wieś Janowo
gr. St.
Zdziarskiego

Janowo

głaz „Kucak” -
granit rapakivi

820

1,7

8

290

1963

331 i

Nidzica
Napiwoda

głaz- granitognejs
różowy

700

0,5

9

291

1963

między Na-
piwodą a
Bartoszkami

Nidzica

głaz- granitognejs
różowy

700

0,3

10

302

1963

500m na N
od Grabowa

Janowo

głaz

-

różowy

granit rapakivi

900

1,15

11

328

1968

38b

Nidzica
Napiwoda

głaz

980

1,2

13
8

139

c.d. Tabela XLI Wykaz istniejących pomników przyrody

L.p.

Nr rej.

wojew.

Nr zarzą-

dzenia

Dz.

Urz.

Położenie

Opis obiektu

Zabiegi uzgodnione

z wojew. konserwatorem

przyrody

Uwagi

data

Woj.

poz.

Oddz.

Poddz.

gmina

l-ctwo

rodzaj

wiek

obwód

w cm

wysokość

w m

stan zdro-

wotny

zagro-

żenia

pow.

w ha

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

12

395

1984

Napiwoda
56 posesja
J. Wiś-
niewskiej

Nidzica

klon

360

23

13

412

1984

Zabłocie
Kozłowskie
park
podworski

Kozłowo

„Dęby parkowe” - 50
szt.

250-430

22-30

14

413

1984

Zakrzów
Sarnowo
park
podworski

Kozłowo

4 lipy

305-500

22-29

15

494

1989

246o

Nidzica
Jeleń

ok. 40 jałowców

1-4

16

529

1991

348

Nidzica
Bolejny

2 dęby

415,530

27

17

543

1991

Janowo-
Komorowo
60m S od
szosy gr.

St. Kubaczyka

Janowo

3 dęby

385-450

21

18

558

1992

S od Wólki
Orłowskiej

Nidzica

3 leje sufozyjne

19

819

1995

przy drodze
Orłowo
Brzeźno Ł.

Nidzica

klon

370

20

20

820

1995

70m na NE
od pomnika
819

Nidzica

klon

445

20

139

140

Fot. 27 Klony w pobliżu Orłowa będące pomnikami przyrody

Fot. 28 Jeden z trzech lejów suffozyjnych

Fot. 29 Jałowce stanowiące pomnik przyrody w oddziale 246 o

Fot. 30 pomnik przyrody – głaz narzutowy

„Tatarski kamień” w pobliżu wsi Tatary

141

V. Zagrożenia

1. Zagrożenia

wywołane

szkodliwym

wpływem

czynników

antropogennych
Ze względu na małe uprzemysłowienie regionu oraz rozległy

i stosunkowo słabo zaludniony obszar czynniki antropogenne mają
niewielki udział w stopniu zagrożenia dla zdrowotności lasów na terenach
znajdujących się w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Nidzica

Do najbardziej wpływających na stan lasów zagrożeń antropogennych

należą:

- zanieczyszczenia powietrza i gleb
- zanieczyszczenia wód
- pożary lasu
- nadmierna penetracja lasu przez ludzi
Jednymi z najbardziej istotnych zanieczyszczeń powietrza są tlenki

siarki i azotu pochodzenia przemysłowego. Pomimo niewielkiej odległości
od aglomeracji miejskiej Olsztyna, ze względu na niewielkie
uprzemysłowienie

regionu

poziom

zanieczyszczenia

powietrza

atmosferycznego jest stosunkowo nieduży - znacznie niższy od średniej
krajowej. Powodem zmniejszania z roku na rok ilości zanieczyszczeń
zawartych w powietrzu jest wprowadzanie w zakładach produkcyjnych
technologii coraz bardziej przyjaznych środowisku oraz zaostrzenie norm
dotyczących ochrony środowiska, które wymuszają stosowanie technologii
wytwarzających możliwie najmniej zanieczyszczeń.

Pomiary zanieczyszczenia powietrza na terenie miasta Nidzica,

prowadzone były w roku 2000 w okresie od 08.11 do 28.11, przez WIOŚ
Olsztyn. Badania prowadzono w jednym punkcie pomiarowym
zlokalizowanym przy ul. Rataja 2. Jak wynika z danych zamieszczonych
w poniższych

tabelach, dla wszystkich badanych wskaźników

zanieczyszczeń (pył zawieszony, SO

2

, NO

x

, CO) nie nastąpiło

przekroczenie wartości dopuszczalnych. Okresowo podwyższone stężenie
NO

x

, spowodowane było emisją komunikacyjną, powodowaną przez

pojazdy samochodowe.

Lokalnymi źródłami emisji zanieczyszczeń podstawowych powietrza są

instalacje grzewcze (kotłownie, piece domowe). Dość istotnym źródłem
emisji jest również transport drogowy, szczególnie w okresie lata
i wczesnej jesieni. Główny kompleks leśny leśnictwa Napierki przecina
trasa szybkiego ruchu Warszawa - Gdańsk. Inne bardziej uczęszczane
drogi przecinające Nadleśnictwo to drogi łączące Nidzicę ze Szczytnem,
Wielbarkim, Działdowem oraz Nowym Miastem Lubawskim. Drzewostany
położone w sąsiedztwie szosy narażone są na zwiększoną emisję spalin
i zasolenie gleby, w wyniku czego przerzedzają się.

142

Tabela XLII Wyniki pomiarów pyłu zawieszonego

Pomiar

Pył zawieszony PM - 10

Stężenie w odniesieniu

do 30 minut

Stężenie w odniesieniu

do 24 godzin

[μg/m

3

]

[ % D

30

]

[μg/m

3

]

[ % D

24

]

Wartość maksymalna w

okresie pomiarów

128,00

36,60

52,30

34,90

Wartość średnia w okresie

pomiarów

31,70

9,10

31,70

21,10

Wartość minimalna w

okresie pomiarów

0,50

0,14

15,70

10,50

Stężenie dopuszczalne

350,00

-

150,00

-

Źródło: WIOŚ Olsztyn,

Tabela XLIII Wyniki pomiarów dwutlenku siarki

Pomiar

Dwutlenek siarki SO

2

Stężenie w odniesieniu

do 30 minut

Stężenie w odniesieniu

do 24 godzin

[μg/m

3

]

[ % D

30

]

[μg/m

3

]

[ % D

24

]

Wartość maksymalna w

okresie pomiarów

69,62

13,90

33,00

22,00

Wartość średnia w okresie

pomiarów

24,30

4,90

24,30

16,20

Wartość minimalna w

okresie pomiarów

2,60

0,52

10,50

7,00

Stężenie dopuszczalne

500,00

-

150,00

-

Źródło: WIOŚ Olsztyn

Tabela XLIV Wyniki pomiarów tlenków azotu

Pomiar

Tlenki azotu NO

x

(NO i NO

2

)

Stężenie w odniesieniu

do 30 minut

Stężenie w odniesieniu

do 24 godzin

[μg/m

3

]

[ % D

30

]

[μg/m

3

]

[ % D

24

]

Wartość maksymalna w

okresie pomiarów

27,80

5,60

7,30

4,90

Wartość średnia w okresie

pomiarów

5,80

1,20

5,80

3,90

Wartość minimalna w

okresie pomiarów

5,04

1,01

5,13

3,40

Stężenie dopuszczalne

500,00

-

150,00

-

Źródło: WIOŚ Olsztyn

Tabela XLV Wyniki pomiarów tlenku węgla

Pomiar

Tlenek węgla CO

Stężenie w odniesieniu

do 30 minut

Stężenie w odniesieniu

do 24 godzin

[μg/m

3

]

[ % D

30

]

[μg/m

3

]

[ % D

24

]

Wartość maksymalna w okresie

pomiarów

2,96

14,80

0,83

16,60

Wartość średnia w okresie

pomiarów

0,71

3,60

0,59

11,80

Wartość minimalna w okresie

pomiarów

0,28

1,40

0,44

8,80

Stężenie dopuszczalne

20 000,00

-

500,00

-

Źródło: WIOŚ Olsztyn

143

Istotnym zagrożeniem dla lasów są pożary. Notuje się ich średnio

6,9 rocznie. Lasy Nadleśnictwa Nidzica zaliczone zostały do II kategorii
zagrożenia pożarowego. Największe zagrożenie pożarowe powodują
ludzie przebywający w lesie wiosną i latem, oraz osoby wypalające łąki
i pastwiska w okresie wiosennym oraz ścierniska w okresie letnim.
Zagrożeniom tym jest bardzo trudno przeciwdziałać, a najskuteczniejsze
wydają się być akcje propagandowe.

W Lasach Państwowych na stałych powierzchniach obserwacyjnych

(SPO) prowadzony jest ciągły monitoring lasu. Systematyczne badania
pozwalają na ustalenie zagrożeń środowiska leśnego i określenie stanu
drzewostanów. System monitoringu obejmuje dwa poziomy obserwacji:
- poziom I rzędu dotyczy SPO rozmieszczonych w sieci kwadratów 16 na

16 km i zawiera coroczną ocenę stanu koron drzew oraz jednorazową
analizę warunków glebowych i stopnia zaspokojenia potrzeb
pokarmowych drzew.

- poziom II rzędu obejmuje okresowe badania na wybranych SPO

dotyczące : warunków glebowych, składu chemicznego igliwia (liści),
składu gatunkowego runa, oceny przyrostu miąższości drzewostanów
oraz poziomu depozytu i obserwacji meteorologicznych. Na podstawie
tych badań sporządza się corocznie ocenę stanu zdrowotnego drzew.

W Nadleśnictwie Nidzica zlokalizowanych jest 5 punktów SPO I rzędu
(4 w obrębie Nidzica i 1 w obrębie Koniuszyn).

Tabela XLVI Wyniki obserwacji ze Stałych Powierzchni Obserwacyjnych

z Nadleśnictwa Nidzica w 2004 r.

L.p.

Numer

powierzchni

Oddział Gatunek Wiek

Średnia

defoliacja

Udział

powyżej

25% Def

Średnie

odbarwienie

1

2

3

4

5

6

7

8

1.

45

112

Sosna

96

19,75

10,00

0,00

2.

46

154

Sosna

58

21,50

20,00

0,00

3.

47

384

Sosna

78

19,75

20,00

0,00

4.

49

229

Sosna

58

18,50

5,00

0,25

5.

50

399

Sosna

66

22,75

30,00

0,25

144

Fot. 31 Spalony młodnik

Fot. 32 Pożar, który strawił ten młodnik został spowodowany przez ludzi.

2. Zagrożenia wywołane zmianami stosunków wodnych

Wszelkie długotrwałe wahania stanów wody gruntowej odbijają się na
funkcjach życiowych roślin. Niekorzystne bywają zarówno zbyt wysoki
jak również zbyt niski poziom wód gruntowych. Raz na kilka lub
kilkanaście lat zdarzają się susze, które powodują naruszenie równowagi
stosunków wodnych i odbijają się niekorzystnie na ekosystemie leśnym.
W leśnictwie Janowo wysoki poziom wód gruntowych w niektórych
wypadkach bywa przeszkodą podczas zalesiania gruntów porolnych,
wymuszając renowację systemów odwadniających. Leśniczy proponuje do
rozpatrzenia możliwość pozostawienia miejsc silnie podmokłych
i zalewanych sukcesji naturalnej.

W latach 1992-1995, 2000-2003 oraz 2005 w Polsce północno-

wschodniej odnotowano mniejszą niż do tej pory ilość opadów, w wyniku
czego na terenach tych panowała dotkliwa susza, a poziom wód
gruntowych znacznie się obniżył. Wpłynęło to na stan sanitarny
i zdrowotny drzewostanów. Obniżenie się poziomu wód gruntowych
spowodowało znaczne osłabienie drzewostanów zwłaszcza świerkowych
oraz na gruntach porolnych. Problem niedoboru wody dotyczy szczególnie

145

okresu późnej wiosny, lata i jesieni. Wilgotność względna powietrza
wynosi 70-90%, przy czym najniższą wartość osiąga w okresie wiosennym
70%. Sytuacja taka wpływa ujemnie na rozwój roślinności i możliwość
występowania na tych terenach bardziej zróżnicowanej szaty roślinnej.

Monitoring stanu czystości wód powierzchniowych znajdujących się

w zasięgu Nadleśnictwa prowadzony jest przez WIOŚ w Olsztynie.

Monitoring rzek
Omulew - prawobrzeżny dopływ Narwi, jej długość łącznie z jeziorem
Omulew wynosi 113,7 km - badania stanu czystości wód rzeki prowadzone
były w 2004 r. Omulew była badana w 5 punktach kontrolno
pomiarowych, z których żaden nie jest zlokalizowany w zasięgu
Nadleśnictwa. W najbliżej położonym punkcie kontrolnym - km 97,6 biegu
rzeki poniżej jeziora Omulew, w miejscowości Kot, wody rzeki Omulew
zaliczono do klasy III. Jakość wód Omulwi odpowiadała III klasie za
wyjątkiem przekroju w Sędrowie, gdzie stwierdzono IV klasę jakości.
Wkra (Nida) - badania stanu czystości wód rzeki prowadzone były
w 2002 r. Badania jakości wód prowadzono w 5 punktach pomiarowych,
z których 2 zlokalizowane są na terenie gminy Nidzica



244,3 km biegu rzeki Wkry - powyżej m. Rączki;



234,8 km biegu rzeki Wkry – poniżej Nidzicy, Piątki;
Jakość wód rzeki Wkry w poszczególnych punktach kontrolnych
rozmieszczonych na terenie gminy w roku 2002 przedstawia się
nastepująco:
- W 2002 roku powyżej Rączek Wkra prowadziła wody III klasy

i pozaklasowe w Piątkach. O dyskwalifikacji wód w przekroju poniżej
Nidzicy, w Piątkach, zdecydowały miano coli, fosforany i fosfor ogólny.
Szkotówka - prawobrzeżny dopływ Nidy o długości 25,3 km. Badania
stanu jakości wód rzeki prowadzone były w 2004 r. w 3 przekrojach
kontrolno-pomiarowych: w Szkotowie, Rogożu i Sarnowie. głównym
punktowym źródłem zanieczyszczeń wód rzeki są ścieki odprowadzane
przez rów melioracyjny z oczyszczalni mechaniczno-biologicznej
z chemicznym strącaniem fosforu Zakładu Gospodarki Komunalnej
i Mieszkaniowej w Kozłowie. Oprócz tego rzeka przyjmuje ścieki
z oczyszczalni w Szkotowie i Sławce Wielkiej, a także wody pochłodnicze
z gorzelni w Kramarzewie i Kozłowie. W punkcie pomiarowym
w Szkotowie rzeka prowadziła wody III klasy, w pozostałych punktach IV
klasy. Stan sanitarny wód w całej rzece odpowiadał IV klasie i pogarszał
się z biegiem rzeki.
Łyna - lewobrzeżny dopływ Pregoły o długości 263,7 km (w tym na
terenie Polski 190 km) - badania stanu czystości wód rzeki prowadzone
były w 2006 r. Największym punktowym źródłem zanieczyszczeń
w zasięgu Nadleśnictwa są ścieki odprowadzane z miejscowości Wólka

146

Orłowska. W najbliżej położonym przekroju kontrolno-pomiarowym
poniżej ujścia Marózki, w miejscowości Kurki Łyna prowadziła wody III
klasy. Na przeważającej długości rzeką płyną wody III klasy jakości, tylko
w Redykajnach (na 208,4 km) po przyjęciu ścieków z Olsztyna – jej wody
odpowiadają klasie IV.
Orzyc - prawobrzeżny dopływ Narwi o długości 145,9 km. Jakość wód
rzeki była badana w 2002 r. w jednym przekroju kontrolno pomiarowym
w Janowie. Wody prowadzone przez Orzyc zaliczono do III klasy jakości.
Prowadzone w 1994 r. badania jakości wód rzeki dla większości
wskaźników odpowiadały wówczas IV klasie. Do rzeki opdrowadzane są
ścieki z oczyszczalni w Janowie

Monitoring jezior
Jezioro Kownatki - powierzchnia zwierciadła wody 215,5 ha, głębokość
maksymalna 31,0 m. Zbiornik eumiktyczny, miernie zeutrofizowany. Ze
względu na cechy morfometryczne jezioro wykazuje umiarkowaną
odporność na czynniki zewnętrzne i zaliczone zostało do II kategorii
podatności na degradację. Ocena jakości wód jeziora badanego w 2002 r. -
II klasa czystości.
Jezioro Omulew - powierzchnia zwierciadła wody 508,8 ha, głębokość
maksymalna 32,5 m. Ze względu na cechy morfometryczne jezioro
wykazuje słabą odporność na czynniki zewnętrzne i zaliczone zostało do
III kategorii podatności na degradację. Ocenę jakości wód jeziora
przeprowadzonow 2003 r. Sumaryczny wynik punktacji wskazywał na
obniżoną jakość wód jeziora Omulew, odpowiadającą III klasie czystości.
Najmniej korzystne w ocenie czystości to: warunki tlenowe, fosforany
latem na dnie i chlorofil „a”. Wiosną i latem wystąpił też niekorzystny
sumptom

rozwoju

nitkowatych

sinic.

Jezioro

jest

intensywnie

wykorzystywane do celów rekreacyjnych. Nad jego brzegami położonych
jest kilkanaście ośrodków wypoczynkowych oraz około 250 działek
rekreacyjnych.

Działania ochronne służące spowolnieniu tempa

eutrofizacji wód jeziora powinny polegać na zredukowaniu zanieczyszczeń
z otaczającej zlewni. Przede wszystkim należy uporządkować gospodarkę
ściekami w obrębie miejscowości położonych nad brzegami zbiornika oraz
zabudowy rekreacyjnej.
Jezioro Zawadzkie powierzchnia zwierciadła wody 82,1 ha, głębokość
maksymalna 13,4 m. Ze względu na cechy morfometryczne jezioro
wykazuje słabą odporność na czynniki zewnętrzne i zaliczone zostało do
III kategorii podatności na degradację. Ocena jakości wód jeziora
badanego w 1994 r. - III klasa czystości.

Przyczyną złej jakości wód powierzchniowych na omawianym obszarze

jest nieuporządkowana gospodarka ściekowa oraz brak kanalizacji
sanitarnej w wielu miejscowościach. Ścieki komunalne są odprowadzane

147

do cieków i jezior. Sytuację tę pogarszają jeszcze nieskanalizowane
wioski, osiedla, ośrodki turystyczne oraz spływ zanieczyszczeń
organicznych i substancji biogennych z użytków rolnych. Ścieki z wielu
gospodarstw indywidualnych i domków letniskowych odprowadzane są
bezpośrednio do gruntu.

W sytuacjach, gdy w poszczególnych miejscowościach wybudowana

zostaje sieć wodociągowa, zużycie wody wzrasta o 200% (z 50 l/M

.

d do

150 l/M

.

d), a więc proporcjonalnie wzrasta ilość powstających ścieków.

Przy braku sieci kanalizacyjnej, odprowadzającej ścieki do oczyszczalni,
drastycznie wzrasta zagrożenie wód podziemnych i powierzchniowych,
gdyż znacznie więcej nieoczyszczonych ścieków surowych trafia do ziemi
i do wód powierzchniowych.

Najważniejsze źródłami powodującymi zanieczyszczenie wód są:

- ścieki komunalne (z gospodarstw domowych) nieoczyszczone,
- zanieczyszczenia spływające wraz z opadami atmosferycznymi

z terenów zurbanizowanych i rolnych,

- zanieczyszczenia wsiąkające do gruntu i wód gruntowych

(niewłaściwe stosowanie środków ochrony roślin, sztucznych
nawozów mineralnych i gnojowicy),

- niedostateczna ilość i skuteczność oczyszczania ścieków,
- brak systemów kanalizacyjnych i nieszczelności zbiorników

ściekowych,

- zanieczyszczenia komunikacyjne spłukiwane z powierzchni dróg

przez opady atmosferyczne.

Na podstawie art.41 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie

powiatowym oraz art.116 ust.1 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo
ochrony środowiska - w drodze uchwały Rada Powiatu nidzickiego
wprowadziła zakaz używania jednostek pływających z silnikami
spalinowymi na jeziorach:
gmina Kozłowo: - jezioro Kowantki

- jezioro Kąty
- jezioro Szkotowo

gmina Nidzica: - jezioro Czarne (wraz z obrzeżem o szer. 500 m)

- jezioro Kiernoz Mały (wraz z obrzeżem o szer. 500 m)
- jezioro Omulew
- jezioro Trzcinowe (wraz z obrzeżem o szer. 500 m)

Uchwała nr VII/37/03 z dnia 23 kwietnia 2003 r.
Uchwała nr XIV/76/03 z dnia 29 grudnia 2003 r.
Dziennik Urzędowy nr 81, poz. 1160
Dziennik Urzędowy nr 14, poz. 227 z 2004 r.

148

3.

Zagrożenia spowodowane przez szkodliwe czynniki biotyczne

Zagrożenia natury biotycznej powodują owady, ssaki oraz patogeniczne
grzyby. Dane na ten temat zbierane są zarówno przez pracowników alp jak
i w trakcie prac taksacyjnych.

a) Szkody powodowane przez owady
W zależności od szkód wyrządzanych przez owady, ich nasilenia i czasu
trwania oraz od innych czynników skutki masowego występowania
owadów mogą być różne. Ze względu na to, że drzewostany sosnowe
zajmują 88,31% powierzchni Nadleśnictwa występując przeważnie na
siedliskach borowych i LMśw oraz Lśw istnieje zagrożenie ze strony
owadzich szkodników sosny takich jak brudnica mniszka, strzygonia
choinówka, , szeliniak sosnowiec, korniki i inne. Wśród szkodników
innych drzew odnotowano występowanie zawodnicy świerkowej, krobika
modrzewiowca i pędraków chrabąszczy.

Poniżej przedstawione zostały dane dotyczące powierzchni

występowania i zwalczania szkodników owadzich w poszczególnych
latach:

Tabela XLVII Powierzchnia występowania i zwalczania szkodników owadzich

Lp.

Gatunek

Rok

Powierzchni (ha)

występowania

zwalczania

1

2

3

4

5

1

Brudnica mniszka

2001

75

-

2003

1 575

-

2004

375

-

2

Strzygonia choinówka

1999

100

-

2000

100

-

2001

650

-

3

Chrabąszcz (owad doskonały)

1995

100

-

1996

236

236

1997

250

-

1998

198

198

1999

190

25

2000

165

-

2001

150

-

2005

100

-

4

Krobik modrzewiowiec

1995

20

20

1996

20

20

1997

20

-

1998

20

-

1999

20

-

2000

15

-

2005

15

-

5

Poproch cetyniak

2000

150

-

6

Zawodnica świerkowa

2003

14

-

7

Ogłodek brzozowiec

2005

37

37

149

Poniżej przedstawione zostały dane dotyczące powierzchni

występowania

i

zwalczania

szkodników

upraw

i

szkółek

w poszczególnych latach:

Tabela XLVIII Powierzchnia występowania i zwalczania szkodników upraw i szkółek

Lp.

Gatunek

Rok

Powierzchni (ha)

występowania

zwalczania

1

2

3

4

5

1

Pędraki chrabąszczy

1995

104

22

1996

127

117

1997

90

70

1998

220

130

1999

70

50

2000

141

9

2001

127

78

2002

88

18

2003

32

6

2004

12

-

2005

120

-

2

Szeliniaki

1995

150

73

1996

47

20

1997

40

40

1998

102

102

1999

123

123

2000

115

115

2001

100

100

2002

85

85

2003

102

102

2004

118

39

2005

95

95

3

Zwójki sosnowe

1995

40

40

1996

10

10

4

Hurmak olchowiec

2005

2

-

5

Drobne gryzonie

2000

0,5

-

2001

10

-

2005

0,8

-

Ilość pozyskanego posuszu i wywrotów iglastych wyniosła:

w roku 1995 -

9 800 m

3

w roku 1996 -

8 353 m

3

w roku 1997 -

7 434 m

3

w roku 1998 -

6 136 m

3

w roku 1999 -

4 368 m

3

w roku 2000 -

24 091 m

3

w roku 2001 -

12 054 m

3

w roku 2002 -

27 332 m

3

w roku 2003 -

28 942 m

3

w roku 2004 -

28 789 m

3

w roku 2005 -

17 126 m

3

150

W leśnictwach Kurki i Wykno występuje pierwotne centrum gradacyjne

foliofagów sosny.

Na podstawie analizy danych z ostatnich lat nie można mówić

o gradacjach szkodliwych owadów, które przybrałyby rozmiar klęski, lecz
zagrożenie ze strony szkodliwych owadów istnieje i należy tak jak
dotychczas

prowadzić rutynowe obserwacje ich występowania

i zwalczanie tam, gdzie jest to konieczne.

b) Szkody powodowane przez ssaki
Dość istotne szkody w lesie wyrządzają ssaki, głównie jeleniowate
(zwierzyna płowa - jelenie, sarny daniele, łosie) oraz niewielkie zającowate
i myszowate. Na uszkodzenia ze strony zwierzyny płowej narażone są
uprawy i młodniki w okresie przerwy w wegetacji roślin.

Z zestawienia wynika, że szkody wyrządzane przez zwierzynę płową

występują ogółem na powierzchni 728,15 ha w tym szkody powyżej 26%
na 102,36 ha. Szkód powyżej 60% na terenie Nadleśnictwa nie
odnotowano. W Nadleśnictwie stosowanych jest wiele sposobów
zabezpieczających nowe zalesienia i odnowienia przed zwierzyną. Przy
grodzeniu siatką, ze względu na wysokie koszty tej metody stosowana jest
wymiana siatki tzn. zdejmuje się ją z ogrodzeń młodników, które nie są już
uszkadzane przez zwierzynę i zakłada na grodzenia młodych upraw. Do
zabezpieczania mniejszych powierzchni używane są żerdzie. Rocznie
zabezpieczanych jest w ten sposób około 20 ha powierzchni. Tam gdzie
stan zwierzyny jest mniejszy stosowane są mechaniczne metody
zabezpieczeń czyli pakułowanie, zakładanie plastikowych osłonek oraz
palikowanie. Przy metodzie chemicznej dla zabezpieczenia sadzonek sosny
używany jest preparat REPENTOL-7, natomiast sadzonki innych drzew
iglastych i liściastych zabezpieczane są takimi preparatami jak
CERWAKOL, EMOL, REPENTOL-6.

Metoda ta polega na smarowaniu igieł wierzchołkowych i pędów

drzewek iglastych oraz strzałki drzewek liściastych. Metodami
mechanicznymi zabezpiecza się na terenie Nadleśnictwa około 250 ha
rocznie, a chemiczną około 320 ha. Ponadto należy przestrzegać głównej
zasady w zakresie ochrony, a mianowicie utrzymanie właściwego stanu
zwierzyny - gospodarczo znośnego dla drzewostanów. Z długoletniej
obserwacji wynika również, że na zmniejszenie rozmiaru szkód można
zdecydowanie wpłynąć przez intensyfikację pozyskania drewna
z czyszczeń i trzebieży w okresie od grudnia do marca. Z analizy
zimowego spałowania wynika, że jest ono wyraźnie mniejsze o ile jelenie

151

mają dostęp do świeżo powalonych drzew sosnowych, które korują przez
spałowanie, często do połowy długości strzały wliczając w to obcięte
gałęzie i korony.

Procentowy udział szkód i powierzchnię, na której one wystąpiły

w poszczególnych obrębach przedstawiono w ujęciu tabelarycznym:

Tabela XLIX Zestawienie stopnia uszkodzeń drzewostanów (pow. zredukowana
uszkodzeń)

Główna przyczyna

uszkodzeń

Procentowy przedział uszkodzeń

drzewostanów

Razem

11-25%

26-60%

> 60%

powierzchnia (ha)

1

2

3

4

5

Obręb Nidzica

Grzyby

156,04

10,03

-

166,07

Klimat

2,91

-

-

2,91

Owady

247,98

35,89

-

283,87

Pożar

13,14

-

-

13,14

Wodne

0,50

-

-

0,50

Zwierzyna

390,10

88,97

-

479,07

Razem

810,67

134,89

-

945,56

Obręb Koniuszyn

Grzyby

11,22

-

-

11,22

Klimat

19,00

-

-

19,00

Owady

10,30

3,81

-

14,11

Pożar

-

-

-

-

Wodne

0,53

1,87

-

2,40

Zwierzyna

235,69

13,39

-

249,08

Razem

276,74

19,07

-

295,81

Nadleśnictwo Nidzica

Grzyby

167,26

10,03

-

177,29

Klimat

21,91

-

-

21,91

Owady

258,28

39,70

-

297,98

Pożar

13,14

-

-

13,14

Wodne

1,03

1,87

-

2,90

Zwierzyna

625,79

102,36

-

728,15

Razem

1087,41

153,96

-

1241,37

c) Szkody powodowane przez patogeniczne grzyby
Zagrożenie ze strony grzybów stanowi głównie huba korzeniowa na
gruntach porolnych , które w Nadleśnictwie Nidzica zajmują 12053,62 ha
oraz opieńka miodowa.

152

Powierzchnia na której odnotowano ich występowanie w kolejnych latach
została przedstawiona poniższym zestawieniu:
opieńka miodowa

korzeniowiec wieloletni

rok

powierzchnia w ha

rok

powierzchnia w ha

do 20 lat

powyżej 20 lat

do 20 lat

powyżej 20 lat

1995

50

450

1995

300

1000

1996

50

450

1996

300

1000

1997

-

500

1997

-

1200

1998

70

500

1998

-

1200

1999

80

950

1999

-

1200

2000

80

950

2000

2001

345

1742

2001

2002

345

1742

2002

-

1200

2003

345

3000

2003

-

1200

2004

345

3000

2004

-

1200

2005

102

126

2005

239

1974

Wymienić należy również grzyby pasożytnicze występujące głównie na

terenie szkółki leśnej, której produkcja ma istotne znaczenie dla
prowadzenia odnowień i zalesień. Należą do nich:

pasożytnicza zgorzel siewek

Rok

Powierzchnia występowania w ha

drzewostany

szkółka

do 20 lat

powyżej 20 lat

1995

2,06

-

-

1996

1,62

-

-

1997

0,76

-

-

1998

0,99

-

-

1999

0,51

-

-

2003

0,69

-

-

2004

0,28

-

-

2005

0,01

-

-

osutka sosnowa

Rok

Powierzchnia występowania w ha

drzewostany

szkółka

do 20 lat

powyżej 20 lat

1995

1,0

-

-

1996

1,17

-

-

1997

0,6

-

-

1998

0,99

-

-

1999

0,75

-

-

2000

0,32

-

-

2001

1,12

-

-

2002

0,68

100

-

2003

0,20

-

-

2005

-

30

-

153

mączniak dębowy

Rok

Powierzchnia występowania w ha

drzewostany

szkółka

do 20 lat

powyżej 20 lat

1995

0,51

-

1997

1,50

-

1998

0,94

-

1999

0,76

-

2000

0,91

200

-

2001

1,12

2002

0,89

2003

0,56

2004

0,62

2005

0,002

19

opadzina modrzewiowa

Rok

Powierzchnia występowania w ha

drzewostany

szkółka

do 20 lat

powyżej 20 lat

1995

0,22

-

-

1996

0,93

-

-

1997

1,06

-

-

1998

0,2

-

-

1999

0,05

-

-

2001

0,04

-

-

2002

0,04

-

-

2003

0,02

-

-

rdze igieł i liści

Rok

Powierzchnia występowania w ha

drzewostany

szkółka

do 20 lat

powyżej 20 lat

1998

0,72

1999

0,75

2000

0,79

2001

0,27

2002

0,4

2003

0,81

2004

0,02

zamieranie olszy

Rok

Powierzchnia występowania w ha

drzewostany

szkółka

do 20 lat

powyżej 20 lat

2005

-

2

2

zamieranie dębów

Rok

Powierzchnia występowania w ha

drzewostany

szkółka

do 20 lat

powyżej 20 lat

2005

-

33

-

Ze względu na konieczność odnawiania powierzchni po pożarach należy

zwrócić uwagę na przyczepkę falistą - Rhizina undulata, która
w warunkach normalnych żyje jako saprofit nie czyniąc szkód. Jednak

154

pożar powoduje jej przejście z fazy saprofitycznej w fazę patogeniczną.
Atakuje młode sadzonki gatunków iglastych, głównie na słabszych
siedliskach borowych. Zalecane jest odnawianie pożarzysk po 2 latach
w celu uniknięcia wypadania sadzonek atakowanych przez przyczepkę
falistą i stosowania większej domieszki gatunków liściastych.

4. Zagrożenia abiotyczne

W 1981 roku z 2 na 3 listopada oraz w 1983 roku z 7 na 8 marca

wystąpiły huraganowe wiatry, które zniszczyły kilkaset hektarów
drzewostanów (w 1981r. Nadleśnictwo zmuszone było wyciąć 70 tys. m

3

drewna). W 1996r. przez leśnictwo Nidzica przeszła trąba powietrzna
niszcząc pas lasu o szerokości 300 m na długości 1 kilometra. Przyjęty
podział lasu na ostępy i prowadzenie odpowiedniej gospodarki leśnej
zabezpiecza i uodparnia na ile to jest możliwe drzewostany przed
wywalającymi wiatrami. Należy jednak liczyć się z tym, że klęski takie
mogą się powtórzyć.

Pewne straty w młodnikach sosnowych o dużym zwarciu wyrządza

okiść, która powoduje łamanie się wierzchołków i gałęzi oraz wywalanie
drzew. Jej skutki są jednak szybko usuwane i zgodnie z zaleceniami na
obszarach narażonych na okiść stosuje się rozrzedzoną więźbę przy
sadzeniu oraz wykonywane są częstsze zabiegi pielęgnacyjne (czyszczenia,
trzebieże).

Okres wczesnowiosenny najczęściej charakteryzuje się niedoborem

opadów. Deficyt wody w glebach łatwo przepuszczalnych stwarza
niekorzystne warunki do odnowienia zwłaszcza dla rozwoju i wzrostu
młodych upraw leśnych.

5. Bezpośrednie negatywne oddziaływanie człowieka na las
Człowiek w swojej bezmyślności i braku wrażliwości wyrządza w lesie
wiele szkód, a skutki takiej dewastacji są często długotrwałe. Destrukcyjny
wpływ ludzi na las daje się zauważyć przy wielu okazjach. Są to:

- rozpalanie ognisk w czasie i w miejscach niedozwolonych oraz

lekkomyślne podpalenia w miejscach użytkowanych rolniczo, z których
ogień przenosi się często na las

- wywożenie śmieci do lasu oraz wylewanie ścieków płynnych na drogi

leśne (dzikie wysypiska śmieci)

- zaśmiecanie lasu i rozmyślne niszczenie przygotowanych przez

pracowników alp miejsc i urządzeń służących do wypoczynku

- nieprzemyślana i nadmierna eksploatacja runa leśnego na skalę

155

przemysłową

- duża aktywność i nadmierna penetracja zbieraczy runa leśnego

powoduje niszczenie ściółki na dużych obszarach i grozi zadeptaniem
lasu oraz powoduje płoszenie zwierzyny

- kłusownictwo i wnykarstwo
- nielegalne pozyskiwanie choinek w okresie przedświątecznym
- niszczenie roślin, łamanie gałęzi, wycinanie drzew

W leśnictwie Muszaki wiele szkód spowodowała wieloletnia obecność
wojska, które opuściło te tereny na początku lat siedemdziesiątych:

- zniszczenie dna lasu - zdewastowane zostały ścioła, runo, podrost

i podszyt

- nadmierne prześwietlenie i rozluźnienie drzewostanów, szczególnie

w miejscach obozowania wojska

- nadmierna sieć dróg i duktów w miejscach obozowania i ćwiczeń
- okaleczanie drzew
- pozostałości po obiektach wojskowych - betonowe posadzki, piwnice,

doły, transzeje, okopy

- Zanieczyszczenia chemiczne

VI. Plan działań z zakresu ochrony przyrody

1. Ochrona różnorodności biologicznej oraz techniczne i gospodarcze

działania proekologiczne

Zróżnicowanie biologiczne jest jednocześnie i narzędziem i celem
zagospodarowania lasów. Służy stabilności oraz rozpraszaniu ryzyka
hodowlanego i zdrowotnego lasów jak również poszerzaniu ich
wielofunkcyjności i możliwości wielostronnego użytkowania. Potrzebne
jest zagwarantowanie ochrony leśnej różnorodności biologicznej, która
istnieje obecnie oraz kształtowanie jej i wzbogacanie w przyszłości.
Podstawą biologicznej różnorodności lasu są drzewa, współtworząc wraz
z runem i warstwą krzewów warunki do bytowania zwierząt
i mikroorganizmów. Wielkość i różnorodność puli genowej leśnych
gatunków, głównie drzew decyduje o zdolności przeżycia gatunku oraz
jego oporności na niekorzystne czynniki biotyczne i abiotyczne i dlatego
najważniejszą rzeczą jest rozpoznanie i zachowanie maksymalnej liczby
genotypów rodzimych gatunków drzew leśnych i ich lokalnych populacji.
Zachowanie ciągłości naturalnych procesów odnawiania się lasu
i umożliwienie oddziaływania sił i mechanizmów ewolucji jest osiągane
przy pomocy metody ochrony in situ. Podstawowymi formami tej metody
ochrony są drzewostany, plantacyjne uprawy nasienne i plantacje nasienne,

156

drzewa doborowe, uprawy pochodne z potomstwa gospodarczych
drzewostanów nasiennych, rezerwaty oraz siedliskowo - drzewostanowe
powierzchnie wzorcowe. Ograniczenie zrębów zupełnych i wprowadzenie
tam, gdzie jest to możliwe rębni częściowych pozwalających na
odnowienie naturalne, grupowe cięcia pielęgnacyjne, utrzymywanie
w lesie drzew zamierających i martwych oraz regionalizacja nasienna są
rozszerzeniem strategii ochrony in situ leśnej różnorodności genetycznej.

Aby zapewnić trwałość przyszłych drzewostanów oraz wysoką

produkcję drewna o dobrej jakości spośród rodzimych ekotypów
i populacji od 1959 r. zabezpieczane są dla celów reprodukcyjnych
najlepsze drzewostany, wyróżniające się korzystnymi cechami
jakościowymi i przyrostowymi. Uznawanie ich następuje zgodnie
z określonymi wymaganiami. Wyłączone drzewostany nasienne oraz
gospodarcze drzewostany nasienne są narzędziem w dążeniu do
zwiększenia produkcyjności lasów i poprawy jakości drewna oraz
zachowania cennych ekotypów rodzimych i introdukowanych gatunków
drzew. Stanowią one bazę nasienną dla głównych gatunków lasotwórczych

Nadleśnictwo Nidzica położone jest w regionie pochodzenia

leśnego materiału sadzeniowego. (Rozporządzenie Ministra Środowiska z
dnia 9.03.2004 r.).

W Nadleśnictwie Nidzica wytypowano następujące gospodarcze

drzewostany nasienne zgodnie z decyzją Nr 831 (KRLMP)/07 o leśnym
materiale podstawowym zatwierdzoną w Biurze Nasiennictwa Leśnego.

Gatunek panujący

Obręb

Nadleśnictwo

Nidzica

Koniuszyn

1

2

3

4

Sosna zwyczajna

327,17

589,52

916,69

Dąb bezszypułkowy

6,09

-

6,09

Olsza czarna

9,75

8,43

18,18

Brzoza brodawkowata

-

17,48

17,48

Razem

343,01

615,43

958,44

W Nadleśnictwie Nidzica nie zlokalizowano bloków upraw

pochodnych..

Na terenie Nadleśnictwa zarejestrowano jedno drzewo doborowe

o numerze 2880(Pseudotsuga menziesii Daglezja zielona) położone
w obrębie Koniuszyn w leśnictwie Wykno (adres leśny 07-16-2-10-g-00).

Rębnie złożone (II,III) planuje się zastosować w tych drzewostanach,

gdzie możliwe będzie uzyskanie odnowienia naturalnego. W obecnym
opracowaniu planów u.l. przewiduje się uzyskanie odnowień naturalnych
po rębniach złożonych na powierzchni 302,38 ha.

157

Ten sposób użytkowania pozwala na uzyskanie typu drzewostanu

właściwego dla danych warunków siedliskowych, który jest gospodarczo
pożądany. Aby to osiągnąć konieczne jest stworzenie ku temu
odpowiednich warunków. Warunki takie w fazie odnowienia stwarza
wybór odpowiedniej rębni. Obecnie preferowane są zabiegi hodowlane
sprzyjające naturalnemu odnawianiu się rodzimych gatunków drzew.

Ponadto we wrześniu 2003 roku do Nadleśnictwa przekazano wytyczne

Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych dotyczących między innymi
zasad postępowania z pozostałościami poeksploatacyjnymi na zrębach
i korowania pniaków (pismo znak: ZO-727-1/15/03 z dnia 01.09.2003r.).
Pismo to zawiera polecenie zaprzestania korowania pni i spalania gałęzi
oraz pozostałości poeksploatacyjnych począwszy od 1 stycznia 2004 r.
Wyjątkowo działania te mogą być dopuszczane w przypadku zwalczania
korników w drzewostanach świerkowych lub groźby masowego
występowania szeliniaków. Sposoby postępowania z gałęziami
pozostającymi na powierzchniach zrębowych pozostawia się inwencji
nadleśniczych. Jako jeden ze sposobów postępowania z pozostałościami
pozrębowymi wymienia się ich rozdrabnianie, co ma istotne uzasadnienie
ekonomiczne przy dużym popycie na zrąbki. Natomiast pniaki powinny
być zabezpieczane biopreparatami typu Pg IBL. Korowanie pniaków jest
czynnością nie znajdującą obecnie uzasadnienia. Zgodnie z opinią
naukowców, tylko w niektórych, szczególnych przypadkach nieokorowane
pniaki mogą być źródłem pojawienia się zwiększonej ilości szkodników
upraw, zwłaszcza szeliniaków.

W zdecydowanej większości przypadków pozostawianie kory na

pniakach przyczynia się do rozmnożenia pożytecznej entomofauny
i szybszego rozkładu pni.

Do Nadleśnictwa zostały również przekazane wskazówki wyboru
i pozostawiania biogrup w drzewostanach rębnych uwzględniające
zachowanie

różnorodności

biologicznej.

Istnieje

zalecenie

wykorzystywania ich w praktyce.

 Pozostawiane na zrębach kępy starodrzewia lub biogrupy podrostu

i podszytu mają za zadanie zwiększenie ogólnej różnorodności
biologicznej biocenozy zrębu, a w następnych latach uprawy.

 Przy wyznaczaniu biogrup winno się raczej odchodzić od rozwiązań

schematycznych. Wybierając kępy starodrzewia w trakcie
wyznaczania powierzchni zrębowych należy dążyć do tego, aby
obejmowały one znajdujące się tam kępy podrostu czy podszytu.

 Należy się starać również zachować w obrębie biogrup jak

największe zróżnicowanie elementów przyrodniczych i każdą
powierzchnię traktować indywidualnie. Jeżeli powierzchnia
planowanego zrębu jest jednorodna i brak na niej elementów

158

sugerujących położenie przyszłych kęp starodrzewia, biogrupy
należy lokalizować w pobliżu ściany drzewostanu (ok. 12-15m),
gdzie są bardziej odporne na silne wiatry.

 Optymalnym kształtem biogrup są powierzchnie kołowe lub owalne,

zaś wielkość powierzchni winna wynosić 6-10 arów, przy czym
o ostatecznej wielkości winna decydować żyzność siedliska.

 W przypadku suchszych wariantów boru świeżego wielkość ta winna

być bliska 0,10 ha, natomiast w typowych, żyźniejszych borach
świeżych wielkość powierzchni można zmniejszyć do 0,06 ha.

 Przy założeniu, że wielkość wszystkich kęp starodrzewia nie

powinna przekraczać 5% powierzchni zrębowej, na 4 ha powierzchni
zrębu należy wybrać 3 biogrupy po 0,06 ha każda. Minimalna
odległość między biogrupami oraz odległość biogrup od skraju zrębu
nie powinna być mniejsza niż 25-30m.

Dla wzmocnienia odporności biologicznej w ramach ogniskowo-
kompleksowej metody biologicznej ochrony lasu szczególnie na
siedliskach borowych w drzewostanach iglastych zwłaszcza sosnowych
założone zostały remizy, które stanowią ogniska biocenotyczne a także
poprawiają odporność drzewostanów.

Często wykorzystywane są naturalne remizy z odpowiednio

ukształtowanym terenem i naturalnymi zbiornikami wodnymi. W razie
braku odpowiednich warunków naturalnych tworzy się takie ogniska
w sposób sztuczny. Ich powierzchnia wynosi około 0,10 ha do 0,20 ha. Od
roku 1987 zakładane są remizy na zrębach po rębni Ia.
Taką przykładową sztucznie założoną i właściwie wzorcową powierzchnią
jest remiza w leśnictwie Wykno w oddz. 113k i 114d założona w 1997 r.
Posadzono tam 30 gatunków krzewów wokół sztucznie wykonanego
zbiornika wodnego (3x5m). Wprowadzono również malinę, jeżynę oraz
szereg roślin nektarodajnych takich jak krwawnik, wiesiołek dwuletni,
dziurawiec itp. W otaczających remizę pododdziałach na powierzchni 15
ha wprowadzony został zagęszczony podszyt w ilości 2000 sztuk na ha
(Lp, Db, Bk, bez czarny). Wyłożono 84 skrzynki lęgowe w celu
koncentracji ptactwa owadożernego oraz ustawiono stosy kamieni, chrustu
i karpiny aby stworzyć miejsca azylu i dogodnego bytowania dla drobnych
ssaków, płazów, gadów i licznych stawonogów. W leśnictwie Wykno
ogniska biocenotyczne wraz z otulinami zajmują 18,83 ha powierzchni.
W leśnictwie Muszaki założone zostały w sposób sztuczny 4 ogniska
biocenotyczne o łącznej powierzchni 0,80 ha, obsadzono je gatunkami
krzewów jagododajnych.

Z 3428 skrzynek lęgowych dla ptaków 41,4% jest zamieszkałych

(według stanu na 1.01.2008 r.) Oprócz tego wyłożono 107 skrzynek dla
nietoperzy, a także zainwentaryzowano 3021 drzew dziuplastych, które

159

obecnie nie są usuwane z drzewostanów. Oprócz tego wykorzystywane są
naturalne ogniska biocenotyczne ze zbiornikami wodnymi w oddziałach
225,191,180,169,201,187. W leśnictwie Zdrojek ogniska biocenotyczne
zajmują 1,20 ha powierzchni, a w leśnictwie Kurki 1,60 ha. W leśnictwie
Glinki znajdują się 4 ogniska biocenotyczne o powierzchni 0,63 ha.

Tabela L Wykaz remiz

L.p.

Leśnictwo

Lokalizacja

oddz.,poddz.

Pow. w ha

1

2

3

4

Obręb Nidzica

1.

Janowo

218h

0,27

2.

218Ad

0,52

3.

Napierki

477g

1,10

Razem

1,89

Obręb Koniuszyn

Kurki

15a

0,50

49h

0,10

75b

0,10

86c

0,03

87a

0,02

89b

0,05

91h

0,22

93a

0,14

104c

0,20

105b

0,35

106b

0,24

108a

0,11

Wykno

100f

0,20

102d

0,20

103c

0,20

113k

0,25

114d

0,20

118b

0,16

120b

0,20

122a

0,20

124a

0,20

136a

0,24

136b

0,25

Jeleń

220f

0,15

Orłowo

355j

0,15

Bujaki

383c

0,20

396i

0,15

397d

0,71

Razem

5,72

Ogółem Nadleśnictwo

7,61

160

Fot. 33 Jedna ze sztucznie założonych remiz wśród litych drzewostanów sosnowych

2. Kształtowanie stref ekotonowych

Ekotony będąc granicą lasu stanowią strefy przejściowe z innymi
ekosystemami: wodnymi, łąkowymi, polnymi, bagiennymi oraz wzdłuż
dróg, linii podziału powierzchniowego, linii energetycznych, strumieni,
rowów itp. Strefy takie charakteryzują się tym, że liczba gatunków jak
i zagęszczenie osobników jest wyższe niż w sąsiadujących ze sobą
biocenozach. Dobrze wykształcone ekotony wykazują cechy izolacyjne
i powinny chronić las przed niekorzystnym wpływem środowisk otwartych
oraz podnosić stabilność ekosystemu leśnego. Prowadzić tu należy
wyłącznie cięcia grupowe lub jednostkowe, kształtując i chroniąc siedliska
i gatunki stref przejściowych. Po obu stronach dróg, linii podziału
powierzchniowego, cieków i strumieni wewnątrz lasu na pasie
o szerokości 5-10m powinno się unikać cięć zupełnych, rozluźniając
zwarcie, zwiększając prześwietlenie przez silniejsze zabiegi pielęgnacyjne,
pozostawiając drzewa dziuplaste i martwe na pniu oraz martwe drewno
leżące (o ile nie stanowią one zagrożenia dla drzewostanów
jednogatunkowych jako miejsce rozmnażania szkodliwych owadów).

W sąsiedztwie dróg publicznych konieczny jest dobór gatunków mniej

wrażliwych na zanieczyszczenia i spaliny oraz zasolenie. Niebagatelne
znaczenie mają również bezpieczeństwo (potrzebna jest odpowiednia
odległość od linii komunikacyjnych) i kształtowanie piękna krajobrazu.
Strefy ekotonowe zakładane wzdłuż jezior, rzek i cieków wodnych
spełniają wiele funkcji tak biologicznych jak i mechanicznych np.:
umacnianie brzegów przez systemy korzeniowe, zatrzymywanie cząstek
glebowych zmywanych z terenów sąsiednich w kierunku zbiornika lub
cieku, wyhamowywanie i łagodzenie negatywnych skutków wysokich
stanów wody. Przy zakładaniu zrębów pozostawiane są opaski ochronne
o szerokości 20-30m.

161

Kształtowanie granicy polno - leśnej

Kilkudziesięciometrowe (10-30m) obrzeże lasu sąsiadujące z polem,

łąką lub obszarem bagiennym (w zależności od intensywności
użytkowania

ekosystemów

sąsiednich)

potrzebuje

odrębnego

zagospodarowania. Stanowi strefę buforową lasu. Strefa ta powinna się
składać z dwóch do trzech wzajemnie się przenikających stref roślinności
zielnej, krzewów niskich i drzewostanu. Ważną rzeczą jest możliwie jak
największe urozmaicenie i w miarę łagodne przejście z wnętrza lasu do
ekosystemu sąsiedniego bezleśnego. Obrzeże lasu powinno składać się
z trzech wzajemnie przenikających się stref: krzewiastej, drzewiasto-
krzewiastej i drzewiastej.

Strefa drzewiasta to wewnętrzny pas ekotonu leśnego o szerokości 10-

20m, w którym występują gatunki drzew górnego piętra z dobrze
rozwiniętymi systemami korzeniowymi i ugałęzionymi pniami
o rozluźnionym zwarciu, dalsze piętra drzewostanu, podszyt i podrost.
Forma zmieszania gatunków powinna być zgodna z przyjętym Typem
Gospodarczym Drzewostanu.

Strefa drzewiasto-krzewiasta będąca środkowym pasem ekotonu leśnego

tworzona jest przez gatunki drzew dolnego piętra drzewostanu o zwarciu
jeszcze luźniejszym i nierównomiernym rozmieszczeniu drzew
występujących często w zmieszaniu jednostkowym. Podszyt i podrost jest
bujny, wielogatunkowy. Jej szerokość wynosi około 5m.

Strefa krzewiasta powinna składać się z wielu gatunków krzewów

w zmieszaniu grupowym. Zaleca się przy sadzeniu zastosowanie 5-10
sadzonek jednego gatunku w więźbie1x1,5m do 1,5x1,5m. Jej szerokość
wynosi 3-5m.

Gatunki drzew i krzewów zalecane do stref ekotonowych: głóg

jednoszyjkowy, jabłoń dzika, grusza dzika, róża dzika, jeżyna, śliwa
tarnina, trzmielina brodawkowata i pospolita, leszczyna pospolita, wierzb:
iwa, uszata, laurowa i rokita, wawrzynek wilczełyko, kalina koralowa,
jarząb pospolity, bez czarny, kruszyna pospolita, berberys pospolity.
Należy jednak przede wszystkim wykorzystać istniejące odnowienia
naturalne.

3. Kształtowanie stosunków wodnych

Duża ilość większych i mniejszych jezior szczególnie w północno-
zachodniej części Nadleśnictwa oraz oczek wodnych, terenów
źródliskowych, strumieni, bagien i torfowisk stanowiących zbiorniki
retencyjne bardzo korzystnie wpływa na zaopatrzenie gleb w wodę oraz
powoduje pewne złagodzenie klimatu i podnosi wilgotność powietrza.
Materiały zebrane w trakcie obecnego urządzenia lasu dają bardzo

162

szczegółowy obraz położenia i wielkości oraz ilości jezior, oczek
wodnych, bagien i cieków. Zachowanie i ochrona śródleśnych oczek
wodnych, terenów źródliskowych, bagien i torfowisk w ich jak najbardziej
naturalnym stanie ma więc istotne znaczenie ze względu na ich ważną role
w retencji wody w zlewni.
Na gospodarkę wodną określonego obszaru mają wpływ również opady
atmosferyczne. W czasie okresu wegetacyjnego trwającego około 160-190
dni w roku przypada około 60% sumy rocznej opadów. Średnio rocznie
ilość opadów wynosi 500-550mm. Największa ilość opadów notowana jest
w miesiącu lipcu i wynosi 92mm, a najmniejsza w miesiącu marcu 24mm.
Średnia roczna względna wilgotność powietrza wynosi 82%. Cechy
przejściowe od klimatu morskiego do klimatu kontynentalnego jakimi
charakteryzuje omawiany obszar wyrażają się między innymi znacznymi
różnicami opadów w tych samych miesiącach różnych lat.
Obecnie niezbędna jest zmiana nastawienia społeczeństwa do całej
przyrody, w tym i do wody jako źródła wszelkich funkcji, które
umożliwiają życie na Ziemi tak ludziom jak i wszystkim gatunkom flory
i fauny.
Dla lasu woda jest życiem. Konieczną więc rzeczą jest powstrzymanie
degradacji stosunków wodnych w lasach, a także zachowanie i odbudowa
zbiorników małej retencji oraz ochrona istniejących zbiorników, cieków
wodnych i terenów źródliskowych.
Konkretne działania w tej dziedzinie zostały już podjęte. Ich realizacja
w lasach państwowych została sformułowana w Zarządzeniu Nr 11A
Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 11 maja 1999r.
w Zasadach ogólnych w punkcie 1.
1. Jednym z podstawowych czynników decydujących o trwałości lasów,

pozostających w zakresie dzisiejszych możliwości gospodarki leśnej jest
ograniczanie procesów degradacji stosunków wodnych w lasach. W tym
celu konieczne jest opracowanie i realizacja planów i programów
odbudowy małej retencji, obejmujących swoim zasięgiem nadleśnictwo
lub kilka nadleśnictw wchodzących w skład zlewni, uwzględniających:

1.1. Zachowanie w stanie zbliżonym do naturalnego i odtwarzanie

śródleśnych zbiorników i cieków wodnych. Jest to warunkiem
witalności

ekosystemów leśnych i skuteczności ochrony

przeciwpożarowej lasu. Brzegi cieków i zbiorników poza obszarami
lasów i łąk powinny być zalesiane, obsadzane drzewami i krzewami
w celu ograniczenia dopływu zanieczyszczeń i erozji oraz
umocnienia brzegów.

1.2. Zachowanie w dolinach rzek lasów łęgowych, olsów i innych

naturalnych formacji przyrodniczych jako ostoi rzadkich gatunków
roślin i zwierząt oraz regulatorów wilgotności siedlisk i klimatu
lokalnego (mikroklimatu).

163

1.3. Zachowanie w stanie nienaruszonym śródleśnych nieużytków jak

np.: bagna, trzęsawiska, mszary, torfowiska, remizy, wrzosowiska,
wydmy, gołoborza i wychodnie skalne, wraz z ich florą i fauną
w celu ochrony pełnej różnorodności przyrodniczej między innymi
poprzez uznanie (decyzją wojewody) jako użytki ekologiczne.

1.4. Wzmożenie

w ramach uzgodnień miejscowych planów

zagospodarowania przestrzennego dalszych starań o przywracanie
lasów na wylesionych górnych częściach zlewni górskich
i w strefach wododziałowych w celu zwiększenia retencji wodnej
w lasach, zmniejszenia przemieszczania zanieczyszczeń oraz erozji
gleb.

1.5. Dostosowywanie

sposobów

zagospodarowania

lasów

wodochronnych do potrzeb maksymalizacji funkcji dla których
uznane zostały za ochronne.

Oprócz bagien i torfowisk o łącznej powierzchni 375,08 ha

wymienionych szczegółowo w rozdziale III pkt. 3 spełniających ważną
rolę naturalnych zbiorników retencyjnych na gruntach będących pod
zarządem nadleśnictwa znajdują się niewielkie śródleśne jeziorka.
Położone są one w obrębie Nidzica w oddz. 259f - 2,24 ha, 315h - 0,60 ha
oraz w obrębie Koniuszyn w oddz. 141i -0,77ha, , 411d - 5,45ha. Istotne
znaczenie dla stosunków wodnych mają również siedliska wilgotne takie
jak Bór wilgotny, Bór Mieszany wilgotny, Bór Mieszany bagienny, Las
Mieszany wilgotny, Las Mieszany bagienny, Ols i Ols Jesionowy, które
zajmują 785,08 ha powierzchni leśnej Nadleśnictwa.
Rzadko docenianym lecz bardzo znaczącym „rezerwuarem” wody
w lesie są porosty. Pobierając wodę z rosy, mgły, opadów atmosferycznych
powiększają swoją masę nawet kilkakrotnie, a dzięki panującemu w lesie
zacienieniu pobrana woda odparowuje dużo wolniej niż na terenach
otwartych. Zapewnia to w miarę równomierną wilgotność w lesie przez
dłuższy czas. Według obliczeń niektórych lichenologów zajmujących się
badaniem porostów na jednym hektarze lasu porosty potrafią zatrzymać do
kilku hektolitrów wody. Tak więc gromadzenie wody przez porosty oraz
jej powolne uwalnianie do atmosfery dzięki czemu zapewniona zostaje
stała wilgotność powietrza jest jednym z podstawowych czynników
regulujących i warunkujących życie w lesie.

W ramach poprawy stosunków wodnych i kształtowania małej retencji,
tam gdzie jest to potrzebne tworzone są niewielkie zbiorniki wodne
w sposób sztuczny. W Nadleśnictwie Nidzica wykopano takie zbiorniki na
zalesionych gruntach porolnych w oddz. 215A i 242B.
Pomiędzy Nidzicą a Działdowem zlokalizowany jest naturalny podziemny
zbiornik wód pitnych, który stanowi rezerwę zasobów wodnych na

164

przyszłość. Prowadzone tam zalesienia na gruntach porolnych miały na
celu ochronę tych wód (nie stosowano tutaj zwalczania chemicznego
pędraków podczas przygotowywania tych gruntów pod zalesienia).

Fot. 34 Jedno z wielu śródleśnych oczek wodnych, które należy zachować

w nienaruszonym stanie

4. Rekreacja i turystyka

Region Warmii i Mazur jest bardzo atrakcyjny turystycznie. Sprzyjają
temu duża ilość jezior często atrakcyjnie położonych wśród lasów,
nierzadko piękny i bardzo urozmaicony krajobraz oraz same kompleksy
leśne pokrywające znaczną część obszaru. Trasa szybkiego ruchu
Warszawa - Gdańsk przecinająca lasy Nadleśnictwa Nidzica stanowi
praktycznie bramę wjazdową na te tereny. Organizowanie w lasach miejsc
wypoczynkowych jest jednym z czynników poprawy warunków życia
ludności. Przy dużym natężeniu ruchu turystycznego potrzebne jest jednak
jego odpowiednie ukierunkowanie.
Na terenach atrakcyjnych turystycznie, chętnie odwiedzanych przez
ludzi zarówno w ramach wypoczynku sobotnio - niedzielnego jak
i wczasowego - została stworzona odpowiednia infrastruktura sprzyjająca
tej formie rekreacji. Wydzielonych zostało wiele parkingów leśnych,
utworzono leśne ścieżki dydaktyczne, trasy rowerowe i spacerowe.
Ponieważ zainteresowanie ludzi leśnymi ścieżkami dydaktycznymi jest
niemałe, można wyciągnąć wnioski, że ta forma wypoczynku
a jednocześnie edukacji okazała się strzałem w dziesiątkę.
Dużą atrakcję Nadleśnictwa stanowią również grzybowe bory sosnowe.
Poza tym ogromnym atutem są jeziora Zawadzkie i Omulew Duży
z zagospodarowanymi plażami oraz powszechnie dostępnym sprzętem do
uprawiania turystyki wodnej.

165

Na terenie nadleśnictwa występują szlaki turystyczne przygotowane

przez

powiat

nidzicki,

umożliwiające

odbywanie

wycieczek

krajoznawczych.

Według „Strategii rozwoju turystyki powiatu

nidzickiego” trasy rowerowe zostały zaprojektowane tak, aby zapewnić
połączenie z trasami rowerowymi z sąsiednimi województwami oraz
zapewnić spójność tras międzyregionalnych na tym obszarze.

Szlaki piesze
1. Ścieżki zwiedzania rezerwatu przyrody „Źródła rzeki Łyny” – ścieżki
wraz z pomostami i tablicami informacyjnymi zabezpieczone są barierami
asekuracyjnymi przy urwiskach.

- Szlak zielony
- Szlak żółty

2. Ścieżka edukacyjna przy rezerwacie „Koniuszanka II” – ścieżka
przebiega skrajem rezerwatu, ma charakter pętli o długości 2,5 km. Wzdłuż
trasy umieszczone są stanowiska edukacyjne w formie tablic .
3. Ścieżka zwiedzania rezerwatu „Jezioro Orłowo Małe” – trasa prowadzi
wokół jeziora.

Szlaki rowerowe

Trasa rowerowa " Wokół Gminy Nidzica"

Trasa rowerowa została poprowadzona tak, aby zapewnić powiązanie
Gminy z przyległymi województwami oraz zapewnić spójność tras
międzyregionalnych na naszym obszarze. Poprowadzona została przez
tereny o różnorodnym bogactwie kulturowym i przyrodniczym. Łączna
długość trasy wynosi 120 km po drogach utwardzonych o nawierzchni
bitumicznej, brukowej, żwirowej i gruntowej.
Trasa Działdowo - Nidzica - Szczytno wiąże Mazowsze z Wielkimi
Jeziorami Mazurskimi.
Trasa Nidzica - Brzeźno wiąże Mazowsze z Olsztynem poprzez trasę
międzyregionalną Działdowo - Szczytno i międzynarodową Iława -
Olsztyn.
Trasa Szeląg - Ostróda - Mielno przebiega przez obszar Parku
Krajobrazowego. Jest łącznikiem pomiędzy trasą międzynarodową Iława -
Olsztyn, a jej warianty prowadzą przez Pola Grunwaldzkie.

Trasa rowerowa "Szlak Tatarski"

Trasa rowerowa została poprowadzona tak, aby uczestnicy tej trasy poznali
legendę związaną z napadem Tatarów na Nidzicę, zobaczyli największy
głaz narzutowy na Mazurach, dawny majątek ziemski do 1945 r. własność
rodziny Franckenstein w Zagrzewie, skansen w Grzegórzkach i odwiedzili
kompleks wsi kmiecych i drobnoszlacheckich oraz osad leśnych. W strefie
tej znalazły się: Piotrowice, Magdaleniec, Grzegórzki, Bartoszki,
Napiwoda, Radomin, Wietrzychowo oraz folwark Nibork, zespół dawnego

166

młyna zamkowego, Las Miejski, Waszulki. Trasa posiada wspaniałe
korytarze widokowe.

Trasa rowerowa "Szlak Bursztynowy".

Trasa rowerowa umożliwia zwiedzanie najwyższych walorów
przyrodniczych i krajobrazowych w północno - wschodniej części gminy.
Trasa prowadzi poprzez kompleks osad rybackich i leśnych: Wikno,
Jabłonkę, Natać Wielką i kompleks historycznych rządowych plantacji
leśnych i osad leśnych: Brzeżno Łyńskie, Likusy, Zimna Woda,
Nadleśnictwo Koniuszyn i Nadleśnictwo Zimna Woda. Przez obszar ten
przebiegało jedno z odgałęzień szlaków bursztynowych: z Pomorza przez
Muszaki - Zimną Wodę - Jabłonkę - Natać - do Sambii. Atrakcja tej trasy
to: pozostałości średniowiecznych ziemnych wałów obronnych,
położonych na granicy między Starym Mazowszem, a terenami zajętymi
przez Prusów. Liczne miejsca - ze względu na swoją przyrodniczą wartość
- zostały objęte ochroną rezerwatową. Można tu spotkać unikalne siedliska
orlika białego, bobrów i żółwi błotnych, obiekty zabytkowe - kościoły,
cmentarze wojenne, młyny, parki i leśniczówki.

Trasa rowerowa "Kurhanów".

Trasa rowerowa przebiega w znacznej części sąsiedniej gminy Kozłowo,
ze względu na małe natężenie ruchu drogowego. Trasa prowadzi przez
ciekawie usytuowane i położone miejscowości w których można zobaczyć:
w miejscowości Szkotowo dwór usytuowany na wzniesieniu, pochodzący
z początku XX wieku, w Gardynach osadę średniowieczną, w Niedanowie
kurhan, w Zaborowie, Szkotowie, Gardynach, Kozłowie i Turowie
zabytkowe kościoły.

„Szlak generała Samsonowa”

Trasa rowerowa znajduje się w północnej części gminy Nidzica. Prowadzi
przez ciekawie usytuowane i położone miejscowosci. Na terenie tym
zachowały się obiekty związane z działalnoscią wojskową: cmentarze
wojenne z okresu I wojny światowej, związane z walkami we wrześniu –
październiku 1914r., fragmenty urządzeń militarnych z okresu II wojny
światowej.

Szlaki wodne
- szlak kajakowy po Łynie (dopływ do Pregoły, szlak nie jest w pełni
drożny!) - długość spływu 352 km.
Brzeźno Łyńskie – Olsztyn – Radykajny – Dobre Miasto – Lidzbark
Warmiński – Bartoszyce – Sępopol – (Znamiensk – Gwardiejsk –
Kaliningrad)

167

168

169

Parkingi leśne znajdują się w obrębie Nidzica w oddz. 209h, 469i oraz

w obrębie Koniuszyn w oddz. 245f, 246k, 398m.

Nad polodowcowym jeziorem Zdreczno Duże położonym wśród lasów

w oddz. 153j znajduje się polana widokowa, którą pracownicy alp
przystosowali do wypoczynku sobotnio - niedzielnego. Jest tam specjalnie
przygotowane miejsce na ognisko oraz drewniana wiata z paleniskiem
i rusztem. Oprócz tego w sąsiedztwie miejscowości Wykno, gdzie znajduje
się wiele domków letniskowych, ośrodek wypoczynkowy i pola biwakowe.
Pola biwakowe zlokalizowane są w obrębie Nidzica w oddz. 42h, 209h
oraz w obrębie Koniuszyn w oddz. 171m.

Leśna ścieżka dydaktyczna, która znajduje się w leśnictwie Wykno

cieszy się dużą popularnością. Stanowi ona jedną z atrakcji turystycznych,
a jednocześnie jest bardzo ciekawą formę edukacji ekologicznej
społeczeństwa. Według leśniczego pana Władysława Dzięgały rocznie
odwiedza ją około kilka tysięcy ludzi chcących pogłębić swoją wiedzę
o lesie, przyrodzie i ekologii. Założona została także sieć szlaków
rowerowych połączonych ze szlakami pieszymi przebiegającymi przez
teren nadleśnictwa. Ponadto z miejscowości Dobrzyń położonej na terenie
leśnictwa Bolejny biegnie szlak turystyczny do miejscowości Brzeźno
Łyńskie, które znajduje się na terenie leśnictwa Kurki. Jest to niezwykle
interesująca trasa tak ze względów przyrodniczych jak i krajobrazowych.
Szlak wiedzie z Dobrzynia przez miejscowość Łyna i dalej zboczem
wąwozu przez rezerwat „Źródła rzeki Łyny” wśród lasów o charakterze
zbliżonym do naturalnego, gdzie nad strumieniem przygotowane zostały
pomosty widokowe. Dalej droga prowadzi przez wieś Orłowo do
rezerwatu „Jezioro Orłowo Małe” stanowiące ostoję żółwia błotnego. Nad
jeziorem Orłowo Małe. Stąd szlak skręca na północ wiodąc przez lasy
leśnictwa Orłowo. W mijanym oddziale 157 znajduje się punkt widokowy
na dolinę rzeki Łyna i jezioro Krzyż. Stąd trasa prowadzi przez wieś
Likusy i dalej drogą leśną przebiegającą przez lasy leśnictw Wykno oraz
Kurki, gdzie kończy się w miejscowości Brzeźno Łyńskie.
Pomniki przyrody, ciekawe fragmenty przyrody nieożywionej i miejsca
o charakterze historycznym, (których szczegółowa lokalizacja również
została podana w rozdziale IV i VII) są również godne uwagi i stanowią
atrakcyjne oraz chętnie oglądane przez turystów obiekty.

Jednak pewnym partiom lasu takim jak uprawy, młodniki, ostoje
zwierząt chronionych potrzebna jest ochrona oraz ograniczenie
przebywania tam ludzi. Rejony lasów, w których frekwencja ludności jest
szczególnie duża, wymagają specjalnego sposobu traktowania. Na takich
obszarach pożądane jest sadzenie gatunków głównie liściastych, które są
bardziej odporne na uszkodzenia oraz unikać należy sadzenia gatunków
drzew iglastych o cienkiej korze, takich jak jodła, świerk, daglezja.

170

Ponadto w sąsiedztwie miejscowości letniskowych i parkingów leśnych

istnieje potrzeba zagospodarowania lasu w specjalny sposób. Powinien
zostać utworzony pas ochronny dla drzewostanów przylegających do tych
terenów. Otulina taka powinna utrudniać przedostawanie się
wypoczywających ludzi poza miejsca wypoczynku. Można to osiągnąć
przez wysadzanie krzewów podszytowych, z dużym udziałem gatunków
kłujących (róże, głogi, tarnina, rokitnik).
Ponieważ parkingi leśne stanowią niemały problem dla pracowników
alp tak ze względów finansowych jak i z powodu zaśmiecania i dewastacji
lasu w ich sąsiedztwie, należałoby oczekiwać pomocy ze strony lokalnych
Samorządów Gmin, na terenie których owe parkingi są zlokalizowane.
Pomocy takiej leśnicy potrzebują przy wyposażeniu parkingów
w odpowiednie sanitariaty, pojemniki na śmieci oraz w ich stałym
uprzątaniu.

5. Promocja
Aby możliwa była realizacja „Programu Ochrony Przyrody” należy
przedstawić to opracowanie możliwie jak najszerszym grupom
społeczeństwa. Jednak przy prezentacji materiałów trzeba ograniczyć
informacje o lokalizacji gatunków zwierząt chronionych, które nie mogą
być niepokojone obecnością człowieka. Uwaga ta odnosi się również do
wielu gatunków chronionych i rzadkich roślin z powodu konieczności ich
ochrony przed zadeptaniem i nielegalnym pozyskiwaniem.
Promocja jak i prezentacja społeczeństwu „Programu Ochrony Przyrody”
jest przedsięwzięciem żmudnym i kosztownym, lecz rezultaty tego
przedsięwzięcia mogą być niewymierne.
Realizacja owej prezentacji powinna odbywać się poprzez:
- publikacje naukowe i popularnonaukowe w czasopismach leśnych,
przyrodniczych i ogólnotematycznych
- publikacje w prasie lokalnej
- audycje w radiu i telewizji
- wydawnictwa, gazetki, foldery publikowane przez nadleśnictwa i RDLP

Edukacja ekologiczna oraz propagowanie idei ochrony przyrody może
odbywać się zgodnie z aktualną wiedzą, a także z lokalnymi tradycjami
regionu.
Zaleca się:
- wydawać okresowe informatory o walorach i zagrożeniach lasów
i środowiska przyrodniczego na obszarze swojego działania
- wydawać lokalne biuletyny ekologiczno-leśne
- stawiać tablice w miejscach szczególnie uczęszczanych, na których
powinny

być

umieszczone

informacje

dotyczące

walorów

171

przyrodniczych oraz dozwolonych czynności (należy unikać tablic
z samymi zakazami)
- organizować spotkania „ekologiczne” w szkołach, klubach itp.
- urządzać miejsca do zajęć dydaktycznych (np. urządzić ścieżkę
dydaktyczno-spacerową)
Wszystkie

informacje powinny być przekazywane językiem

przystępnym zawierającym jak najmniej terminów fachowych, a jeśli takie
się znajdą powinny być objaśnione.

Na terenie Nadleśnictwa Nidzica leśna ścieżka dydaktyczna znajdująca
się w leśnictwie Wykno jest niewątpliwie jednym z bardziej udanych
przedsięwzięć promocyjnych. Opracowanie opisowe tego obiektu
wykonane przez pana Tomasza Sobotko jest zamieszczone poniżej.

Leśna ścieżka dydaktyczna

„Koniuszanka”

w Nadleśnictwie Nidzica

Ścieżka dydaktyczna

Ścieżka dydaktyczna znajduje się na terenie Nadleśnictwa Nidzica
w leśnictwie Wykno w pobliżu ośrodka wypoczynkowego „Gawra”.
Została wykonana przez nadleśnictwo w 1996 roku. Zaprojektowano ją dla
mieszkańców Nidzicy oraz wczasowiczów przebywających w okolicznych
miejscowościach letniskowych.
Ścieżka ma charakter zamkniętej pętli o długości około 2,5km. Wzdłuż
trasy umieszczono 12 stanowisk edukacyjnych w formie tablic, na których
językiem zrozumiałym dla człowieka nie mającego styczności ze
słownictwem leśnym przedstawiono niektóre zjawiska zachodzące
w środowisku leśnym: sukcesja, odnowienie naturalne, przebudowa
drzewostanów, obumieranie drzew. Zaprezentowano także niektóre
urządzenia leśne stosowane przez leśników: urządzenia łowieckie, pułapki
do prognozowania pojawu szkodliwych owadów.
Trasa ścieżki przebiega częściowo skrajem rezerwatu „Koniuszanka II”.
Celem utworzenia tego rezerwatu jest ochrona przełomu rzeki Koniuszanki
oraz stanowisk roślinnych na styku dwóch krain fizjograficznych:
Pojezierza Mazurskiego i sandru Mazursko-Kurpiowskiego. Ścieżka jest
przystosowana do zwiedzania przez grupy turystyczne ze szczególnym
nastawieniem na wycieczki szkolne, dla których została stworzona „klasa
leśna”, w której można przeprowadzać „lekcje żywej przyrody”.

172

Przejście ścieżki nie przysparza żadnych trudności. Trasa biegnie
wyraźnymi dróżkami leśnymi w miejscach newralgicznych jest
odpowiednio oznakowana.
Ścieżka przyrodniczo-leśna jest jednym z elementów zagospodarowania
turystycznego lasów Nadleśnictwa Nidzica wykonanym w latach 1995-
1996.
Od gości zwiedzających naszą ścieżkę oczekujemy aby nie:
- śmiecili
- używali otwartego ognia, w tym także papierosów
- niszczyli roślin oraz obiektów rekreacyjnych
- zbierali grzybów i innych produktów runa
- schodzili z wyznaczonej trasy
- wjeżdżali pojazdami mechanicznymi
- HAŁASOWALI !

173

STANOWISKO I

„GRUPA DĘBÓW POMNIKOWYCH”

W pobliżu ścieżki przyrodniczo leśnej znajduje się 12 dębów uznanych
za pomniki przyrody. Wiek dębów szacuje się na 300-380 lat. Obwód
najgrubszego dębu wynosi 6,40m, średni obwód wszystkich dębów wynosi
5,10m. Wysokość najwyższego dębu - 29m.
Dąb (Quercus) należy do najstarszych drzew świata. Żył już
w paleocenie, najstarszej epoce trzeciorzędu, około 65 milionów lat temu.
Zgodnie z wierzeniami wielu ludów, dąb stworzony został jako pierwsze
drzewo na świecie. W owych wierzeniach nadawano mu nadzwyczajne
właściwości. Przedstawiano jako przeogromne drzewo wspierające całe
niebo rozłożystą koroną. Na jej szczycie znajdowało się siedlisko bóstw.
Potężne korzenie wrastały w ziemię tak głęboko, iż stanowiły filary
piekieł. Starożytni uważali dąb za drzewo święte i króla roślin. W Grecji
dąb był drzewem Zeusa, najwyższego boga, pana światłości i nieba.
W starożytnym Rzymie dąb był drzewem płodności, mającym wpływ na
rozrodczość zwierząt. Pasterze owiec zaganiali pod dęby swoje stada, aby
w świętym cieniu nabierały żywotnych sił. W świętych gajach Słowian dąb
był drzewem najdostojniejszym, uosabiał boga błyskawic ognia i nieba.
W czystej dąbrowie albo w lesie liściastym lub mieszanym wybierano
najpotężniejszy dąb i jemu okazywano cześć.
Najstarszym dębem rosnącym w Polsce jest dąb „Chrobry” liczący około
730 lat. Jego obwód wynosi 902 cm, a wysokość 29m. We wsi Kadyny
rośnie najgrubszy dąb, którego obwód przekracza 10m. Najbardziej znany
jest dąb Bartek we wsi Bartków, który występuje w legendach i podaniach
ludowych. Jego wiek szacowano na 1000-1200 lat, w rzeczywistości jest
o wiele młodszy. W jego cieniu odpoczywali podobno Bolesław Chrobry,
Kazimierz Wielki oraz Jan III Sobieski.
Dąb wykorzystywany był od dawna na wiele różnych sposobów. Już
w XII wieku stanowił cenny surowiec eksportowy. Wywożono wówczas
klepki bednarskie, ociosane deski oraz bele. Eksportowany był też potaż
wyrabiany z popiołu na potrzeby przemysłu włókienniczego. Ważnym
produktem były również klepki dębowe przeznaczone na beczki
niezastąpione w produkcji francuskich win i szkockiej whisky.
Nawet najstarsze drewno dębowe nie traci wartości. Drewno, które przez
wiele lat było zanurzone w wodzie lub spoczywało w ziemi przybiera
ciemnoszare zabarwienie. Rozpuszczone w ziemi i występujące w wodzie
sole żelaza reagują z garbnikami znajdującymi się w drewnie dzięki czemu
powstaje tzw. „czarny dąb”. Jest on bardzo cennym materiałem do
produkcji galanterii drzewnej. Niestety aby stać się takim surowcem
drewno musi przelegiwać kilkaset lat.

174

Fot. 35 Grupa pomnikowych dębów w leśnictwie Wykno

STANOWISKO II

„SPONTANICZNE OPANOWANIE PRZEZ LAS TERENÓW

NIELEŚNYCH”

Teren ten przed około 25 laty był łąką, która została opanowana
spontanicznie, bez udziału człowieka przez gatunki leśne olszę czarną oraz
brzozę brodawkowatą. Zapoczątkowały one tworzenie się zbiorowiska
leśnego.
Opanowanie przez las terenów nieleśnych może mieć rozmaity przebieg.
Rządzą nim prawa sukcesji naturalnej. Sukcesja jest to szereg kolejno po
sobie następujących i odpowiednio ukierunkowanych przemian jakim
podlega roślinność łącznie ze światem zwierzęcym i warunkami siedliska.
Wkraczanie roślin i zwierząt na nowe tereny tłumaczone jest tym, że każdy
dynamicznie rozwijający się gatunek odznacza się tendencją do
rozprzestrzeniania i zdobywania dla siebie nowych miejsc do zasiedlenia,
jeśli te choć częściowo odpowiadają wymogom.
Naturalna tj. nie zakłócana przez człowieka sukcesja zmierza na ogół od
powstania zespołów pionierskich (mało zwartych, złożonych z gatunków
najmniej wymagających) do zbiorowisk o wyższym poziomie organizacji,
bardziej zwartych, wykazujących wyższy stopień zintegrowania.
Każdy nowy teren opanowywany jest w toku sukcesji najpierw przez
zbiorowiska nieleśne (mchy, porosty, trawy). Dopiero kiedy warunki
polepszą się na tyle by umożliwić powstanie zwartej roślinności
drzewiastej rozpoczyna się faza wkraczania lasu. Z drzew zwykle najpierw
pojawiają się gatunki lekkonasienne i najmniej wymagające takie jak:
osika, brzoza, sosna, a na siedliskach wilgotnych także jesion i olsza
czarna. Pojedynczo tu i ówdzie wyrastające drzewa nie mają jeszcze
decydującego znaczenia dla procesu lasotwórczego. Zasadnicza rola

175

przypada dopiero dużemu i zwartemu zgrupowaniu drzew tworzącemu
drzewostan. Z jego rozwojem wiąże się powstanie ściółki leśnej mającej
ogromne znaczenia dla kształtowania się gleby leśnej, a jednocześnie
ukierunkowaniu ulega rozwój roślinności rosnącej pod okapem
drzewostanu. Wraz z roślinnością leśną rozwija się związany z nią świat
zwierzęcy, zaś w strefie przyziemnej zaczyna się wykształcać
charakterystyczny dla lasu zespół organizmów glebowych.

Fot. 36 Sukcesja naturalna - dawna łąka zmienia się w las.

STANOWISKO III

„REZERWAT PRZYRODY KONIUSZANKA II”

Ścieżka przyrodniczo-leśna przebiega przez teren rezerwatu przyrody
„Koniuszanaka II”. W rezerwacie ochronie podlegają kresowe stanowiska
zespołów roślinnych na obszarze styku Pojezierza Mazurskiego i sandru
Mazursko-Kurpiowskiego.
Na terenie rezerwatu zainwentaryzowano 78 drzew o wymiarach
pomnikowych.
Drzewostany porastają głęboko wcięte w morenowe podłoże zbocza
doliny rzeki Koniuszanki uchodzącej do pobliskiego jeziora Omulew. Taka
konfiguracja terenu wywiera zasadniczy wpływ na skład gatunkowy
tutejszej roślinności. Na terenach najniżej położonych, wzdłuż rzeki
Koniuszanki wykształciły się lasy olchowe typowe dla terenów wilgotnych
złożone z olszy czarnej, brzozy, jesionu oraz świerka. Pozostałe obszary
położone wyżej porasta w całości las mieszany.
Celem utworzenia rezerwatu jest zachowanie tych drzewostanów
rosnących

na

obszarze

kontaktowym

dwóch

różnych

krain

fizjograficznych. Ochronie podlega także krajobraz ujściowego odcinka

176

rzeki Koniuszanki tworzącej na tym terenie przełom długości około 1,5km.
Różnica poziomów między najwyższym a najniższym punktem
w terenie wynosi ponad 20m.
Rzeka Koniuszanka ma swoje źródła około 10km od granic rezerwatu
w pobliżu wsi Napiwoda. Na pewnym odcinku (około 1,5km) przepływa
pod ziemią (jest to tzw. zjawisko suffozji) ponownie pojawiając się
w okolicach jeziora Koniuszyn.
Na terenie rezerwatu znajduje się ostoja zwierzyny, wstęp na jej teren
jest wzbroniony. Zwiedzanie rezerwatu jest dozwolone z zachowaniem
ciszy.

Fot. 37 Widok z mostu na rzekę Koniuszankę w rezerwacie

STANOWISKO IIIA

„KAISER WILHELM EICHE”

Dąb przed którym się znajdujemy jest najstarszym dębem rosnącym na
terenie rezerwatu „Koniuszanka II”. Jego wiek szacuje się na około 480
lat,
a obwód wynosi 640cm.
Dąb ten przed pierwszą wojną światową był uznawany przez Niemców
za pomnik przyrody i otaczany ochroną. Otrzymał wówczas nazwę „Kaiser

177

Wilhelm Eiche” na cześć cesarza Niemiec Wilhelma. Nazwa ta występuje
na niemieckich mapach sztabowych z 1926 roku.
Przed kilkoma laty dawny mieszkaniec tych ziem przybił „po cichu” do
innego dębu tabliczkę z napisem „Kaiser Wilhelm Eiche”. Tabliczka ta
została zdjęta przez administrację leśną i znajduje się w muzeum
przyrodniczo-leśnym na zamku w Nidzicy.
Obecnie dąb jest martwy pomimo podejmowanych wcześniej zabiegów
zmierzających do utrzymania go przy życiu.
W latach pięćdziesiątych wiatr przewrócił drugi co do wielkości dąb
rosnący na terenie rezerwatu, które to drzewo znajdowało się za mostkiem
na rzece Koniuszance. Robotnicy wyrobili z niego ponad 25 m

3

drewna

opałowego. Ślady po nim można jeszcze odnaleźć.
„... I popatrz dąb się przewrócił a trzcina stoi”

Fot. 38 Martwy już dąb „Kaiser Wilhelm Eiche”

178

STANOWISKO IV

„OBUMARŁE DRZEWO”

Życie lasu jest nieustannym cyklem narodzin, wzrostu, starzenia się
i śmierci, w którym uczestniczą bez wyjątku wszystkie gatunki. Spośród
wszystkich gatunków roślin rosnących w lesie najważniejszą rolę
odgrywają drzewa. Ich korony przepuszczają tylko część promieniowania
słonecznego, przyczyniając się do wzrostu wilgotności powietrza oraz
obniżenia jego temperatury. Listowie drzew zatrzymuje również od kilku
do kilkudziesięciu procent opadów. Stale rozrastający się system
korzeniowy penetruje powierzchniową warstwę gleby do głębokości kilku
metrów w poszukiwaniu wody i potrzebnych do życia pierwiastków.
Wraz ze śmiercią drzewa rozpoczyna się powrót do gleby wszystkich
makro i mikroelementów, które zostały zmagazynowane w ciągu jego
długiego życia w pniu, korzeniach oraz konarach. Rozkład martwego pnia
nie odbywa się raptownie lecz w ciągu bardzo wielu lat. Niewielkie porcje
związków mineralnych uwalniane co roku zostają pobrane przez korzenie
roślin - każdy pokarm znajduje swojego konsumenta. Zanikanie kłody
leżącej na ziemi postępuje według określonej kolejności: Najpierw
obłamują się drobne gałązki, potem grube gałęzie i wreszcie konary. Wraz
z obłamaniem się grubych konarów, które utrzymywały kłodę nad ziemią
jej rozkład ulega przyśpieszeniu.

Odkąd spoczywa ona na ziemi ma większe możliwości gromadzenia

wody i może być bez przeszkód zasiedlana przez zwierzęta, grzyby oraz
bakterie zamieszkujące glebę.

Gnicie poszczególnych części pnia przebiega nierównomiernie. Rozkład

tkanek znajdujących się w jego zewnętrznej części tuż pod korą przebiega
najszybciej. Najtrudniej natomiast mineralizacji ulega kora okrywająca
pień, która podczas życia pełniła ważne funkcje obronne i została
wysycona toksycznymi substancjami działającymi także po śmierci
drzewa. W miarę postępowania procesu rozkładu kłodę zasiedlają coraz
bardziej doskonałe organizmy począwszy od zarodników wątrobowców,
mchów i paproci poprzez bardziej wymagające rośliny kwiatowe aż do
młodych drzewek, które chętnie zasiedlają wszystkie miejsca wyniesione
ponad zwarte runo unikając w ten sposób ocienienia przez bujniejsze
rośliny zielne. Martwe kłody drzew są także siedliskiem wielu
pożytecznych owadów oraz mikroorganizmów przyśpieszających rozkład
drewna.
Zamieranie drzew w lesie jest procesem ciągłym. Co roku pewna ich
ilość zamiera, na skutek konkurencji ze strony silniejszych sąsiadów
wywraca się lub łamie pod wpływem wiatru lub śniegu.

179

W prawidłowo rozwijającym się zdrowym lesie jest także miejsce dla

obumierających i obumarłych drzew, które wzbogacają bioróżnorodność
lasu, podnoszą żyzność gleby a przez to zwiększają trwałość lasu.
Przydatność obumierających drzew dla trwałości lasu zawiera się
w maksymie: „Nie ma zdrowego lasu bez chorych drzew”.

Fot. 39 Obumarłe drzewo w rezerwacie

STANOWISKO V

„KĘPA DAGLEZJI”

Daglezja zwana też jedlicą jest zimozielonym drzewem iglastym
rosnącym dziko w Ameryce Północnej oraz we wschodniej Azji. Daglezja
(Pseudotsuga manziesii) należy do drzew gigantów. Jest trzecim co do
wielkości drzewem świata (po eukaliptusie królewskim oraz sekwoi).
W swojej ojczyźnie osiąga nierzadko 100-110m. Jedlica wymaga żyznej
gleby i wilgotnego powietrza. W młodości nie znosi suchych wiatrów,
bardzo lubi ciepło, ale w starszym wieku jest odporna nawet na mrozy.
W Polsce daglezja jest gatunkiem introdukowanym (wprowadzonym
sztucznie) i występuje bardzo rzadko. Istniejąca w rezerwacie kępa
daglezji jest jedną z nielicznych grup tego gatunku występujących w
drzewostanie. Egzemplarz oznaczony numerem 2880 jest zarejestrowany w
Krajowym

Rejestrze

Drzew

Doborowych.

Drzewa

doborowe

charakteryzują się najlepszymi cechami jakościowymi i przyrostowymi
spośród wszystkich drzew danego gatunku. Drzewa te wykorzystywane są
do pozyskiwania zrazów i produkcji szczepów służących do zakładania
plantacyjnych upraw nasiennych. W ten sposób cechy drzew
przekazywane są młodemu pokoleniu. drzewa doborowe są starannie
wybierane i rejestrowane. Drzew uznanych za doborowe nie można
wycinać. Wokół każdego takiego drzewa tworzy się otulinę o szerokości

180

około 20m, która także nie podlega wyrębowi oraz wyznacza się drzewa
porównawcze (oznaczone żółtymi paskami). Krajowy Rejestr Drzew
Doborowych obejmuje wszystkie gatunki drzew rosnących w polskich
lasach.

STANOWISKO VI

„KĘPA DĘBÓW”

Istniejąca kępa dębów została założona przez leśników niemieckich na
początku XX wieku. Dąb jest jednym z głównych gatunków lasotwórczych
w naszych lasach.
W Polsce najpospolitszym dębem występującym na obszarze całego
kraju w lasach liściastych i mieszanych jest dąb szypułkowy (Quercus
robur). Jest to drzewo dorastające do 40m wysokości. Posiada pień
walcowaty, pokryty do 30 roku życia srebrnoszarą i gładką, a później
ciemnoszarą i głęboko pobrużdżoną korą. Koronę ma szeroko,
nieregularnie rozgałęzioną. Liście są odwrotnie jajowate, siedzą na
krótkich ogonkach, żołędzie są podłużne, prążkowane, wiszą na
stosunkowo długich szypułkach - stąd nazwa gatunku. We wczesnej
młodości dąb rośnie dość szybko. Kiedy osiągnie dojrzałość do wydawania
nasion - w odosobnieniu po 40-50 latach, w zwartym lesie po 70-80 latach
- przyrasta znacznie wolniej. Między studwudziestym a dwusetnym rokiem
życia osiąga swą górną granicę wzrostu i odtąd tylko grubieje.
Oprócz dębu szypułkowego w Polsce występują jeszcze dwa rodzime
gatunki dębów: dąb bezszypułkowy (Quercus petraea) oraz dąb omszony
(Quercus pubescens). Dąb jest bardzo wymagający w stosunku do gleby.
Rośnie na żyznych wilgotnych glebach zasobnych w związki mineralne
o wysokim poziomie wód gruntowych. Wymaga także specyficznych
warunków oświetlenia. Szczególnie w młodości potrzebuje osłony bocznej
ze strony starszego drzewostanu. natomiast nie znosi osłony górnej. Stąd
powiedzenie: „Dąb rośnie w kożuchu lecz bez kapelusza” - „W szubie lecz
bez czapy”.
Dęby są bardzo ważnymi gatunkami w gospodarce leśnej nie tylko
z powodu cennego drewna, lecz także z powodu ich znaczenia dla
trwałości całego ekosystemu leśnego. W powiązania pokarmowe z dębami
wchodzi 1000 gatunków owadów (około 800 żywi się liśćmi, około 200
żeruje na pograniczu kory i drewna oraz w drewnie). Wśród owadów
żerujących
w drewnie są trzy gatunki imponujących rozmiarów: kozioróg dębosz,
kozioróg bukowiec oraz jelonek rogacz. Są one prawnie chronione.
Pierwsze dwa zasiedlają najchętniej stare dęby, często okazy pomnikowe.

181

W dawnych czasach dęby uważano za drzewa owocowe. Nie uprawiano
ziemniaków więc podstawową paszą dla świń były żołędzie. Nawet
wielkość lasów dębowych określano ilością świń, które się mogły w nim
wyżywić. Aby utuczyć 1 wieprza potrzeba było 25 dębów.

STANOWISKO VII

„POTĘŻNA SOSNA”

Egzemplarz sosna na trasie ścieżki dydaktycznej jest zaliczany do
najokazalszych egzemplarzy z tego gatunku rosnących na terenie Polski.
Jej wiek szacuje się na około 200 lat.
Sosna pospolita (Pinus silvestris) jest głównym gatunkiem lasotwórczym
w Polsce. Zajmuje ponad 72% powierzchni naszych lasów. Rośnie w litych
lasach jednogatunkowych lub mieszanych z udziałem gatunków liściastych
oraz ze świerkiem. Sosna jest gatunkiem światłolubnym, wytrzymałym na
suszę, niskie i wysokie temperatury, doskonale dopasowuje się do różnych
warunków. Rośnie zarówno na glebach żyznych jak i na skrajnie ubogich.
W Polsce występują cztery rodzime gatunki sosny: sosna pospolita,
sosna limba, kosodrzewina oraz sosna błotna. Sosna pospolita dorasta do
40m wysokości. Gdy rośnie w lesie posiada pień mocny, strzelisty,
natomiast na wolnej przestrzeni miewa pień krzywy, rachitycznie
powykręcany. Kora sosny w młodości jest gładka, szarożółta,
u wierzchołka czerwonożółta.

Dojrzałość do wydawania nasion sosna osiąga między 15 a 25 rokiem

życia, gdy rośnie w osamotnieniu lub dopiero po 30 a nawet 40 latach, gdy
rośnie w zwartym drzewostanie. Sosna kwitnie w maju oraz czerwcu, a jej
kwiaty podobne są do rdzawych szyszeczek. Z kwiatów powstają najpierw
zielone a potem brunatne szyszki, które rosną na drzewie do końca
następnego roku. Dopiero w trzecim roku wiosną, gdy robi się ciepło łuski
szyszek odstają pozwalając wypaść małym uskrzydlonym nasionkom. Jeśli
nasionka trafią na korzystne podłoże od razu wschodzą. Przez pierwsze
trzy lata sosenki trzymają się blisko ziemi rosnąc w korzeń, który musi być
długi aby przebić się przez warstwę ubogiej gleby jak również związać
drzewko z podłożem. Od czwartego roku życia sosna zaczyna rosnąć
szybko. Po 10 latach tworzy już młody lasek (młodnik). Po osiągnięciu
dojrzałości sosny rosną już wolniej.
Sosna była u wielu ludów drzewem świętym. Otaczano ją szczególną
czcią w starożytnych Chinach, Japonii, Grecji, Rzymie. Kiedy Chińczycy
poznali herbatę za panowania cesarza Szennunga, około 3000 lat p.n.e.
pijali ją ze ścisłym ceremoniałem pod sosną - na cześć dobrego ducha
mieszkającego w tym drzewie. Od niepamiętnych czasów sadzili też sosnę
na grobach aby ciała zmarłych wzmocnić żywotnością tego drzewa i ocalić

182

przed rychłym rozsypaniem się w pył, a zarazem dodać energii duszom
przodków. Grecy poświęcili sosnę Matce Bogów bogini Kybele i jej
umiłowanemu Attisowi.

Sosna podobnie jak inne drzewa już w prapuszczy związane

z człowiekiem miała również moce magiczne i uzdrawiające. Popiół z jej
igieł przykładany na dziąsła uśmierzał bóle zębów. Szyszki sosnowe
i pączki gotowane razem w serwatce stanowiły skuteczny lek przeciw
łamaniu w kościach, swędzeniu głowy, wrzodom.

Fot. 40 Potężna sosna

STANOWISKO VIII

„GOSPODARKA ŁOWIECKA”

Na terenie rezerwatu „Koniuszanka II” znajduje się ostoja zwierzyny.
Jest to teren na którym w pewnych okresach roku chętnie przebywa
zwierzyna leśna (jelenie, sarny, dziki). Wstęp na teren ostoi zwierzyny jest
zabroniony.
Gospodarka zwierzyną jest jednym z elementów pracy leśnika.
Generalnie dąży się do tego, aby w lesie była taka ilość zwierzyny jaka
może się w nim wyżywić bez powodowania istotnych szkód w środowisku
leśnym. Na przykład zwiększenie populacji jeleni powoduje szkody
w całym ekosystemie leśnym (niszczenie młodego pokolenia lasu poprzez

183

zgryzanie młodych pędów i wydeptywanie upraw, szkody na polach
uprawnych przylegających do lasu).
Gospodarka łowiecka to także tworzenie naturalnej bazy żerowej dla
zwierzyny (koszenie łąk śródleśnych, pozostawianie ściętych drzewek
w celu ogryzienia kory przez jelenie, sadzenie krzewów różnych gatunków
przeznaczonych na żer dla zwierzyny, wykładanie soli). Tylko
w przypadkach długich i ciężkich zim stosuje się dokarmianie zwierząt
polegające na wykładaniu siana, marchwi, kiszonki i innej karmy. W tym
celu buduje się różnego typu karmniki, paśniki, lizawki oraz poidła.
Dokarmiane są także ptaki, dla których wykłada się specjalną karmę
bogatą w związki tłuszczowe.

Fot. 41 Paśnik - jedno z urządzeń łowieckich

STANOWISKO IX

„OCHRONA LASU”

Polskie lasy narażone są na szkodliwe działanie wielu czynników
biotycznych i abiotycznych. Często zdarzające się masowe pojawy różnych
gatunków

szkodliwych

owadów

wyrządzają

ogromne

szkody

w gospodarstwie leśnym. Dlatego koniecznym jest stałe śledzenie
zdrowotności lasu, prognozowanie pojawu owadów, odpowiednio wczesne
stosowanie środków zaradczych. Prognozowanie pojawu owadów
umożliwia wykonanie we właściwym czasie i rozmiarze prac
profilaktycznych, a także zaopatrzenie się we właściwe środki i urządzenia
konieczne do zabiegów ratowniczych. Podczas zbioru materiałów
prognostycznych uzyskuje się dane nie tylko co do zagrożenia
drzewostanów przez szkodliwe owady i grzyby, ale także określa się
stopień dotychczasowego uszkodzenia drzew i ich przewidywaną zdolność
regeneracyjną. Bada się także nasilenie występowania i rolę
poszczególnych elementów oporu środowiska a zwłaszcza pasożytów,

184

drapieżców

i

chorobotwórczych

mikroorganizmów.

Materiały

prognostyczne zebrane w poszczególnych leśnictwach przekazywane są
przez nadleśnictwa do Zespołu Ochrony Lasu, gdzie się je analizuje
i opracowuje prognozę dla poszczególnych nadleśnictw. Zbiorcze oceny
zagrożenia przez szkodniki i choroby lasu oraz prognozy ich
występowania na rok następny przygotowywane są dla całego kraju przez
Instytut Badawczy Leśnictwa.
Podstawę prognoz stanowią wyniki analiz materiałów uzyskiwanych
podczas: kontroli zasiedlania gleb leśnych przez pędraki i inne szkodniki
korzeni drzew i krzewów leśnych; jesiennych próbnych poszukiwań
szkodników pierwotnych sosny; kontroli specjalnych m.in. brudnicy
mniszki i szkodników upraw oraz młodników sosnowych; wykazów
zagrożenia drzewostanów przez szkodniki wtórne.
Do najgroźniejszych szkodników owadzich wyrządzających największe
szkody należą: brudnica mniszka, barczatka sosnówka, strzygonia
choinówka, kornik drukarz, szeliniak sosnowiec, przypłaszczek granatek,
chrabąszcz kasztanowiec i wiele innych.

PUŁAPKI DO PROGNOZOWANIA POJAWU I ZWALCZANIA

OWADÓW

1. PUŁAPKA DO ZWALCZANIA SZELINIAKA
Szeliniak sosnowiec (Hylobius abietis) jest chrząszczem żerującym
głównie na młodych sadzonkach rosnących się na uprawach leśnych.
Ogryza on na strzałkach i pędach bocznych korę całymi płatami aż do
bielu.
W miejscach zranień pojawia się żywica, która z czasem bieleje. Drzewka
mogą zostać zupełnie zniszczone wskutek przegryzienia strzałek.
W uprawach zagrożonych przez szeliniaki wykłada się świeżo pozyskane
wałki sosnowe o długości około 1m. Dla zwiększenia wabiącego działania
wałki okorowuje się z jednej strony i układa w glebie oczyszczonej ze
ściółki. Stosowane są także plastikowe pojemniki, w których umieszcza się
feromon przywabiający. Szeliniak po wejściu do środka nie ma możliwości
wyjścia. Pojemniki te są systematycznie kontrolowane, a owady niszczone.

2. KONTROLA STANU BRUDNICY MNISZKI
Brudnica mniszka (Limantria monachia) jest jednym z najgroźniejszych
szkodników pierwotnych sosny oraz świerka. W okresach gradacyjnych
brudnica może także żerować na gatunkach liściastych (dąb, buk). Żer
brudnicy jest bardzo groźny w skutkach. Po zjedzeniu wszystkich igieł
gąsienice uszkadzają korę na młodych pędach oraz pączki. Świerk
całkowicie objedzony z igliwia zazwyczaj ginie. Nieco mniejsze

185

niebezpieczeństwo występuje u sosny, u której mniszka powoduje
przerzedzenie koron i osłabienie zdrowotności.
W prognozowaniu pojawu brudnicy mniszki bardzo ważną czynnością jest
kontrola zagrożenia drzewostanów. Wstępna kontrola drzewostanów
odbywa się podczas lotu motyli i polega na ich przeliczaniu na wybranych
drzewach rozmieszczonych grupowo, przy czym każda grupa musi składać
się z trzech drzew: grubego (oznaczonego literą A), cienkiego
(oznaczonego literą C) oraz drzewa o średniej grubości (oznaczonego
literą B). Podczas kontroli prowadzonych codziennie w godzinach rannych
liczy się i zdejmuje motyle siedzące na drzewach do wysokości 3m.
W miejscach największego nasilenia rójki prowadzi się kontrolę właściwą
polegającą na poszukiwaniu jaj złożonych na pniach drzew.

3. UZUPEŁNIAJĄCA KONTROLA STANU BRUDNICY MNISZKI
Widoczne na sosnach białe opaski są to lepy, które służą do wykonania
uzupełniającej kontroli stanu brudnicy mniszki. Kontrolę tę wykonuje się
wczesną wiosną lepując kilkanaście losowo wybranych drzew
w zagrożonych drzewostanach na wysokości 2m od ziemi. Na tych
drzewach przelicza się gąsienice wędrujące w korony drzew i gromadzące
się pod opaską lepową. Dane te pozwalają na określenie gęstości populacji
szkodnika.

4. PUŁAPKA DO ZWALCZANIA KORNIKA DRUKARZA
Pułapka fereomonowa do zwalczania kornika drukarza (Ips typographus)
zawiera substancję zapachową (feromon), która przyciąga postacie dorosłe
obu płci owada nawet z odległości kilku kilometrów. Owady wlatują do
wnętrza rury, gdzie giną. Kornik drukarz jest jednym z najgroźniejszych
szkodników wtórnych świerka, atakuje egzemplarze osłabione. Korniki
żerują w drewnie wygryzając w nim gęste korytarze. Długo trwające
gradacje kornika drukarza załamują się zwykle wskutek działania
czynników oporu środowiska, wśród których największe znaczenie mają
pasożytnicze grzyby, niektóre owady, a spośród ptaków dzięcioły.
W przypadku sprzyjających warunków atmosferycznych kornik drukarz
może w krótkim czasie wyrządzić ogromne szkody. Najchętniej zasiedla
drzewa znajdujące się na obrzeżach gniazd i w silnych przerzedzeniach.

5. PUŁAPKA DO ZWALCZANIA DRWALNIKA PASKOWANEGO
Drwalnik paskowany (Trypodendron lineatum) jest jednym ze szkodników
technicznych drzew iglastych, żerującym w świeżym drewnie drzew
ściętych. Zasiedlone drzewa łatwo rozpoznać po białej mączce
wysypującej się z otworów wejściowych. Drwalnik unika miejsc silnie
nasłonecznionych, przewiewnych, chętnie zaś przebywa w miejscach
ocienionych.

186

W celu zmniejszenia liczebności drwalnika paskowanego stosuje się
pułapki feromonowe zwabiające owady do środka, skąd są one wybierane
i niszczone.

6. PUŁAPKA NA KROBIKA MODRZEWIOWCA
Krobik modrzewiowiec (Coleophora laricella) jest to niewielki motyl
wyrządzający szkody u modrzewia. Szczególnie chętnie zasiedla
modrzewie wysadzane wzdłuż dróg leśnych. Opanowane drzewa
charakteryzują się z daleka widocznym, jasnym lub brunatnym
zabarwieniem koron. Żer krobika modrzewiowca często trwa wiele lat.
W jego wyniku zmniejsza się intensywność przyrostu oraz następuje
osłabienie drzew.
Do zwalczania krobika modrzewiowca stosuje się plastikowe pojemniki
powleczone substancją zapachową zwabiającą owady.

Fot. 42 Różne pułapki stosowane w celu zwalczania szkodników owadzich

w lasach

STANOWISKO X

„UPRAWA LEŚNA”

Istniejąca uprawa leśna (obecnie młodnik) została założona w 1985 roku
w miejscu wyciętego drzewostanu świerkowego bardzo złej jakości. Wiele
egzemplarzy świerka było zainfekowanych przez grzyby korzeniowe (huba
korzeniowa, opieńka), inne cierpiały w wyniku uszkodzenia kory przez
jeleniowate (tzw. spałowania). Powierzchnia była w całości
zatrzcinniczona, bez podrostu oraz podszytu. Infekcja grzybów oraz
towarzyszące jej żery owadów spowodowały powstanie luk, które z kolei
zapoczątkowały szkody od wiatrów. Po wycięciu resztek drzewostanu
założono uprawę o składzie gatunkowym 30% sosna, 30% świerk, 30%

187

dąb oraz w domieszce modrzew, klon, brzoza, wiąz. Poszczególne gatunki
sadzono w kępach po 10 arów, modrzew sadzono w kępach po 2 ary.
W wyniku takiej przebudowy negatywnego drzewostanu powstała stabilna
uprawa o zróżnicowanym składzie gatunkowym, odporna na różnego
rodzaju zagrożenia. Uprawa została ogrodzona w celu jej ochrony przed
zwierzyną.
Zwierzyna powoduje znaczne szkody przez zgryzanie najmłodszych
pędów oraz wydeptywanie sadzonek. W wypadku dużego zagęszczenia
zwierzyny szkody te mogą spowodować przepadek uprawy.

STANOWISKO XI

„NATURALNE ODNOWIENIE ŚWIERKOWE”

Świerk pospolity (Picea abies) jest obok jodły i modrzewia najwyższym
naszym drzewem. Osiąga nawet 50m wysokości. Jest to zimozielone
drzewo iglaste, posiada pień walcowaty, korę początkowo gładką,
ciemnobrązową, później szarobrązową. Kwitnie w kwietniu i maju.
Nasiona dojrzewają w październiku i wypadają z szyszek aż do wiosny. Do
15 roku życia świerk rośnie powoli. Dojrzałość osiąga w wieku 30-40 lat
rosnąc w odosobnieniu, gdy rośnie w zwarciu w lesie osiąga ją później po
50-60 latach. Jest gatunkiem cienioznośnym, lubi rosnąć pod osłoną
starego drzewostanu. Na terenie Polski świerk ma dwa rejony
występowania: rejon północno-wschodni oraz południowo-zachodni.
W Wielkopolsce, na Pomorzu i Mazowszu praktycznie nie występuje
w stanie naturalnym.
Świerk pojawił się na świecie wiele milionów lat wcześniej niż Adam
i Ewa, bo już w pliocenie, najmłodszej epoce trzeciorzędu. Zawsze był
drzewem wspaniałym, wyróżniającym się wzrostem, urodą majestatycznej
postaci, siłami żywotnymi. Świerk jak wiele innych drzew był w dawnych
czasach drzewem świętym, a nawet bóstwem. W starożytnej Grecji świerki
tworzyły „gaje bogów nieśmiertelnych” nie padające pod toporem
człowieka.
Świerk podobnie jak inne gatunki posiada wielu wrogów naturalnych.
Owadem, który znacznie skraca życie świerka jest kornik drukarz, który
żywi się drewnem drzew osłabionych, powalonych aczkolwiek nie gardzi
także zdrowymi. Spośród zwierząt najwięcej szkód wyrządza mu jeleń,
który bardzo lubi świeżą miękką korę, odrywając ją płatami
i pozostawiając odkryte rany na pastwę owadów oraz grzybów. Rany te
nigdy do końca nie zabliźniają się.

188

STANOWISKO XII

„DENDROLOGIA A DĘBY”

Przedstawiony na tablicy przekrój pochodzi z dębu rosnącego na terenie
rezerwatu „Koniuszanka II”, który w 1970 roku został przewrócony przez
wiatr. Resztki pnia tego dębu znajdują się jeszcze na terenie rezerwatu. Nie
jest to przekrój pochodzący z części przyziemnej, a został wycięty na
wysokości około 1m nad ziemią. Dlatego rzeczywisty jego wiek jest na
pewno wyższy niż wynika to z prostego sumowania liczby przyrostów
rocznych.
Określaniem wieku drewna zajmuje się nauka zwana dendrologią.
Podstawowym gatunkiem służącym do badań dendrologicznych w Europie
jest dąb. Dąb występuje powszechnie, posiada wyraźne przyrosty roczne,
jest trwały i przez to powszechnie wykorzystywany do różnego typu
budowli. Badania dendrologiczne opierają się na obserwacji zróżnicowania
przyrostów rocznych pod wpływem warunków klimatycznych. Im bardziej
warunki klimatyczne były korzystne w danym roku tym szerokość słoja
jest większa. Dzięki dendrologii od początku swego istnienia związanej
z archeologią udało się umiejscowić mityczne miasto Vinetę znane
z legend i sag skandynawskich. Ten bogaty port nad Bałtykiem został
zatopiony przez rozgniewanych bogów. Poszukiwania legendarnego
miasta trwały do XVI wieku. Ostatecznie Vinetę zlokalizowano na wyspie
Wolin. Niewielki dzisiaj Wolin był w XI wieku jednym z największych
miast Europy, portem handlującym z krajami arabskimi. Dzięki drewnu
dębowemu z nabrzeży określono datę budowy portu na około 900 rok.
Na podstawie przekroju można poznać budowę drewna. Każdy przyrost
roczny składa się z bielu (kolor jasny) i twardzieli (kolor ciemny).
Szerokość przyrostów rocznych zależy od warunków klimatycznych jakie
panowały w danym roku. Im warunki te były lepsze tym szerokość
przyrostu rocznego jest większa.

189

Fot. 43 Dendrologia a dęby

VII. Ochrona wartości kulturowych

Nadleśnictwo Nidzica obejmuje tereny, na których niegdyś sąsiadowały
ze sobą odmienne etnicznie ludy - bałtyjskie i słowiańskie. W następnych
wiekach ziemie te obejmowały w posiadanie różne narody, przetaczały się
tędy wojny, ale był też czas pokoju i budowania. Pozostało z minionych
czasów wiele śladów zarówno z dziejowych burz jak i z normalnego
codziennego życia dawnych mieszkańców. W opracowaniu Marii Wielgus
„Chrońmy zabytki archeologiczne województwa olsztyńskiego” z 1981r.
przedstawiony został wykaz stanowisk archeologicznych województwa
olsztyńskiego. I tak w obrębie zasięgu terytorialnego Nadleśnictwa Nidzica
znajdują się:
w gminie Janowiec Kościelny
cmentarzyska płaskie - w miejscowościach: Pokrzywnica Mała,
Szczepkowo - Zalesie;
skarby - w miejscowości Safronka
w gminie Kozłowo:
cmentarzyska płaskie - w miejscowościach: Niedanowo, Wierzbowo;
grodzisko - w miejscowości Turowo;
kurhany - w miejscowości Pielgrzymowo;
osady - w miejscowości Kownatki
w gminie Nidzica:
cmentarzyska płaskie - w miejscowości Olszewko;

Samo miasto Nidzica skupia w sobie niezwykłą historię tych okolic.
Początki miasta wiążą się z zamkiem krzyżackim, o którym pierwsza
wzmianka pochodzi z 1376 roku. Ów zamek z XIV wieku i przedzamcze

190

datujące się na 1517 rok stanowią obecnie jeden z najbardziej okazałych
zabytków miasta. Nidzica może się pochwalić również innymi
historycznymi budowlami, a należą do nich: ratusz z XIV wieku, budynek
zwany „klasztorkiem” z XIV wieku, spichrz z XIX wieku, mury obronne
z basztami zbudowane po 1381 roku, układ urbanistyczny Starego Miasta,
dawny browar krzyżacki z XIV wieku, pałacyk z XIX wieku.

Zamek Krzyżacki – krzyżacy wykorzystując naturalne walory obronne bagnistej

doliny Nidy, wybudowali na wzgórzu drewniany zamek strażniczy. Pierwsza o nim
wzmianka pochodzi z 1376r. Rozbudowę fortyfikacji w wyniku, której powstał jeden z
największych, jednoskrzydłowych zamków o charakterze rezydencjonalno – obronnym,
zakończono ok. 1400 r.

Stał się on siedzibą zakonnego wójta i miał chronić liczne wsie założone przez

Zakon w rejonie Dąbrówna, Olsztynka i Działdowa przed odwetowymi wyprawami
Litwinów. Na początku XVI w. zamek został przebudowany a przedzamcze otrzymało
w 1517 r. mury obwodowe i basteję na planie koła przystosowaną do broni palnej. W
dziejach swej historii fortyfikacja ta, była kilkakrotnie oblegana.

W XIX w. zamek został poważnie zdewastowany przez stacjonujące tu wojska.

Strażnice od całkowitej dewastacji uratował radca sadowy Nidzicy, Ferdynand
Tymoteusz Gregorovius. Dzięki niemu zamek został w 1830r. odbudowany i
wykorzystany na siedzibę urzędów, na mieszkania prywatne, a także na więzienie. W
1945r. część pomieszczeń zamkowych uległo spaleniu. W 1965r. zamek przywrócono
do dawnej świetności, zachowując dawny wystrój

Fot. 44 Krzyżacki zamek z XIV wieku w Nidzicy.

Klasztorek - Pochodzi z końca XIV w. Jest to gotycka budowla o charakterze

obronnym. Został usytuowany w południowo – wschodnim narożniku miasta i należał
do miejskich fortyfikacji. Pierwotnie wschodnia jego część spełniała rolę baszty
narożnej. W wiekach późniejszych wykorzystywany był jako szkoła dla niższego
personelu kościelnego, koszary, biblioteka miejska, kino. Przed spaleniem w 1914r.

191

użytkowany był jako spichlerz. Uległ zniszczeniu w 1945r. Po odbudowie w latach
1967 – 1988 adaptowany został na filię Archiwum Państwowego w Olsztynie

.

Dawny Browar – Powstał w 1868r. i pierwotnie nosił nazwę „Schlossbrauerei

Neidenburg” (Browar Zamkowy Nidzica). W 1902 r. został przekształcony w spółkę,
pozostając jedynym już funkcjonującym browarem w Nidzicy (były trzy). Był to
wówczas najlepszy browar w okolicy, a jego produkcja – wynosiła nawet 25 tyś.
Hektolitrów rocznie. II wojna światowa nie przerwała działalności. Zatrudnionych tu
było 44 pracowników. Po zakończeniu działań wojennych w browarze mieściła się
rozlewnia oranżady a po remoncie w 1958r. powstała Nidzicka Wytwórnia Win i
Miodów Pitnych, słynąca z produkcji doskonałych miodów pitnych – półtoraków,
dwójniaków i trójniaków. Dawny „Browar Zamkowy” w 1992r. decyzją
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, został wpisany do rejestru zabytków jako
ciekawy przykład XIX – wiecznego budownictwa przemysłowego. Obecnie jest on w
rękach prywatnych i nosi nazwę: Wytwórnia Win i Miodów Pitnych w Nidzicy.

Ratusz - Wzniesiony w 1842r. w miejscu rozebranego w 1824r. Reprezentuje styl

neoklasycystyczny. Obecnie siedziba Urzędu Miejskiego w Nidzicy, Punktu Informacji
Turystycznej, tygodnika „Głosu Nidzickiego

”

a także Nidzickiej Fundacji Rozwoju

„Nida”.

Burzliwa historia ziem nidzickich widoczna jest do dzisiejszego dnia.

Pozostały cmentarze, mogiły, dawne fortyfikacje obronne. Leśnicy tutejsi
darzą takie miejsca szczególnym szacunkiem i dbałością, otaczając je
opieką i restaurując wraz z okolicznymi mieszkańcami.

Na gruntach Nadleśnictwa zewidencjonowane zostały przez pracowników
alp miejsca o charakterze historycznym:
leśnictwo Zdrojek - oddz. 137n - cmentarz wojskowy z okresu I wojny
światowej,
oddz. 83g - grób rosyjskiego generała z okresu I wojny światowej
leśnictwo Janowo - przez teren leśnictwa przebiega dawna granica państwa
- początkowo po rzece Orzyc, a następnie przez oddz. 238, 237, 233 i dalej
przez tereny nie zalesione na północny zachód, gdzie widoczna jest
w postaci rowu i nasypu,
nasyp ziemny przebiegający przez oddz. 203, 219, 220, 221 - jest to
pozostałość po dawnym wale obronnym z XII i XIII wieku
leśnictwo Muszaki - była granica prusko-rosyjska, przy której widoczny
jest rozdrobniony - wstęgowy podział ziemi spadkowej
leśnictwo Nidzica - w oddz. 416 średniowieczne kurhany,
w oddz. 389 grób dziedzica majątku Zagrzewo - Frankensteina,
przez oddz. 162, 163, 164, 165 przebiega dawna granica mazowiecko-
pruska
leśnictwo Łyna - w oddz. 331Aj znajduje się cmentarz z okresu
międzywojennego
leśnictwo Szkotowo - na terenie leśnictwa znajdują się cmentarze z okresu
I wojny światowej w oddz. 253, 339k oraz w miejscowości Michałki przy
drodze

192

leśnictwo Napierki - w oddz. 507 opodal kolonii Ginter odrestaurowano
dawny cmentarz niemiecki z 1914r.
na granicy z Nadleśnictwem Dwukoły przy oddz. 472 znajduje się pomnik
w postaci kamienia upamiętniający dwóch żołnierzy WOP-u, którzy
polegli we wrześniu 1939r.
stary budynek leśniczówki w Grabowie Leśnym ze względu na swój urok
i położenie wśród lasów również wart jest uwagi
leśnictwo Kurki - w oddz. 45g leśniczówka - jest to budynek drewniany
zbudowany pod koniec XIX wieku
leśnictwo Wykno - w oddz. 147l znajduje się mogiła żołnierza
niemieckiego z okresu I wojny światowej,
w oddz. 173d w rowie obok szosy grób niemieckiego żołnierza zabitego po
zakończeniu wojny przez Rosjan w 1945r.,
w oddz. 189k, 172o, 173d, 190a znajdują się bunkry i okopy z okresu II
wojny światowej
leśnictwo Orłowo - w oddz. 342h położony jest cmentarz z okresu I wojny
światowej,
w oddz. 200o znajduje się obelisk kamienny na grobie dzierżawcy majątku
- Wilhelma Schulza
leśnictwo Jeleń - w oddz. 244d znajduje się cmentarz ewangelicki
z przełomu XIX i XX wieku
w oddz. 307g położony jest cmentarz z okresu I wojny światowej (bitwa
pod Tannenbergiem)
leśnictwo Glinki - w oddz. 282o znajduje się zbiorowa mogiła 14 żołnierzy
rosyjskich z 1914r.
Oprócz tego na terenie leśnictwa znajdują się jeszcze trzy mogiły
(pochodzenie nieznane) - dwie z nich w oddz. 317f oraz jedna w oddz. 246
leśnictwo Bujaki - w oddz. 398f - mogiła z okresu I wojny światowej,
w oddz. 388d - bunkier z lat 1944-1945 - niedokończony i nie użytkowany
ze względu na wkroczenie wojsk
leśnictwo Więckowo - w oddz. 75a znajduje się cmentarz z okresu I wojny
światowej
leśnictwo Komorowo - we wsi Janowo znajduje się wiatrak drewniany
z XIX wieku oraz kościół parafialny zbudowany w latach 1933-1938,
zabytkowy dworek z XIX wieku w Komorowie,
kurhany - w miejscowości Bielawy,
Układ urbanistyczny Janowa uznany został za zabytek i wpisany do
rejestru dóbr kultury w 1983r. Osada Janowo otrzymała prawa miejskie
z rąk księcia mazowieckiego Janusza I w 1421r.

Wszystkie te miejsca stanowią historię tych terenów, są pozostałością
po mieszkających tu ludziach różnych narodów, świadczą o ich przeszłości
oraz o bogactwie odmiennych nieraz kultur. Zasługują one zarówno na

193

ochronę jak i na dołożenie wszelkich starań zmierzających do utrzymania
ich w jak najlepszym stanie.

„Cmentarze wojenne są miejscem spoczynku tysięcy poległych
żołnierzy, są świadectwem minionych zdarzeń, są pomnikami o dużej
wymowie ideowej, informującej o okrucieństwie i bezsensie wojny,
o śmierci i przemijaniu. Stanowią przekaz o dużej wymowie antywojennej.
Są przykładem wypełnienia humanitarnego i chrześcijańskiego obowiązku
pochowania poległych i jednakowego potraktowania żołnierzy zarówno
zwycięskiej, jak i wrogiej armii. Jako obiekty o dużym znaczeniu
historycznym, kulturowym i naukowym są zabytkami chronionymi przez
prawo.” - Wiktor Knercer „Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej
w województwie olsztyńskim” 1995

Fot. 45 Największy cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej w województwie
olsztyńskim w Orłowie - brama wejściowa.

Fot. 46 Cmentarz w Orłowie - mogiły poległych żołnierzy

194

Fot. 47 Cmentarz rodowy w Rogoży

Fot. 48 Mogiły z I wojny światowej położone w lesie

w leśnictwie Więckowo

195

VIII. Wybrane

zagadnienia

z

hodowli

i

użytkowania

lasu

Hodowla

Ze względu na postępującą zmianę nastawienia co do funkcji lasów,

odpowiedni sposób prowadzenia gospodarki hodowlanej i użytkowania
lasu ma zasadnicze znaczenie w spełnianiu stawianych celów. (Zostały one
omówione na wstępie niniejszego Programu Ochrony Przyrody).
Szczegółowy wykaz planowanych cięć użytków rębnych zamieszczony
jest w Wykazie Projektowanych Cięć Rębnych. Dostosowanie składu
gatunkowego do siedliska czyli gospodarczy typ drzewostanu jest
głównym priorytetem w hodowli lasu wyznaczającym model docelowy
drzewostanu. Gospodarczy Typ Drzewostanu zostaje ostatecznie ustalony
i zatwierdzony przez I i II Komisję Techniczno-Gospodarczą Nadleśnictwa
zgodnie z Zasadami Hodowli Lasu.

Z czasem konieczne stanie się przywrócenie pierwotnych (naturalnych)

zdolności produkcyjnych (rewitalizacja siedlisk) poprzez sukcesywne
wprowadzanie większego udziału gatunków liściastych do składu
gatunkowego drzewostanów.

W przerzedzonych drzewostanach średnich klas wieku, z niewielką

ilością

podszytów

zaprojektowano

wprowadzanie

podsadzeń

produkcyjnych na powierzchni 650,73 ha. Wprowadzenie podszytów
zaprojektowano na 378,01 ha w drzewostanach IIb i IIIa podklasy wieku
na siedliskach Bśw i słabszego BMśw w przypadkach, gdy występował on
w ilości nie większej niż 20%, a w przypadku jałowca 30% powierzchni.
Jako podszyty można wprowadzać zarówno gatunki produkcyjne jak
i gatunki biocenotyczne, w zależności od możliwości siedliska.

Osobnym i bardzo istotnym zagadnieniem jest zagospodarowanie
gruntów porolnych przeznaczonych do zalesienia. Według obecnej
koncepcji leśnictwa ekosystemowego na dotychczasowych obszarach
leśnych w znacznym stopniu zostanie ograniczona surowcowa gospodarka
leśna poprzez prowadzenie półnaturalnej hodowli lasu.
W związku z powyższym rolę produkcyjną powinny przejąć między
innymi drzewostany zakładane na gruntach porolnych. Zalesienia porolne
zajmują poczesne miejsce w „Krajowym programie zwiększenia
lesistości”. Zalecane jest pozostawienie na tych powierzchniach w stanie
nienaruszonym wszelkich remiz, pojedynczych i dojrzałych drzew lub ich
grup, zakrzaczeń o zwartym charakterze, istniejących zwartych
powierzchni samosiewów drzew bez względu na ich gatunek. Zalesienia

196

gruntów porolnych należy prowadzić w oparciu o miejscowy plan
zagospodarowania przestrzennego, a szczegółowe zasady postępowania
zostały opracowane przez RDLP w Olsztynie i dotyczą zagospodarowania
gruntów porolnych w I i II pokoleniu. Obecnie obowiązujące Zasady
Hodowli Lasu określają podstawowe kierunki zalesień na gruntach
porolnych.

W najbliższym 10-leciu zaprojektowano do zlesienia 91,0897 ha

gruntów porolnych znajdujących się pod zarządem Nadleśnictwa.

Odpowiedni sposób użytkowania drzewostanów pozwala na ich

przebudowę

w przypadku

drzewostanów

jednogatunkowych

na

drzewostany wielogatunkowe oraz na wprowadzanie młodego pokolenia
gatunków lasotwórczych w miejsce drzewostanów dojrzałych.

Zaplanowane czynności gospodarcze powinny uwzględniać wymogi
ochrony przyrody, a w szczególności:

- nie wolno doprowadzić do powstawania lokalnych osuszeń gruntów
przez celowe obniżanie poziomu wód gruntowych lub do powstania
zabagnień poprzez zatrzymywanie przepływu wód,
- uznaje się za celowe pozostawianie pojedynczych egzemplarzy, a nawet
grup drzew martwych i dziuplastych, zwłaszcza gatunków liściastych
stanowiących miejsca gnieżdżenia i żerowania niektórych gatunków
ptaków,
- użytki ekologiczne jako obszary chronione mają stanowić miejsca
naturalnego rozwoju flory i fauny, oraz mają dostarczać informacji
o kierunkach i zakresie zmian naturalnych,
- należy śledzić sprawdzanie się działania lasów uznanych za ochronne by
w przyszłości mieć jasny obraz bieżących potrzeb dotyczący
ewentualnego zwiększenia obszarów ochronnych,
- stwierdza się potrzebę elastycznego podejścia do wykonania zadań
gospodarczych mając na uwadze również funkcje środowiskowotwórcze
lasu społeczne i ochronne,
- administracja lasów państwowych ma prawo wystąpić o zmianę rodzaju
rębni, jeżeli wynika to z potrzeb przyrodniczych, np. wtedy gdy
zaistnieje możliwość uzyskania i wykorzystania odnowień naturalnych

197

Fot. 49 Podsadzenia produkcyjne

Fot. 50 Zalesienia porolne

Fot. 51 Zalesienia porolne

198

Literatura

Amann G., 1994, Ssaki i zwierzęta zmiennocieplne. Oficyna Wydawnicza Multico

Warszawa

Amann G., 1994, Owady. Oficyna Wydawnicza Multico Warszawa

Amann G., 1994, Ptaki. Oficyna Wydawnicza Multico Warszawa

Amann G., 1994, Rośliny runa. Oficyna Wydawnicza Multico Warszawa

Amann G., 1994, Drzewa i krzewy. Oficyna Wydawnicza Multico Warszawa

Bajkiewicz-Grabowska E., Mikulski Z., 1999, Hydrologia Ogólna Wydawnictwo

Naukowe PWN Warszawa

Barthel P.H., 1997, Storczyki gatunki dziko rosnące. Oficyna Wydawnicza Multico

Warszawa

Białobok S., (red.), 1979, Brzozy. Państwowe Wydawnictwo Naukowe Poznań

Budna E., Grzybowska L., 1998, Leśnictwo 1998. Główny Urząd Statystyczny

Warszawa

BUL i GL Oddział w Gdyni, 1998, Opracowanie glebowo-siedliskowe

Czech A., 2000. Bóbr. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników Świebodzin

Dominik J., (red.) 1977, Ochrona lasu. PWN i R Warszawa

Jacewicz W., Konecko K., (red.), 1988, Rocznik Statystyczny województwa

olsztyńskiego. Urząd Statystyczny w Olsztynie

Jonsson L., 1998. Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. Muza S.A. Warszawa

Jutrzenka-Trzebiatowski A., 1999, Wpływ człowieka na szatę leśną Polski północno-

wschodniej w ciągu dziejów. Ośrodek Badań Naukowych
i Towarzystwa Naukowego im. Wojciecha Kętrzyńskiego Olsztyn

Kasprowicz H., (red.) 1998, Stan uszkodzenia lasów w Polsce na podstawie badań

monitoringowych. Biblioteka Monitoringu Środowiska Warszawa

Knercer W., 1995, Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w województwie

olsztyńskim. Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu Narodowa
Instytucja Kultury Warszawa

Knercer W., 1999, Wpólne dziedzictwo ? Z badań nad niemieckim dziedzictwem

kulturowym na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Instytut
Zachodni (w druku) Poznań

Kremer B.P., Muhle H., 1998, Porosty mchy paprotniki. GeoCenter Warszawa

199

Kruczyk K., Wojczulanis B., (red.) 1993, Warmia i Mazury przewodnik. Agencja

Fotograficzno - Wydawnicza „Mazury”

Kondracki J., 1998, Geografia Regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN

Lossow K., (red.), 1994, Raport o stanie środowiska województwa olsztyńskiego.

Biblioteka Monitoringu Środowiska Olsztyn

Matuszkiewicz J.M., 2001, Zespoły leśne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN.

Warszawa

Namura-Ochalska A., 1996, Waloryzacja Przyrodnicza Śródleśnych Torfowisk

w Projektowanym Parku Krajobrazowym Puszczy Napiwodzko-
Ramuckiej. Zakład Ekologii Roślin i Ochrony Przyrody Instytut
Botaniki U.W. Warszawa

Obmiński Z., 1978, Ekologia lasu. PWN Warszawa

Okulicz-Kozaryn Ł., 1997. Dzieje Prusów. Fundacja na rzecz Nauki Polskiej. Wrocław

Opracowanie zespołu ML i PD ds. nowelizacji „Zasad hodowli lasu”, 1988, Zasady

Hodowli Lasu. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne
Warszawa

Opracował zespól pracowników DGLP, 1997, Las w liczbach. Agencja Reklamowo -

Wydawnicza A. Grzegorczyk Warszawa

Praca zbiorowa, 1976, „Nidzica z dziejów miasta i okolic” Wydawnictwo Pojezierze

Olsztyn

Praca zbiorowa, 1991 Szata roślinna projektowanego Parku Krajobrazowego „Górna

Łyna” Wydział Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych
i Leśnictwa Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie

Reicgholf J., 1996, Ssaki. GeoCenter Warszawa

Rykowski K. (red.) 1997, Ochrona leśnej różnorodności ekologicznej. IBL Warszawa

Stankowski W., 1988, Cztery postaci wody na Ziemi. Instytut Wydawniczy Nasz

Księgarnia Warszawa

Szafer St., Kulczyński St., Pawłowski B., 1986, Rośliny polskie. Państwowe

Wydawnictwo Naukowe Warszawa

Szymkiewicz M., 1996, Plan ochrony awifauny i innych rzadkich gatunków zwierząt

byłego poligonu Muszaki. Olsztyn

Ścibek T., (dyrektor US), 1999, Województwo warmińsko-mazurskie w liczbach. Urząd

Statystyczny w Olsztynie

200

Wakar A., 1971, Olsztyn tom I. Wydawnictwo Pojezierze

Ważyński B. 1995, Urządzanie i zagospodarowanie lasu dla potrzeb turystyki

i rekreacji. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu

Zasady Hodowli Lasu, 2003, DGLP

Opracowała:

Sprawdził:

Z-ca Dyrektora BUL i GL

inż. Sabina Zawadzka
mgr inż. Lucjan Szuniewicz

Akceptuje:

Dyrektor BUL i GL Oddział w Olsztynie

inż. Lucjan Matyjaszewski

201

IX. Program edukacji leśnej społeczeństwa w Nadleśnictwie Nidzica

X.

1. Wprowadzenie. Podstawy prawne programu

Program edukacji leśnej społeczeństwa w Nadleśnictwie Nidzica

został wprowadzony na podstawie Zarządzenia nr 57 Dyrektora
Generalnego Lasów Państwowych z dnia 9 maja 2003 roku. Program
ten określa zakres i zadania związane z edukacją leśną społeczeństwa
realizowane na poziomie nadleśnictwa. Program edukacji leśnej
społeczeństwa w Nadleśnictwie Nidzica sięga do obowiązujących
w Lasach Państwowych dokumentów dotyczących edukacji leśnej
społeczeństwa:

- „Polityki Leśnej Państwa” przyjętej w 1997 r.,
- „Kierunków rozwoju edukacji leśnej w Lasach Państwowych” -

przyjętych Zarządzeniem nr 57 Dyrektora Generalnego Lasów
Państwowych z dnia 9.05.2003 r.

2. Edukacja leśna w Nadleśnictwie Nidzica w okresie minionym

- Wydanie folderu o walorach przyrodniczych Nadleśnictwa.
- Współpraca ze szkołami - prowadzenie zajęć o tematyce leśnej

przez pracowników Nadleśnictwa.

- Udział w imprezach okolicznościowych i akcjach edukacyjnych

np. „Dzień Ziemi”, „Dni Nidzicy” i in.

- Publikowanie artykułów o tematyce leśno-przyrodniczej

w lokalnej prasie.

3. Ustalenia Komisji programu edukacji leśnej społeczeństwa

w Nadleśnictwie Nidzica

Skład Komisji:
Krystyna Szulczak - Zespół Szkół w Janowcu Kościelnym
Władysław Nowosielski - Zespół Szkół Nr 2 w Nidzicy
Renata Zagóra - Zespół Szkół w Kozłowie
Katarzyna Jabłońska - Stowarzyszenie dla Ekorozwoju Ziemi
Nidzickiej
Dorota Pilawska - Nadleśnictwo Nidzica

Na posiedzeniu, które odbyło się 28.02.2008 r. Komisja przyjęła

poniższe założenia do Programu edukacji leśnej społeczeństwa
w Nadleśnictwie Nidzica:

- dostarczenie informacji dotyczących form ochrony przyrody

w Nadleśnictwie; dostępność zapewni strona internetowa
i folder,

- wydanie płyty CD z informacjami o Nadleśnictwie,
- prowadzenie zajęć edukacyjnych w lesie,

202

- stworzenie nowych obiektów edukacji leśnej: ścieżka edukacyjna,

sala edukacyjna,

- modernizacja istniejących obiektów
- organizacja konkursów dla uczniów szkół powiatu,

4. Charakterystyka

naturalnych

walorów

edukacyjnych

Nadleśnictwa Nidzica.

Nadleśnictwo Nidzica położone jest w południowej części

województwa

warmińsko-mazurskiego.

Na

nizinnym

obszarze

urozmaiconym niekiedy lekkim pofałdowaniem terenu przeważa
krajobraz

równinny.

Północno-zachodnia

część

Nadleśnictwa

charakteryzuje się dużą ilością jezior. Natomiast tereny wschodnie
stanowią początek wielkiego sandru kurpiowskiego, poprzecinanego
szerokimi i bagnistymi dolinami niewielkich rzek i strumieni. 61 % lasów
Nadleśnictwa wchodzi w skład zwartego kompleksu leśnego, który
stanowi skraj Puszczy Napiwodzko-ramucjiej. Lesistość w zasięgi
Nadleśnictwa wynosi 30,2 %. Poza funkcją produkcyjną lasy pełnią
również funkcje ochronne i społeczne. Obszary przeznaczone do rekreacji
zajmują 30% lasów, natomiast jedna piąta terenu przypada na lasy
podlegające ochronie (lasy wodochronne, ostoje zwierzyny, rezerwaty).
Za szczegółnie istotne dla zachowania walorów ekologicznych uznano
m.in. ok. 300 ha lasów o charakterze zbliżonym do naturalnego, ok. 60 ha
terenów źródliskowych, ok. 12 ha lasów o nadzwyczajnym bogactwie
florystycznym oraz 185 ha rezerwatów.

5. Obiekty edukacji leśnej Nadleśnictwa.

a) Sala edukacyjna, w której znajdują się „slady historii znalezione

w lesie” i trofea łowieckie z obszaru Nadleśnictwa, ale również
z Afryki

i Skadynawii,

przekazane

przez

pracowników

Nadleśnictwa oraz zaprzyjaźnionych myśliwych. Są tam
przedmioty, których używa się do zarządzania lasem jak mapy,
plany urządzeniowe, zdjęcia i in. Sala znajduje się w budynku
Nadleśnictwa obok Sali narad i może pomieścić 40 osób. Można
ją wykorzystywać na lekcje, spotkania, szkolenia związane
z przyrodą itp. Sala jest wyposażona w odtwarzacz wideo
i taśmotekę filmów z zakresu edukacji ekologicznej i leśnictwa.

b) Szkółka leśna „Dąbrówka” w Lesie Miejskim. Obiekt gospodarczy

służy do produkcji materiału sadzeniowego do zalesień
i odnowień, a w niewielkiej części do zadrzewień. Przy szkółce
wydzielono miejsce na prowadzenie zajęć lekcyjnych na świeżym
powietrzu, do spożywania posiłków i spotkań przy ognisku.

c) Ścieżka turystyczna wytyczona na terenie rezerwatu przyrody

„Źródła rzeki Łyny”. Ścieżka wraz z pomostem widokowym i

203

tablicami

informacyjnymi

jest

zabezpieczona

barierami

asekuracyjnymi przy urwiskach. parking dla samochodów
i autokarów znajduje się przy szosie Łyna - Wólka Orłowska.
Parking dla niepełnosprawnych położony jest nieco dalej.
Wpobliżu rezerwatu znaduje się cmentarz z okresu I wijny
światowej.

d) Ścieżka edukacyjna przy rezerwacie „Koniuszanka II”. Ścieżka

mająca charakter pętli o długości 2,5 km częściowo biegnie
skrajem rezerwatu. Wzdłuż trasy umieszczono 12 stanowisk
edukacyjnych w formie tablic, na których przedstawiono
informacje o wybranych przemianach jakie zachodzą
w środowisku leśnym takich jak: sukcesja, odnowienie naturalne,
przebudowa drzewostanu, obumieranie drzew.

e) Ścieżka turystyczna w rezerwacie „Jezioro Orłowo Małe” prowadzi

wokówł jeziora. Wieża widokowa pozwala na obserwację flory
i fauny przez lornetkę.

f) Punkt widokowy nad jeziorem Zdręczno. Obiekt, przy którym

znajduje się wiata i miejsce na ognisko połozony jest przy ścieżce
rowerowej.

g) Wiata w Koniuszynie z miejscem na ognisko.
h) Ścieżki rowerowe na terenie leśnictwa Wykno o długości ok. 8 km.

6. Obiekty turystyczne na terenie gminy:

a) Szlaki rowerowe

- Tatarski
- Kurhanów
- Bursztynowy
- Wokół gminy Nidzica

b) Szlak pieszy

- Bujaki - Żelazno - rez. „Źródła rzeki Łyny” - Łyński Młyn -

szosa Łyna - Orłowo - szlak żółty

7. Potencjalni partnerzy w edukacji leśnej społeczeństwa.

- szkoły: podstawowe, gimnazja, średnie,
- Urzędy Gmin: Nidzica, Janowo, Janowiec Kościelny, Kozłowo,
- Stowarzyszenie dla Ekorozwoju Ziemi Nidzickiej,
- Towarzystwo Ziemi Nidzickiej,
- lokalna prasa,
- Nidzicki Ośrodek Kultury,
- Fundacja Rozwiju NIDA,
- Powiatowa Komenda Straży Pożarnej,
- Uniwersytet Warmińsko-Mazurski,
- SGGW.

204

8. Wydawnictwa Nadleśnictwa:

- folder Nadleśnictwa Nidzica
- „Nidzica dawniej i dziś. 625 lat miasta Nidzica”.

9. Plan działalności na rok 2008:

- przygotowanie materiałów i oferty Nadleśnictwa dla nauczycieli na

płycie CD,

- prowadzenie zajęć w lesie - odpowiedź na zapotrzebowanie

udostępniania lasu i wiedzy o nim dla różnych grup społecznych,

- przystapienie do realizacji programu, w ramach którego zostaną

zmodernizowane istniejące obiekty służące edukacji oraz powstaną
nowe np.: ścieżka przyrodniczo-leśna, sala edukacyjna (na łączny
koszt ok. 0,5 mln zł).

205

X. Kronika

206

207

208

209

210

211

212

213

214