ARYSTOTELES ETYKA NIKOMACHEJSKA

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

ARYSTOTELES

ETYKA NIKOMACHEJSKA

przeło

yła Daniela Gromska

fragmenty

z Ksi

gi II

z Ksi

gi X

Ksi

ga I

Etyka nikomachejska zaczyna si

od wst

pu dotycz

cego szcz

ęś

cia jako celu ostatecznego i najwy

szego

dobra (Ksi

ga I, rozdziały 1-12),

po czym nast

puje rozprawa o cnotach ("dzielno

ciach" lub "dzielno

ciach etycznych", jak tłumaczka

oddaje greckie arete),

której pocz

tek redaktor wł

czył jeszcze do Ksi

gi I - i dlatego dodałem tu jej rozdział 13.

Rozprawa ta wypełnia cztery nast

pne ksi

gi, z czego najwa

niejsza jest Ksi

ga II.

13. Cz

ęś

ci duszy i zwi

zany z tym podział dzielno

ci na cnoty dianoetyczne i etyczne

Skoro tedy szcz

ęś

cie jest pewnego rodzaju działaniem duszy, zgodnym z nakazami

doskonałej dzielno

ci, nale

y zaj

ąć

dzielno

. To bowiem mo

e pozwoli nam lepiej

zrozumie

istot

szcz

ęś

cia. Zdaje si

e tak

e prawdziwy m

ąż

stanu po

ca najwi

cej

stara

dzielno

ci, poniewa

chce wyrobi

w obywatelach dzielno

ść

i posłusze

stwo

wobec prawa (przykładem tego prawodawcy Krete

czyków i Lacedemo

czyków i

ewentualnie inni do nich podobni); je

li za

badania te nale

żą

do nauki o pa

stwie, to

jasn

jest rzecz

e dociekania nasze zgodne b

z pierwotnymi zamierzeniami. Zaj

ąć

potrzeba si

dzielno

- rzecz jasna,

e ludzk

; rozwa

ania nasze bowiem

dotyczyły ludzkiego dobra najwy

szego i szcz

ęś

cia ludzkiego. Ludzk

dzielno

nazywamy dzielno

ść

nie ciała, lecz duszy; a tak

e i szcz

ęś

cie uwa

ali

my za działanie

duszy. Je

li za

tak jest [istotnie], to jasne,

e i polityk musi posiada

pewn

znajomo

ść

spraw duszy (tak jak ten, kto ma leczy

oczy, musi te

posiada

znajomo

ść

całego

organizmu), i to tym bardziej, im cenniejsza jest i wi

ksze ma znaczenie nauka o

stwie od medycyny; istotnie te

caj

wykształce

si z lekarzy wiele pracy

poznaniu [całego] organizmu. Powinien tedy i polityk uczyni

dusz

przedmiotem swych

docieka

, powinien to jednak uczyni

ze wspomnianych wła

nie wzgl

dów i w tej tylko

mierze, w jakiej to wystarcza dla naszych docieka

, wdawa

bowiem bardziej w

szczegóły byłoby mo

e trudem przekraczaj

cym nasze zadanie.

Niektóre zagadnienia dotycz

ce duszy przedstawione s

w sposób dostateczny w moich

dziełach literackich, z których te

nale

y korzysta

. Tak np.,

e jedna cz

ęść

duszy jest

nierozumna, druga za

posiada rozum. Czy te dwie cz

ęś

ci daj

od siebie oddzieli

tak jak cz

ęś

ci ciała i wszystko, co jest podzielne na cz

ęś

ci, czy te

daj

tylko

poj

ciowo wyró

, a z natury swej s

tak nierozł

czne jak wkl

sło

ść

i wypukło

ść

obwodzie koła, to jest dla rozwa

niniejszych oboj

tne.

Z dwóch cz

ęś

ci, które odró

nale

y w nierozumnej cz

ęś

ci duszy, jedna jest wspólna

człowiekowi i wegetatywna, a mam tu na my

li t

, która jest przyczyn

ywiania si

wzrastania; t

bowiem zdolno

ść

duszy z wi

kszym prawdopodobie

stwem ani

eli

jak

kolwiek inn

przypisa

na wszystkim istotom, które si

ywiaj

, zarówno

zarodkom w łonie matki, jak i osobnikom rozwini

tym. Dzielno

ść

c pod tym wzgl

dem

jest - jak si

okazuje - wspólna, a nie specyficznie ludzka. Ta cz

ęść

[duszy] i ta zdolno

ść

Strona 1 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

zdaj

najbardziej czynne we

nie; we

nie za

najmniej si

to objawia, kto jest

dobry, a kto zły (sk

d powiedzenie,

e przez połow

ycia szcz

ęś

liwi nie ró

niczym od nieszcz

ęś

liwych; fakt ten jest całkiem naturalny; sen bowiem jest stanem

bezczynno

ci duszy pod tym wła

nie wzgl

dem, który rozstrzyga o tym, czy jest dobra,

czy zła) - z wyj

tkiem tego,

e w pewnym słabym stopniu dochodz

do duszy [i przez

sen] niektóre z impulsów i o tyle wy

ej stoj

marzenia senne ludzi prawych od snów ludzi

przeci

tnych.

Ale dosy

o tym; mo

emy ju

porzuci

wegetatywn

ęść

duszy, poniewa

ona z natury

swej nie uczestniczy w dzielno

ci specyficznie ludzkiej; zdaje si

natomiast,

pozbawiona rozumu jest jeszcze inna jaka

ęść

duszy, która jednakowo

przecie

pewien sposób uczestniczy w rozumie. Chwalimy bowiem zarówno u człowieka
opanowanego, jak i u nieopanowanego rozum i t

ęść

duszy, która jest rozumna.

Wszak ona to nakłania do post

powania słusznego i najlepszego; okazuje si

jednak,

jest w tych ludziach oprócz rozumu co

innego jeszcze, co z natury stawia mu opór i

sprzeciwia mu si

. Albowiem tak jak sparali

owane cz

ęś

ci ciała, kiedy si

chce poruszy

je w prawo, zwracaj

cz przeciwnie w lewo, zupełnie tak samo dzieje si

i w

yciu

duchowym: bo pragnienia ludzi nieopanowanych zmierzaj

w przeciwnym kierunku

[ani

eli nakazy rozumu]. Tylko

e w odniesieniu do ciała odchylenie to jest widoczne, w

odniesieniu za

do duszy nie jest widoczne. Niemniej jednak przyj

ąć

e nale

e i w

duszy jest co

oprócz rozumu, co mu si

sprzeciwia i przeciwstawia. Czym za

ono

ró

ni od rozumu, to jest [tu] oboj

tne. Okazuje si

natomiast,

e i ono - jak ju

powiedzieli

my - uczestniczy w rozumie. Powolne jest mianowicie - przynajmniej u

człowieka opanowanego - rozumowi. A mo

e jeszcze posłuszniejsze jest u człowieka

umiarkowanego i m

ęż

nego; zgadza si

bowiem u niego pod ka

dym wzgl

dem z

rozumem.

A wi

c i nierozumna cz

ęść

duszy jest - jak si

okazuje - dwojaka; wegetatywna bowiem

jej strona nie ma nic wspólnego z rozumem; druga natomiast, która jest zdolno

żą

dania i wszelkiego w ogóle pragnienia, uczestniczy poniek

d w rozumie o tyle, o ile

mu ulega i jest mu posłuszna. W tym samym znaczeniu mówimy te

o posłusze

stwie

wobec ojca lub przyjaciół, w innym natomiast znaczeniu mówimy o znajomo

ci np.

matematyki.

e za

nierozumna cz

ęść

duszy posłuszna jest poniek

d rozumowi, tego

dowodzi udzielanie napomnie

oraz wszelka zarówno nagana, jak zach

ta. Je

li tedy

trzeba i tej cz

ęś

ci duszy przyzna

udział w rozumie, to i rozumna cz

ęść

duszy jest

dwojaka: b

rozumna we wła

ciwym tego słowa znaczeniu i sama w sobie, b

posłuszna rozumowi jakby ojcu.

Ta ró

nica jest te

podstaw

podziału dzielno

ci na ró

ne rodzaje [czyli na ró

ne zalety].

Jedne z nich nazywamy dianoetycznymi, inne za

etycznymi, czyli cnotami, a mianowicie

dro

ść

teoretyczn

, zdolno

ść

rozumienia i rozs

dek - zaletami dianoetycznymi, a

szczodro

ść

i umiarkowanie - etycznymi. Mówi

c bowiem o czyim

charakterze, nie

mówimy,

e kto

jest m

dry lub poj

tny, lecz

e jest łagodny lub umiarkowany, ale i

drego chwalimy z powodu tej jego trwałej dyspozycji; te za

spomi

dzy trwałych

dyspozycji, które zasługuj

na pochwał

, nazywamy zaletami.

Ksi

ga II

1. Dzielno

ść

etyczna jest skutkiem przyzwyczajenia, dzielno

ść

dianoetyczna -

wiadczenia

Dwa tedy s

rodzaje dzielno

ci, z których jeden stanowi

zalety dianoetyczne

[intelektualne], drugi za

- zalety etyczne, czyli cnoty. Owó

zarówno powstanie, jak i

rozwój zalet dianoetycznych jest przewa

nie owocem nauki i dlatego wymagaj

one

wiadczenia i czasu; etycznych natomiast nabywa si

dzi

ki przyzwyczajeniu (...).

Strona 2 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

Wynika st

d te

adna z cnót nie jest nam z natury wrodzona; nic bowiem z tego, co

jest wrodzone, nie daje si

zmieni

dzi

ki przyzwyczajeniu; tak np. kamie

, z natury w

dół spadaj

cy, nie da si

przyzwyczai

do wznoszenia si

w gór

, chocia

by go kto

usiłował przyzwyczai

, rzucaj

c go w gór

niezliczon

ilo

ść

razy; nie da si

przyzwyczai

ani ogie

do spadania w dół, ani

adna inna rzecz do niczego - wbrew swej

naturze. Wi

c cnoty nie staj

udziałem naszym ani dzi

ki naturze, ani wbrew naturze,

lecz z natury jeste

my tylko zdolni do ich nabywania, a rozwijamy je w sobie dzi

przyzwyczajeniu.

A dalej: je

li co

jest nam wrodzone, to zawsze naprzód uzyskujemy pewne zdolno

ci, a

pó

niej dopiero wykonujemy odno

ne czynno

ci, co wyst

puje na jaw [np.] przy

wra

eniach zmysłowych (albowiem nie dzi

ki cz

stemu widzeniu i nie dzi

ki cz

stemu

słyszeniu nabyli

my [zdolno

ci odbierania] odno

nych wra

, lecz odwrotnie:

posiadali

my ju

te zdolno

ci, zanim robili

my z nich u

ytek, a nie posiedli

my ich dzi

temu u

ytkowi); cnót natomiast nabywamy dzi

ki uprzedniemu wykonywaniu czynów

[etycznie dodatnich], jak si

to dzieje tak

e i w dziedzinie innych sztuk. Tych bowiem

rzeczy, których trzeba si

nauczy

, by je wykonywa

, tych uczymy si

wła

nie przez ich

wykonywanie; tak np. budowniczowie kształc

buduj

c domy, a cytrzy

ci - graj

c na

cytrze. Tak samo stajemy si

sprawiedliwi post

puj

c sprawiedliwie, umiarkowani przez

post

powanie umiarkowane, m

ęż

ni przez m

ęż

ne zachowywanie si

wiadczy o tym tak

e to, co si

dzieje w

yciu pa

stwowym: przyzwyczajenie bowiem

jest tym, za pomoc

czego prawodawcy wyrabiaj

cnoty w obywatelach; i to jest wła

nie

intencj

dego prawodawcy, a je

li który urzeczywistnia j

w sposób nieodpowiedni,

bł

dzi, i tym wła

nie ró

ni si

ustrój jednego pa

stwa od ustroju drugiego, dobry - od

złego.

A dalej: wszelka cnota zanika skutkiem tych samych przyczyn i pod wpływem tych
samych czynników, którym zawdzi

cza swe powstanie; a podobnie dzieje si

wszelk

sztuk

: przez granie bowiem na cytrze staj

cytrzystami zarówno dobrzy, jak

li cytrzy

ci. Tak samo ma si

rzecz z budowniczymi i z przedstawicielami wszystkich

innych sztuk i rzemiosł, gdy

przez dobre budowanie domów stan

ludzie

budowniczymi dobrymi, a przez złe - złymi. Bo gdyby nie tak było, nie trzeba by wcale
nauczyciela, lecz ka

dy przychodziłby na

wiat mistrzem lub partaczem. Tak samo ma

rzecz i z cnotami: przez wykonywanie bowiem tych czynno

ci, które poci

gaj

sob

stosunki rodz

ce zobowi

zania wobec ludzi, staj

jedni z nas sprawiedliwi,

drudzy za

niesprawiedliwi;

zale

nie za

od tego, czy przywykniemy do strachu, czy te

do odwagi w obliczu

niebezpiecze

stwa, stajemy si

lud

mi m

ęż

nymi, b

tchórzami. To samo dzieje

w odniesieniu do

żą

dz i do uczu

gniewu: jedni staj

umiarkowani i łagodni,

drudzy za

rozwi

ąź

li i porywczy, poniewa

w danych okoliczno

ciach pierwsi zachowuj

w ten, a drudzy w inny sposób. Jednym wi

c słowem, dzi

ki takim samym

czynno

ciom powstaj

trwałe dyspozycje. Dlatego trzeba czynno

ci swe ukształtowa

pewien sposób, jako

e za rozmaitymi czynno

ciami id

rozmaite dyspozycje. Niemał

c stanowi ró

nic

przyzwyczajenie si

od wczesnej młodo

ci do takiego lub innego

sposobu post

powania, lecz zale

y od tego bardzo wiele, a raczej wszystko.

2. Praktyczne wskazówki umo

liwiaj

ce zdobycie cnoty

Poniewa

rozwa

ania niniejsze maj

- w przeciwstawieniu do wszystkich innych - cel nie

teoretyczny (zastanawiamy si

bowiem nad dzielno

nie dla poznania, czym ona jest,

lecz po to, aby sta

dzielnymi, bo w przeciwnym wypadku nie mieliby

adnego

ytku z tych rozwa

), przeto musimy zastanowi

nad zagadnieniami zwi

zanymi

z działaniem, a mianowicie, w jaki sposób nale

y go dokonywa

; ono bowiem rozstrzyga

Strona 3 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

- jak ju

o tym była mowa - o kierunku naszych trwałych dyspozycji.

e wi

c nale

post

powa

zgodnie ze słuszn

ocen

, to jest pogl

d powszechny, który przyjmijmy jako

zało

enie.

ej b

dzie o tym mowa, na czym polega owa słuszna ocena i jaki jest jej stosunek do

innych zalet. Z góry za

na to jedynie zgodzi

trzeba,

e wszelkie zagadnienia

praktyczne przedstawia

nale

y w ogólnym zarysie tylko, a nie w sposób

cisły, jak to ju

zreszt

na pocz

tku powiedzieli

my,

żą

nale

y zawsze opracowania zgodnego z

natur

przedmiotu. Otó

kwestie dotycz

ce post

powania i tego, co po

yteczne, nie

dopuszczaj

adnych stałych okre

, podobnie jak zagadnienie tego, co jest zdrowe.

li za

tak si

rzecz ma w odniesieniu do kwestii ogólnych, to tym bardziej nie mo

dokładne opracowanie poszczególnych kwestii jednostkowych; nie podpada ono

bowiem pod

adn

sztuk

ani pod

adne przepisy, lecz sami działaj

cy musz

zawsze

stosowa

do danych okoliczno

ci, jak si

to dzieje te

przy wykonywaniu sztuki

lekarza czy sternika.

Ale chocia

taki jest charakter rozwa

niniejszych, to jednak trzeba usiłowa

jako

sobie rad

. Przede wszystkim wi

c nale

y mie

na uwadze przyrodzon

wła

ciwo

ść

przedmiotów, o których mowa, polegaj

na tym, i

zanikaj

one z powodu niedostatku i

nadmiaru; to samo widzimy te

w odniesieniu do siły fizycznej i do zdrowia (jest bowiem

rzecz

wskazan

posługiwa

dla wyja

nienia rzeczy niedostrzegalnych

wiadectwem

tego, co dostrzegalne). Bo zarówno nadmiernie nat

ęż

ce, jak te

niedostateczne

wiczenia fizyczne podkopuj

sił

;

a podobnie te

jadło i napój, je

li s

zbyt obfite lub niewystarczaj

ce, niszcz

zdrowie, w

miar

natomiast u

ywane, staj

ródłem zdrowia, wzmacniaj

je i utrzymuj

. Otó

tak

samo ma si

rzecz z umiarkowaniem, m

stwem i innymi cnotami. Kto bowiem od

wszystkiego si

uchyla i wszystkiego si

obawia, i na nic si

nie nara

a, staje si

tchórzem; kto natomiast niczego w ogóle si

nie l

ka, lecz wszystkiemu

miało czoło

stawia, ten doprowadza do zuchwalstwa, podobnie jak kto

, kto u

ywa wszelkiej

przyjemno

ci i

adnej si

nie wyrzeka - do rozwi

zło

ci; kto natomiast unika ka

dej, jak

to czyni sensat, staje si

zupełnie niewra

liwy. A wi

c od niedostatku i nadmiaru zanika

umiarkowanie i m

stwo, utrzymuj

natomiast dzi

ki umiarowi.

Ale nie do

ść

na tym,

e cnoty zawdzi

czaj

swe powstawanie, wzrost i zanik tym samym

przyczynom i czynnikom, lecz nadto jeszcze w

ród tych

e samych przyczyn znajduj

tak

e [odno

ne] czynno

ci;'° tak samo bowiem ma si

rzecz tak

e w odniesieniu do

innych przedmiotów bardziej dostrzegalnych, jak np. w odniesieniu do siły fizycznej;
wszak

ródłem jej jest dobre od

ywianie si

i liczne trudy, które si

znosi, a

najzdolniejszy do tego jest człowiek silny. Tak samo ma si

rzecz i z cnotami; bo

dzi

ki wstrzymywaniu si

od rozkoszy zmysłowych stajemy si

umiarkowani, a b

nimi, najłatwiej mo

emy si

od rozkoszy tych wstrzymywa

. Podobnie i w odniesieniu do

stwa: wszak przywykłszy do pogardy dla niebezpiecze

stwa i do nara

ania si

na nie,

stajemy Si

ęż

ni, a skoro ju

nimi si

stali

my, najłatwiej nam nara

na owo

niebezpiecze

stwo.

3. Zwi

zek cnoty z przyjemno

i przykro

Za oznak

trwałych dyspozycji uwa

nale

y przyjemno

ść

lub przykro

ść

, które

towarzysz

czynno

ciom; bo kto wyrzeka si

rozkoszy zmysłowych i to wła

nie go

raduje, ten jest umiarkowany; kto za

odczuwa to jako ci

ęż

ar, jest rozwi

zły; kto nara

na niebezpiecze

stwa i to go cieszy lub przynajmniej nie sprawia mu przykro

ci, ten

jest m

ęż

ny, kto za

przy tym odczuwa przykro

ść

, jest tchórzem. Przyjemno

ci bowiem i

przykro

ci tyczy si

dzielno

ść

etyczna. Wszak ze wzgl

du na przyjemno

ść

dopuszczamy

czynów niecnych, a ze wzgl

du na przykro

ść

wstrzymujemy si

od czynów pi

knych.

Strona 4 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

Dlatego trzeba od wczesnej młodo

ci by

wdra

anym poniek

d, jak mówi Platon, do

rado

ci i zmartwienia z powodu tych rzeczy, którymi nale

y si

cieszy

i martwi

; na tym

bowiem wła

nie polega nale

yte wychowanie.

A dalej: cnoty dotycz

post

powania i doznawania nami

tno

ci, a ka

dej nami

tno

ci i

wszelkiemu post

powaniu towarzyszy przyjemno

ść

lub przykro

ść

, wi

c [i] z tego wzgl

tyczyłaby si

dzielno

ść

etyczna przyjemno

ci i przykro

ci.

Wskazuje te

na to fakt,

e za ich pomoc

wymierza si

kary; kary bowiem s

jak gdyby

zabiegami leczniczymi, wszelkie za

leczenie z natury swej polega na stosowaniu tego,

co jest przeciwie

stwem [danego niedomagania].

A dalej, jak ju

o tym przedtem była mowa, wszelka trwała dyspozycja psychiczna ma

zwi

zek z tymi rzeczami i tych si

tyczy, pod których wpływem z natury swej zmienia si

na niekorzy

ść

lub korzy

ść

; przyjemno

ci za

i przykro

ci s

wła

nie tym, przez co ludzie

staj

li, gdy

goni

za takimi i unikaj

takich, za którymi goni

i których unika

nie

nale

y, lub czyni

to wtedy, kiedy nie nale

y, lub tak, jak nie nale

y, lub bł

w jaki

inny ze sposobów, które dadz

tu poj

ciowo wyró

. Dlatego okre

la si

nawet

cnoty jako pewnego rodzaju brak nami

tno

ci i spokój: niesłusznie jednak, poniewa

tu na my

li znaczenie bezwzgl

dne, a nie podaje si

, w jaki sposób i kiedy jest to

wskazane lub nie jest wskazane - i jakie inne mog

tu by

dodane bli

sze okre

lenia.

Zakładamy wi

e ten rodzaj dzielno

ci polega na takim, jak najlepszym post

powaniu

w odniesieniu do przyjemno

ci i przykro

ci, charakter za

etycznie ujemny-na

post

powaniu przeciwnym.

Do tego samego wyniku mo

emy dalej doj

ść

tak

e w nast

puj

cy sposób: poniewa

trojakie s

rzeczy, które si

wybiera, i trojakie, których si

unika: to, co moralnie pi

kne,

co po

yteczne i co przyjemne, oraz ich przeciwie

stwa - to, co moralnie szpetne, co

szkodliwe i co przykre, przeto cnotliwym człowiekiem jest ten, kto si

do tego

wszystkiego ustosunkowuje w sposób wła

ciwy, złym za

ten, kto w tym ustosunkowaniu

bł

dzi; odnosi si

to zwłaszcza do przyjemno

ci, która jest wspólna wszystkim istotom

cym i towarzyszy wszystkiemu, co si

wybiera: zarówno bowiem to, co moralnie

kne, jak i to, co po

yteczne, jest przyjemne. A dalej: [pragnienie przyjemno

ci] jest w

nas od dzieci

stwa zakorzenione; dlatego tak trudno jest wyzby

tego uczucia,

którym przepojone jest całe

ycie. Przyjemno

ść

i przykro

ść

- dla jednych z nas w

silniejszym, dla innych w słabszym stopniu - wytycznymi naszego post

powania. Tote

musz

one by

rodkiem wszystkich naszych rozwa

; niemałej bowiem wagi rzecz

dla działania jest nale

yty lub nienale

yty sposób doznawania przyjemno

ci i przykro

ci.

Ponadto trudniej jest - jak mówi Heraklit - walczy

żą

rozkoszy ani

eli z gniewem;

tego za

, co trudniejsze, dotyczy zawsze i sztuka, i dzielno

ść

; bo nawet to, co dobre,

ksz

ma warto

ść

w odniesieniu do tego, co trudniejsze. Tak

e i z tego wzgl

wszelkie badania, których przedmiotem jest dzielno

ść

etyczna [jednostki] i nauka o

stwie, dotycz

kwestii przyjemno

ci i przykro

ci; kto bowiem do tych uczu

ustosunkowuje si

w sposób nale

yty, ten jest dobry, zły za

ten, kto to czyni w sposób

niewła

ciwy.

Tyle wi

c o tym,

e dzielno

ść

etyczna dotyczy przyjemno

ci i przykro

ci;

e te same

przyczyny, którym zawdzi

cza swe powstanie, powoduj

, w miar

jak ulegaj

zmianom, zarówno jej wzrost jak i zanik;

e wreszcie te czynno

ci, którym zawdzi

cza

swe powstanie, s

tymi samymi, w których si

ona te

ci.

4. Cnoty osi

ga si

przez działanie

Strona 5 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

Mógłby jednak kto

mie

tpliwo

ci, co mamy na my

li mówi

e nale

y nam stawa

sprawiedliwymi przez sprawiedliwe post

powanie, umiarkowanymi za

przez

umiarkowane. Wszak je

li kto

post

puje w sposób sprawiedliwy i umiarkowany, to jest

sprawiedliwy i umiarkowany, podobnie jak ten, kto post

puje zgodnie z zasadami

gramatyki czy muzyki, jest wykształcony gramatycznie lub muzycznie. Ale mo

e i w

odniesieniu do sztuk nie tak si

rzecz ma? Mo

e bowiem kto

pewnego wyra

enia

zgodnego z zasadami gramatyki przypadkiem lub wzoruj

c si

na kim

innym. Wtedy

c dopiero b

dzie wykształcony gramatycznie, kiedy wyra

dzie nie tylko

zgodnie z zasadami gramatyki, lecz i na podstawie znajomo

ci tych zasad, to znaczy w

l posiadanej przez si

wiedzy gramatycznej.

A dalej: inaczej ma si

ta rzecz w odniesieniu do sztuk ani

eli w odniesieniu do cnót.

Wytwory bowiem sztuki maj

same w sobie warto

ść

dodatni

, wystarczy wi

c, je

posiadaj

pewne wła

ciwo

ci; post

powanie za

zgodne z poszczególnymi cnotami jest

np. sprawiedliwe czy umiarkowane, nie je

li posiada samo pewne wła

ciwo

ci, lecz je

nadto podmiot jego w chwili działania posiada pewne dyspozycje, to znaczy, je

li działa,

po pierwsze,

wiadomie; po drugie, na podstawie postanowienia, i to postanowienia

powzi

tego nie ze wzgl

du na co

innego; po trzecie, dzi

ki trwałemu i niewzruszonemu

usposobieniu. Nic z tego - z wyj

tkiem samej wiedzy - nie wchodzi w gr

, je

li idzie o

wykonywanie sztuk; co si

tyczy natomiast posiadania cnót, to wiedza jest tu rzecz

niewielkiej lub

adnej zgoła wagi, niemałe jednakowo

maj

znaczenie, a nawet

wszystkim s

pozostałe momenty, które staj

naszym udziałem dzi

ki cz

stemu

dokonywaniu czynów [np.] sprawiedliwych lub umiarkowanych.

Czyny wi

c s

sprawiedliwe i umiarkowane, je

li s

takie, jakich by dokonywał człowiek

sprawiedliwy lub umiarkowany; człowiekiem natomiast sprawiedliwym i umiarkowanym
jest ten, kto nie tylko czynów takich dokonuje, lecz dokonuje ich nadto w ten sposób, w
jaki ich dokonuj

ludzie sprawiedliwi i umiarkowani. Słusznie tedy mówi si

e człowiek

staje si

sprawiedliwy dzi

ki sprawiedliwemu post

powaniu, a umiarkowany dzi

post

powaniu umiarkowanemu; natomiast nikt z tych, co nie post

puj

w ten sposób, nie

adnych nawet widoków osi

gni

cia dzielno

ci etycznej.

Ludzie jednak na ogół nie post

puj

w ten sposób, lecz, uciekaj

c si

do rozwa

słownych, s

e uprawiaj

filozofi

e dzi

ki temu osi

wysoki poziom etyczny;

zachowuj

przy tym podobnie jak chorzy, którzy uwa

nie słuchaj

, co mówi lekarz,

nie spełniaj

jednak

adnego z jego zalece

. Tak samo wi

c jak tamci, lecz

c si

w ten

sposób, nie uzyskaj

zdrowia cielesnego, tak samo l ci, filozofuj

c w ten sposób, nie

nab

zalet duchowych.

5. Cnota etyczna jest trwał

dyspozycj

Z kolei rozwa

trzeba, czym jest dzielno

ść

etyczna. Otó

poniewa

trojaku s

zjawiska

yciu psychicznym: nami

tno

ci, zdolno

ci i trwałe dyspozycje, przeto dzielno

ść

etyczna musi nale

do jednego z tych trzech rodzajów. Nami

tno

ciami nazywam:

żą

danie, gniew, strach, odwag

, zawi

ść

, rado

ść

, miło

ść

, nienawi

ść

, t

sknot

zazdro

ść

, lito

ść

- w ogóle wszystko, czemu towarzyszy przyjemno

ść

lub przykro

ść

;

zdolno

ciami za

nazywam to, dzi

ki czemu mo

emy doznawa

wymienionych wy

nami

tno

ci, wi

c dzi

ki czemu zdolni jeste

my [np.] gniewa

, smuci

lub litowa

;

trwałymi wreszcie dyspozycjami nazywam to, dzi

ki czemu odnosimy si

do nami

tno

w sposób wła

ciwy lub niewła

ciwy; tak np. do gniewu odnosimy si

le, je

li czynimy to

w sposób gwałtowny lub zbyt słaby, dobrze za

- je

li czynimy to z umiarem, i podobnie

w odniesieniu do innych nami

tno

ci.

Do nami

tno

ci wi

c nie nale

żą

ani zalety, ani wady etyczne, poniewa

nie nazywaj

nas

ani dobrymi, ani złymi z powodu nami

tno

ci, natomiast nazywaj

, nas w ten sposób z

Strona 6 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

powodu zalet lub wad etycznych; poniewa

dalej ze wzgl

du na nami

tno

ci nie

otrzymujemy ani pochwał, ani nagany (nie chwali si

bowiem kogo

dlatego,

e si

boi,

ani dlatego,

e si

gniewa, lecz tylko za to,

e czyni to w pewien sposób), otrzymujemy

natomiast pochwały i nagany ze wzgl

du na cnoty i wady.

A dalej: w gniew lub strach popadamy niezale

nie od postanowienia, cnoty za

poniek

d postanowieniami lub przynajmniej nie mog

obej

ść

bez postanowienia.

Ponadto mówi si

e jeste

my miotani nami

tno

ciami, o zaletach natomiast i wadach

etycznych mówi si

, nie

e miotaj

nami, lecz

e nas w pewien sposób usposabiaj

Z tych samych przyczyn nie nale

żą

one te

do zdolno

ci; bo nie nazywa si

nas dobrymi

ani złymi, nie chwali i nie gani ze wzgl

du na sam

tylko zdolno

ść

doznawania

nami

tno

ci wzi

w znaczeniu bezwzgl

dnym. A dalej: zdolno

ci posiadamy z natury,

cnoty za

i wady etyczne nie s

nam wrodzone, o czym była mowa wy

ej.

li tedy cnoty nie nale

żą

ani do nami

tno

ci, ani do zdolno

ci, to nie pozostaje nic

innego, jak tylko to,

e nale

żą

do trwałych dyspozycji.

6. Cnota jako trwała dyspozycja, dzi

ki której człowiek staje si

dobry i dobrze post

puje

Tak wi

c powiedziano, czym jest dzielno

ść

etyczna ze wzgl

du na swój rodzaj; nale

jednak nie tyle tylko stwierdzi

e jest trwał

dyspozycj

, lecz nadto okre

, jaka to jest

dyspozycja. Trzeba tedy powiedzie

e wszelka dzielno

ść

jest

ródłem doskonało

zarówno przedmiotu, którego jest zalet

, jak te

wła

ciwej mu funkcji, tak np. dzielno

ść

oka czyni dobrymi zarówno oko, jak i jego funkcj

; albowiem dzi

ki dzielno

ci oka dobrze

widzimy. Podobnie dzielno

ść

konia sprawia,

e ko

jest dobry i

e potrafi dobrze biec,

nie

ść

ca i stawia

opór nieprzyjaciołom. Je

li to wi

c tak samo si

ma w odniesieniu

do wszystkich rzeczy, to i dzielno

ść

człowieka b

dzie trwał

dyspozycj

, dzi

ki której

człowiek staje si

dobry i dzi

ki której spełnia

dzie nale

ycie wła

ciwe sobie funkcje.

W jaki sposób si

to dzieje, o tym ju

mówili

my, a wyja

ni si

to jeszcze tak

e, je

rozwa

ymy, jaka jest jej natura. Otó

ze wszystkiego, co jest ci

głe i podzielne, mo

wzi

ąć

[pod uwag

] cz

ęść

ksz

, cz

ęść

mniejsz

i cz

ęść

równ

, i to wszystko ze

wzgl

du na przedmiot sam lub ze wzgl

du na nas, to za

, co jest równe, jest czym

rodku pomi

dzy nadmiarem a niedostatkiem.

rodkiem ze wzgl

du na przedmiot

nazywam to, co jest jednakowo oddalone od obu kra

ców i co te

jest jedno i to samo dla

wszystkich; ze wzgl

du za

na nas jest

rodkiem to, co nie jest ani nadmiarem, ani

niedostatkiem; tym za

nie jest ani jedna, ani ta sama rzecz dla wszystkich. Tak np., je

"dziesi

ęć

" jest za du

o, a "dwa" za mało, to ze wzgl

du na przedmiot przyjmuje si

"sze

ść

" jako

rodek; jest ono bowiem o tyle wi

ksze, o ile mniejsze, to wi

c jest

rodkiem

w znaczeniu

redniej arytmetycznej.

rodek natomiast ze wzgl

du na nas okre

nale

inaczej. Je

li bowiem zje

ść

dziesi

ęć

min jest dla kogo

za du

o, dwie za

miny - za mało,

to kierownik

wicze

atletycznych nie ka

e mu zjada

sze

ciu min; bo i ta ilo

ść

e by

dla tego, kto j

otrzyma, zbyt wielka albo niedostateczna: dla Milona bowiem

niedostateczna, dla pocz

tkuj

cego natomiast w

wiczeniach gimnastycznych - zbyt

wielka. Tak samo ma si

rzecz z biegiem i z walk

na pi

ęś

ci. Tak tedy ka

dy, kto si

rozumie na rzeczy, unika nadmiaru i niedostatku, szuka natomiast

rodka i

rodek

wybiera, i to nie

rodek samej rzeczy, lecz

rodek ze wzgl

du na nas.

li wi

c wszelka umiej

tno

ść

spełnia nale

ycie swe zadanie w ten sposób, i

baczy na

rodek i zmierza do

w swych dziełach (st

d zwykło si

mówi

o dziełach, które dobrze

wypadły,

e nie mo

na im nic uj

ąć

ani doda

, poniewa

przyjmuje si

, i

nadmiar i

niedostatek umniejszaj

dobro

owych dzieł, umiar za

utrzymuje); je

li tedy wybitni

arty

ci pracuj

maj

c - jak twierdzimy - ów

rodek na oku i je

li dalej dzielno

ść

podobnie jak i natura - subtelniej i trafniej post

puje ani

eli wszelka sztuka, to w takim

Strona 7 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

razie dzielno

ść

musi zmierza

do owego wła

ciwego

rodka jako do swego celu. A mam

tu na my

li dzielno

ść

etyczn

, ona bowiem dotyczy doznawania nami

tno

ci i

post

powania, a w ich wła

nie obr

bie istnieje nadmiar, niedostatek i wła

ciwy

rodek. I

tak obawia

, by

odwa

nym, po

żą

, gniewa

, litowa

i w ogóle radowa

i smuci

na i zbytnio, i za mało, a w obu tych wypadkach niewła

ciwie; doznawa

tych nami

tno

ci we wła

ciwym czasie, z wła

ciwych przyczyn, wobec wła

ciwych

osób, we wła

ciwym celu i we wła

ciwy sposób - to wła

nie jest drog

zarówno

rodkow

, jak i najlepsz

, i to te

jest istotn

cech

dzielno

ci etycznej; podobnie istnieje

tak

e nadmiar, niedostatek i

rodek w odniesieniu do post

powania. Owó

dzielno

ść

etyczna dotyczy doznawania nami

tno

ci i post

powania, w których nadmiar jest

bł

dem, niedostatek - przedmiotem nagany,

rodek za

przedmiotem pochwał i czym

wła

ciwym; jedno i drugie za

jest zwi

zane nierozł

cznie z dzielno

etyczn

. Jest

tedy dzielno

ść

etyczna pewnego rodzaju umiarem, skoro zmierza do

rodka jako do

swego celu.

A dalej: bł

dzi

na w sposób rozmaity (zło bowiem nale

y do tego, co jest

nieograniczone, jak to ju

przypuszczali pitagorejczycy, dobro za

do tego, co

ograniczone), wła

ciwie natomiast post

powa

na tylko w jeden sposób; dlatego

pierwsze jest łatwe, drugie za

trudne; łatwo jest chybi

celu, trudno za

w cel ugodzi

. I

dlatego nale

żą

nadmiar i niedostatek do tego, co złe, umiar za

do dzielno

ci.

Szlachetno

ść

jeden zna sposób, lecz ró

ne sposoby nikczemno

ść

A wi

c dzielno

ść

etyczna jest trwał

dyspozycj

do pewnego rodzaju postanowie

polegaj

na zachowywaniu wła

ciwej ze wzgl

du na nas

redniej miary, któr

okre

rozum, i to w sposób, w jaki by j

okre

lił człowiek rozs

dny. Idzie tu o

redni

miar

pomi

dzy dwoma bł

dami, tj. mi

dzy nadmiarem a niedostatkiem; a dalej: o

redni

miar

o tyle, i

owe bł

dy b

nie dochodz

do tego, co jest wła

ciwe w doznawaniu

nami

tno

ci i w post

powaniu, b

poza t

granic

wykraczaj

, gdy natomiast

dzielno

ść

etyczna znajduje i obiera wła

ciwy

rodek. Tote

ze wzgl

du na substancj

na definicj

okre

laj

jej istot

jest dzielno

ść

etyczna czym

w po

rodku le

żą

cym, je

jednak chodzi o to, co jest najlepsze i co dobre, jest ona czym

skrajnym.

Nie ka

de jednak post

powanie i nie ka

da nami

tno

ść

dopuszcza

redni

miar

; z

samych bowiem ju

nazw niektórych z nich wynika,

e s

czym

niegodziwym, tak np.

rado

ść

z powodu niepowodzenia drugich, bezwstydno

ść

lub zawi

ść

, a spomi

dzy

sposobów post

powania: cudzołóstwo, kradzie

i morderstwo;

wszystkie te i tym podobne nami

tno

ci i sposoby post

powania s

przedmiotem

nagany, poniewa

one same s

niegodziwe, nie za

ich nadmiar lub niedostatek. Nie

na tedy w ich obr

bie nigdy post

powa

wła

ciwie, lecz musi si

zawsze bł

dzi

; w

odniesieniu do tego rodzaju rzeczy dobro i zło tkwi nie w tym [np.], z któr

kobiet

, kiedy

lub w jaki sposób nale

y cudzoło

, bo w ogóle czyni

cokolwiek z tego jest rzecz

bł

. Podobnie ma si

rzecz z pogl

dem, i

istnieje umiar, nadmiar i niedostatek w

odniesieniu do niesprawiedliwo

ci, tchórzostwa lub rozwi

zło

ci; istniałby bowiem w

takim razie umiar w nadmiarze i niedostatku, nadmiar nadmiaru i niedostatek
niedostatku. Jednakowo

jak nie ma nadmiaru ani niedostatku umiarkowania ani

stwa, poniewa

rodek jest [tu] poniek

d czym

skrajnym, tak i w odniesieniu do

tamtych zdro

ci nie istnieje ani umiar, ani nadmiar, ani niedostatek, lecz bez wzgl

na sposób, w jaki si

je popełnia, zawsze s

bł

dne, jako

e nie ma w ogóle umiaru w

nadmiarze ani w niedostatku «_i nie ma te

nadmiaru ani niedostatku w umiarze.

7. Cnota jest umiarem pomi

dzy nadmiarem i niedostatkiem

Strona 8 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

Trzeba to jednak nie tylko w sposób ogólny powiedzie

, lecz tak

e uzgodni

przypadkami jednostkowymi, w rozwa

aniach bowiem dotycz

cych post

powania

twierdzenia ogólne ubo

sze s

w tre

ść

, te za

, które dotycz

jednostkowych przypadków,

cej zawieraj

prawdy; wszak post

powanie odnosi si

do przypadków jednostkowych,

z którymi tedy trzeba by

w zgodzie. Znajomo

ść

ich czerpa

nale

y z naszej tablicy.

W odniesieniu do boja

liwo

ci i odwagi umiarem nie jest m

stwo; co si

tyczy tych,

którzy [tu] grzesz

nadmiarem, ten, kto przesadza w nieustraszono

ci, nie posiada

nazwy (cz

sto bowiem jej brak, ten za

, kto przesadza w odwadze, jest zuchwały; kto

natomiast ponad miar

jest boja

liwy, a niedostatecznie odwa

ny, ten jest tchórzem. W

odniesieniu do przyjemno

ci i przykro

ci - [co prawda] nie wszystkich, a zwłaszcza w

mniejszym stopniu w odniesieniu do przykro

ci -

rodkiem jest umiarkowanie, nadmiarem

- nieumiarkowanie, rozwi

zło

ść

. Takich, którzy by zbyt mało byli przyst

pni

przyjemno

ciom, niełatwo znale

źć

; dlatego te

i dla nich brak nazwy; nazwijmy ich

niewra

liwymi.

Co si

tyczy dawania i brania w dziedzinie dóbr materialnych, to umiarem jest

szczodro

ść

, nadmiarem za

i niedostatkiem rozrzutno

ść

i chciwo

ść

. Nadmiar i

niedostatek objawia si

w nich [obu] w sposób przeciwny: rozrzutnik bowiem zbyt wiele

daje, a za mało bierze, chciwiec za

zbyt wiele bierze, a za mało daje. Na razie podajemy

przedstawienie w ogólnych tylko i głównych zarysach i zadowalamy si

tym; poni

ej za

poj

cia te b

dokładniej okre

lone. W odniesieniu do spraw materialnych istniej

jeszcze inne dyspozycje: wielki gest jako wła

ciwy

rodek (człowiek o wielkim ge

cie

ró

ni si

od szczodrego: wielki gest bowiem dotyczy sum du

ych, szczodro

ść

małych); nadmiarem jest tu niesmaczne i plebejskie szafowanie pieni

dzmi,

niedostatkiem za

- małostkowo

ść

; ró

one od tych bł

dów, które s

skrajno

ciami

w odniesieniu do szczodro

ci, a czym si

ró

, o tym b

dzie ni

ej mowa.

W odniesieniu do czci i niesławy

rodkiem jest poczucie własnej warto

ci, czyli

uzasadniona duma, której nadmiar jest zarozumiało

, niedostatek za

przesadn

skromno

; a jak - wedle tego, o czym wy

ej mówili

my - szczodro

ść

ró

ni si

tym od

wielkiego gestu, i

dotyczy nieznacznych sum, tak te

obok uzasadnionej dumy, czyli

żą

dzy czci dotycz

cej wielkich zaszczytów, istnieje pewna dyspozycja dotycz

mniejszych zaszczytów: mo

na bowiem d

ąż

do nich w miar

albo te

cej lub mniej,

nale

y; kto w tych d

ąż

eniach przekracza wła

ciw

miar

, nazywa si

ος

(nadmiernie

ambitny); kto poni

ej tej miary pozostaje, jest

άφιλότιµος

, bez ambicji; kto trzyma si

wła

ciwego

rodka, nie posiada nazwy [w j

zyku greckim]. Bezimienne s

[w j

zyku

greckim] odno

ne dyspozycje z wyj

tkiem

φιλότιµία

, który to wyraz oznacza dyspozycj

człowieka nadmiernie ambitnego. St

d to pochodzi, i

oba odno

ne kra

ce roszcz

sobie

pretensje do miejsca

rodkowego, a i my nazywamy tego, kto trzyma si

tu wła

ciwego

rodka, w pewnych wypadkach nadmiernie ambitnym, w innych za

- bez ambicji, i w

pewnych wypadkach chwalimy człowieka nadmiernie ambitnego, w innych za

tego, kto

jest bez ambicji. Z jakiej za

czynimy to przyczyny, o tym b

dzie mowa poni

ej.

Obecnie za

zajmijmy si

przedstawieniem pozostałych zalet i wad etycznych w sposób

analogiczny do poprzedniego.

Istnieje te

w odniesieniu do gniewu nadmiar, niedostatek i umiar, a jakkolwiek s

one [w

zyku greckim] niemal

e bezimienne, to jednak nazywaj

c tego, kto zachowuje tu

wła

ciw

miar

łagodnym, nadamy umiarowi miano łagodno

ci; co si

tyczy

skrajno

ci, to niechaj kto grzeszy nadmiarem b

dzie "porywczy", a bł

d jego

"porywczo

", kto za

grzeszy niedostatkiem - "niedost

pny gniewowi", a bł

d jego

"niezdolno

do gniewu".

Strona 9 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

Z umiarem mamy te

do czynienia w trzech dalszych przypadkach, które z jednej strony

poniek

d do siebie podobne, z drugiej jednak, ró

dzy sob

; wszystkie one

dotycz

stykania si

z lud

mi, rozmawiania z nimi i do czynnego odnoszenia si

do nich;

ró

tym,

e pierwsze z nich tyczy si

prawdziwo

ci w tej dziedzinie, dwa

dalsze za

tego, co w niej przyjemne; z tych dwu dalszych jeden odnosi si

przyjemno

ci tkwi

cej w zabawie i

artach, drugi za

do tego, co przyjemne we wszelkich

[w ogóle] okoliczno

ciach

ycia. Trzeba wi

c i tymi przypadkami si

zaj

ąć

, aby

my sobie

tym ja

niej zdali spraw

e we wszystkim chwalebny jest umiar, skrajno

ci za

niewła

ciwe i godne nie pochwały, lecz nagany. Owó

i te przypadki s

przewa

nie

bezimienne, musimy jednak sami pokusi

- podobnie jak i w innych wypadkach - o

ukucie odno

nych nazw, a to dla wi

kszej jasno

ci i zrozumiało

ci. W odniesieniu wi

do prawdziwo

ci ten, kto trzyma si

rodka, niechaj si

nazywa prawdomównym, a umiar

jego - prawdomówno

; zmy

lanie w kierunku przesady b

dzie chełpliwo

czy blag

lub fanfaronad

, a kto je uprawia, jest blagierem lub pyszałkiem; w kierunku za

pomniejszania - udan

skromno

, odno

ny za

człowiek - niby skromny. Co si

tyczy

przyjemno

ci tkwi

cej w zabawie i

artach, ten, kto zachowuje tu umiar, jest człowiekiem

gładkim i dowcipnym, a odno

na dyspozycja jest poł

czeniem gładko

ci i dowcipu;

nadmiar jest kpiarstwem, a kto nim grzeszy, jest kpiarzem, który szuka za ka

cen

tego, co

mieszne; kto za

grzeszy tu niedostatkiem, jest pozbawionym humoru

sensatem czy mrukiem, a odno

na dyspozycja jest brakiem zmysłu humoru; w

odniesieniu wreszcie do pozostałego rodzaju przyjemno

ci, czyli do tego, co w

yciu jest

w ogóle miłe - ten, kto jest miły w sposób wła

ciwy, jest człowiekiem uprzejmym, a umiar

jest tu uprzejmo

; kto przesadza, je

li czyni to bezinteresownie, jest ugrzeczniony czy

nadskakuj

cy, je

li jednak dla własnej korzy

ci - jest pochlebc

; ten za

kto grzeszy tu

niedostatkiem i zachowuje si

zawsze nieuprzejmie, jest człowiekiem swarliwym i

gburem. Istnieje te

umiar w uczuciach, i w tym, co z nimi jest w zwi

zku. Wstydliwo

ść

bowiem nie jest wprawdzie cnot

, chwali si

jednak i wstydliwego. Bo i tutaj mówi si

jednym, i

trzyma si

rodka, o innym, mianowicie o tym, kto wszystkiego si

wstydzi,

jest przesadnie wstydliwy; o trzecim, który w ogóle całkiem jest bezwstydny,

e grzeszy

niedostatkiem; kto za

trzyma si

rodka, ten jest wstydliwy. Słuszne oburzanie si

jest

rodkiem mi

dzy zawi

a rado

z powodu niepowodzenia drugich; tycz

one

przykro

ci i przyjemno

ci wywołanych tym, co przydarza si

bli

nim; kto bowiem słusznie

oburza, doznaje przykro

ci z powodu powodzenia tych, co na nie nie zasługuj

;

człowiek zawistny przewy

szaj

c poprzedniego martwi si

wszelakim powodzeniem; {kto

słusznie oburza, doznaje te

przykro

ci z powodu niepowodzenia tych, co na to nie

zasługuj

}. Człowiekowi wreszcie, który raduje si

niepowodzeniem drugich, tak daleko

do odczuwania tej przykro

ci, i

nawet cieszy si

[tym niepowodzeniem]. Ale do

roztrz

sania tej sprawy znajdzie si

inna sposobno

ść

; z kolei za

, omówiwszy inne

cnoty, zajmiemy si

sprawiedliwo

, a poniewa

wyraz ten nie jest jednoznaczny, wi

rozró

niwszy dwa jego znaczenia, rozwa

ymy, o ile w ka

dym z nich sprawiedliwo

ść

jest

umiarem; podobnie te

zajmiemy si

zaletami intelektualnymi.

8. Przegl

d poszczególnych cnót

Trzy tedy s

rodzaje dyspozycji, z których dwie s

wadami (pierwsza z powodu

nadmiaru, druga z powodu niedostatku), jedna za

, a mianowicie zachowanie wła

ciwej

miary, jest zalet

; wszystkie te dyspozycje wzajemnie si

sobie poniek

przeciwstawiaj

, ile ze obie skrajno

ci przeciwne s

zarówno

rodkowi, jak i nawzajem

dzy sob

rodek za

jest przeciwie

stwem obu skrajno

ci; jak to, co jest czemu

równe, jest wi

ksze od czego

, co od niego mniejsze, mniejsze za

od czego

, co od

niego wi

ksze, tak trwałe dyspozycje trzymaj

ce si

rodka oznaczaj

nadmiar w

stosunku do niedostatku, niedostatek za

w stosunku do nadmiaru - zarówno w

doznawaniu nami

tno

ci, jak i w post

powaniu. Człowiek bowiem m

ęż

ny wydaje si

wobec tchórza zuchwalcem, ale wobec zuchwałego tchórzem; a podobnie człowiek

Strona 10 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

umiarkowany wydaje si

rozwi

złym wobec niewra

liwego, niewra

liwym jednak wobec

rozwi

złego; szczodry wobec chciwego rozrzutnikiem, lecz wobec rozrzutnika -

chciwcem. Dlatego te

ludzie stoj

cy na kra

cach odsuwaj

tego, kto stoi w

rodku,

zawsze na kraniec przeciwny i nazywaj

[np.] człowieka m

ęż

nego: tchórz zuchwalcem,

zuchwalec natomiast tchórzem, a podobnie i w innych przypadkach. Przy takim tedy
wzajemnym przeciwstawieniu wspomnianych trwałych dyspozycji bardziej
przeciwstawiaj

sobie wzajemnie oba kra

ce ani

eli ka

dy z nich

rodkowi. Wi

ksza

jest bowiem ich wzajemna od siebie odległo

ść

ani

eli ka

dego z nich od

rodka, tak jak

ksza jest odległo

ść

tego, co wi

ksze, ni

pewna wielko

ść

, od czego

, co od niej

mniejsze, i tego, co mniejsze, ni

pewna wielko

ść

, od czego

, co od niej wi

ksze, ani

eli

ich obu od czego

, co owej wielko

ci równe. A dalej: niektóre skrajno

ci s

poniek

podobne do

rodka, tak np. zuchwalstwo do m

stwa, a rozrzutno

ść

do szczodro

ci;

skrajno

ci natomiast s

wzajemnie mi

dzy sob

zupełnie niepodobne. Stosunek

najbardziej od siebie odległych członków

okre

la si

jako wzajemne przeciwie

stwo,

wobec czego wi

ksza odległo

ść

oznacza te

silniejsze przeciwie

stwo.

rodkowi przeciwstawia si

w pewnych wypadkach silniej niedostatek, w innych za

nadmiar, tak np. m

stwu przeciwstawia si

silniej nie zuchwalstwo, które jest nadmiarem,

lecz tchórzostwo, stanowi

ce niedostatek; umiarkowaniu natomiast - nie zupełna

niewra

liwo

ść

, b

ca brakiem, lecz rozwi

zło

ść

, która jest nadmiarem. A dzieje si

to z

dwu przyczyn, z których jedna tkwi w samym przedmiocie: poniewa

jedna z dwóch

skrajno

ci jest bli

sza i bardziej pokrewna

rodkowi, przeciwstawiamy mu silniej nie t

wła

nie skrajno

ść

, lecz jej przeciwie

stwo; tak np. poniewa

stwu zdaje si

bli

sze i bardziej pokrewne zuchwalstwo, mniej za

pokrewne tchórzostwo,

przeciwstawiamy mu silniej drug

z tych skrajno

ci; bo to, co jest od

rodka bardziej

odległe, wydaje si

bardziej mu przeciwne. Oto jedna z przyczyn, tkwi

ca w samym

przedmiocie, druga natomiast tkwi w nas samych: do czego bowiem sami z natury
bardziej skłonni jeste

my, to wydaje nam si

bardziej przeciwne wła

ciwemu

rodkowi.

Tak np. sami z natury bardziej pochopni jeste

my ku rozkoszy, dlatego łatwiej popadamy

w rozwi

zło

ść

| ani

eli w [przesadn

] obyczajno

ść

. A zatem za bardziej przeciwne

rodkowi uwa

amy to, co łatwiej mo

e w nas wybuja

, i dlatego rozwi

zło

ść

, która jest

nadmiarem, jest bardziej przeciwna umiarkowaniu [ani

eli niewra

liwo

ci].

9. Trudno

ci w wynajdywaniu

rodka w przypadkach jednostkowych

Wykazali

my tedy w sposób wystarczaj

cy,

e i w jakim znaczeniu dzielno

ść

etyczna

polega na zachowywaniu wła

ciwego

rodka, i to

rodka pomi

dzy dwiema wadami, z

których jedna pochodzi z nadmiaru, druga za

z niedostatku, i

e posiada te wła

ciwo

ci,

poniewa

zmierza, zarówno w doznawaniu nami

tno

ci jak i w post

powaniu, do

wła

ciwego

rodka jako do swego celu. Dlatego to jest rzecz

trudn

osi

ąć

wysoki

poziom etyczny; trudno bowiem we wszystkim utrafi

rodek, tak jak znale

źć

rodek

koła jest rzecz

, któr

nie ka

dy potrafi, lecz tylko kto

, kto si

na tym rozumie. Tak te

jest rzecz

łatw

i dla ka

dego mo

liw

gniewa

lub dawa

pieni

dze czyje na co

ło

; nie jest natomiast rzecz

ani dla ka

dego mo

liw

, ani łatw

czyni

to w

odniesieniu do wła

ciwych osób, we wła

ciwym stopniu, czasie, celu i sposobie; dlatego

to, co jest dobre, jest rzadkie, chwalebne i moralnie pi

kne.

Tote

kto

, kto zmierza do

rodka jako do swego celu, powinien przede wszystkim

trzyma

z dala od tego, co jest owemu

rodkowi bardziej przeciwne, jak to te

zaleca

Kalypso:

Omijaj... Owe dymy i wiry, gdzie morze si

kł

bi.

Strona 11 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

Z dwóch bowiem skrajno

ci jedna jest bardziej, druga mniej bł

dna; skoro tedy bardzo

trudno jest ugodzi

rodek, to nale

y wybra

przynajmniej najmniejsze zło; to za

stanie si

najłatwiej w sposób wy

ej wspomniany.

Nale

y te

baczy

na to, ku czemu sami jeste

my pochopni; ró

ni bowiem z nas ró

maj

z natury skłonno

ci. To za

najłatwiej b

dzie pozna

po przyjemno

ci i przykro

ci,

które si

w nas rodz

. Trzeba tedy samych siebie odci

w kierunku przeciwnym, gdy

oddaliwszy si

znacznie od tego, co bł

dne, dojdziemy do

rodka, jak to czyni

ci, którzy

chc

wyprostowa

wygi

ty kawałek drzewa.

We wszystkich za

najbardziej wystrzega

nale

y tego, co przyjemne, i rozkoszy; o

niej bowiem s

d nasz nie jest bezinteresowny. To wi

c, co odczuwała starszyzna

troja

ska w stosunku do Heleny, to powinni

my i my odczuwa

w odniesieniu do

rozkoszy i przy ka

dej sposobno

ci powtarza

sobie ich powiedzenie; odsuwaj

c j

bowiem w ten sposób od siebie, mniej b

dziemy bł

dzili. Dzi

ki takiemu wi

post

powaniu najłatwiej - na ogół bior

c - b

dzie nam utrafi

rodek.

Trudna to z pewno

rzecz, zwłaszcza w poszczególnych przypadkach jednostkowych,

bo niełatwo rozstrzygn

ąć

, w jaki sposób, na kogo, z jakiego powodu i jak długo nale

[np.] si

gniewa

; i my sami bowiem chwalimy ju

to tych, którzy grzesz

pod tym

wzgl

dem niedostatkiem, i uwa

amy ich za łagodnych, ju

to tych, którzy gwałtownie si

unosz

, i nazywamy ten sposób post

powania prawdziwie m

skim. Nagana jednak

spotyka nie kogo

, kto nieznacznie tylko wykracza poza to, co dobre, w kierunku

nadmiaru lub niedostatku, lecz tego, kto to czyni w sposób bardziej wyra

ny; ten bowiem

nie uchodzi uwagi. Do jakiego natomiast stopnia i w jakiej mierze zasługuje on na
nagan

, to niełatwo jest poj

ciowo okre

, podobnie jak wszystko inne, co jest

przedmiotem wyczucia; przedmioty za

wspomnianego rodzaju nale

żą

do przypadków

jednostkowych i rozstrzyga o nich wyczucie.

Tyle tedy wykazali

my,

e we wszystkim chwalebna jest trwała tendencja do zachowania

rodka,

e jednakowo

[niekiedy] odbiega

ode

nale

y ju

to w kierunku nadmiaru, ju

to w kierunku niedostatku; w ten bowiem sposób najłatwiej utrafimy w

rodek i w to, co

jest dobre.

Ksi

ga X

Rozdziały 1-5 ksi

gi X to sztucznie wstawiona przez staro

ytnego wydawc

w to miejsce rozprawa o

przyjemno

ciach,

natomiast rozdziały 6-9, a zwłaszcza rozdział 7, stanowi

kulminacj

całej Etyki nikomachejskiej.

6. O istocie szcz

ęś

cia

Po omówieniu cnót, form przyja

ni i rodzajów przyjemno

ci, musimy jeszcze przedstawi

w zarysie istot

szcz

ęś

cia, skoro przecie

uwa

amy je za cel poczyna

ludzkich.

Przedstawienie nasze b

dzie zwi

ęź

lejsze, je

li nawi

ąż

emy do tego, co było ju

w tym

wzgl

dzie powiedziane. Owó

powiedzieli

my,

e szcz

ęś

cie nie jest trwał

dyspozycj

;

bo gdyby ni

było, mogłoby przysługiwa

komu

, kto

pi przez całe

ycie,

yciem wegetatywnym, a tak

e komu

dotkni

temu najci

ęż

niedol

. Je

li za

to nie

wydaje si

słuszne, lecz, jak ju

o tym poprzednio była mowa, zaliczamy szcz

ęś

cie raczej

do czynno

ci, a spomi

dzy czynno

ci jedne s

konieczne i wyboru godne ze wzgl

du na

innego, inne za

same w sobie, to jasne,

e szcz

ęś

cie b

dziemy uwa

ali za jedn

czynno

ci, które s

same w sobie wyboru godne, a nie zaliczymy go do tych czynno

ci,

których pragniemy ze wzgl

du na co

innego; szcz

ęś

cie bowiem nie potrzebuje niczego,

lecz jest samostarczalne. Owó

same w sobie s

wyboru godne te czynno

ci, przy

których nie trzeba niczego prócz samej czynno

ci. Takie za

jest, jak si

zdaje,

Strona 12 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

post

powanie zgodne z dzielno

etyczn

, jako

e dokonywanie czynów moralny

knych i szlachetnych nale

y do tego, co samo przez si

jest wyboru godne.

Tu nale

żą

zabawy, które nam sprawiaj

przyjemno

ść

, nie pragnie si

ich bowiem ze

wzgl

du na co

innego: wszak przynosz

raczej szkod

ani

eli korzy

ść

, skłaniaj

c nas

do zaniedbywania zdrowia i spraw maj

tkowych. Wi

kszo

ść

jednak ludzi uchodz

cych

za szcz

ęś

liwych ucieka si

do takich rozrywek i dlatego ci, którzy s

gładcy i dowcipni,

ciesz

wielkim powodzeniem u tyranów; gdy

dobrymi kompanami w tym wła

nie,

na czym tyranom zale

y, a takich samowładcy potrzebuj

. Te rzeczy wi

c zdaj

nale

do szcz

ęś

cia, poniewa

ni tego

wiata szukaj

w nich wytchnienia po swoich

zaj

ciach; mo

e jednak tacy ludzie niczego nie dowodz

; bo dzielno

ść

etyczna i rozum, z

których czynno

ci szlachetne wypływaj

, nie maj

nic wspólnego z władz

despotów;

tote

li ci, nie zakosztowawszy nigdy czystej i godnej człowieka wolnego przyjemno

ci,

uciekaj

do rozkoszy cielesnych, to nie nale

y jeszcze z tego powodu uwa

tych

wła

nie rozkoszy za bardziej wyboru godne; wszak i dzieci s

e to, co dla nich ma

warto

ść

, jest najlepsze. Mo

na wi

c przyj

ąć

e podobnie jak ró

dzy sob

rzeczy, które wydaj

cennymi chłopcom i m

ęż

om dorosłym, tak te

ró

te, które

wydaj

cennymi ludziom dobrym i złym. Wi

c - jak to ju

nieraz stwierdzali

my - i

cenne, i przyjemne jest to, co si

takim wydaje człowiekowi etycznie wysoko stoj

cemu, i

dla ka

dego najbardziej po

żą

dania godna jest czynno

ść

zgodna ze swoist

dla

cech

charakteru, a wobec tego dla człowieka etycznie wysoko stoj

cego - czynno

ść

zgodna z

dzielno

etyczn

. Szcz

ęś

cie wi

c nie polega na zabawie; wszak niedorzeczno

byłoby, by celem [ostatecznym] była zabawa i by człowiek przez całe

ycie trudził si

cierpiał po to, aby si

bawi

. Wszystko bowiem, krótko mówi

c, wybieramy ze wzgl

na co

innego - oprócz szcz

ęś

cia, jako

e ono jest celem [ostatecznym]. Czyni

wysiłki i pracowa

dla rozrywki wydaje si

czym

niem

drym i zgoła dziecinnym; słuszn

natomiast rzecz

zdaje si

- zdaniem Anacharsisa - zabawa, której celem jest

powa

ny wysiłek. Bo zabawa jest pewn

form

wypoczynku, a człowiek potrzebuje

wypoczynku, poniewa

nie mo

e pracowa

bez przerwy. Nie jest wi

c wypoczynek

celem, lecz jest

rodkiem do celu, którym jest działanie.

ycie szcz

ęś

liwe zdaje si

zgodne z dzielno

etyczn

; takie za

ycie polega na

powa

nym wysiłku, a nie na zabawie. Mówimy te

e to, co powa

ne, jest lepsze ni

to,

mieszne czy zabawne, i

e czynno

ść

tego, co lepsze - czy to lepszej cz

ęś

ci, czy

lepszego człowieka - jest te

powa

niejsza; czynno

ść

jednak tego, co lepsze, jest tym

samym wy

sza i raczej ona posiada cech

szcz

ęś

liwo

ci. Rozkoszom cielesnym mo

oddawa

byle kto - nawet niewolnik - w nie mniejszym stopniu ni

człowiek najwy

stoj

cy pod wzgl

dem etycznym; ale nikt nie przypisuje niewolnikowi uczestnictwa w

szcz

ęś

liwo

ci, chyba

e zarazem przyznaje mu [odpowiedni] udział w

yciu. Bo

szcz

ęś

cie polega nie na takich rozrywkach, lecz - jak ju

o tym przedtem była mowa - na

działaniu zgodnym z dzielno

etyczn

7. Teoretyczna kontemplacja

ródłem doskonałego szcz

ęś

cia

li szcz

ęś

cie jest działaniem zgodnym z dzielno

etyczn

, to mo

na przyj

ąć

zgodnym z jej rodzajem najlepszym; tym za

jest dzielno

ść

najlepszej cz

ęś

ci [w

człowieku]. Czy jest ni

rozum, czy co

innego, co zdaje si

zgodnie z natur

dzi

kierowa

nami i pojmowa

rzeczy pi

kne i boskie, czy jest ono samo te

czym

boskim,

czy te

tylko najbardziej boskim naszym pierwiastkiem - [w ka

dym razie] czynno

ść

jego

zgodna z wła

ciw

mu swoist

dzielno

dzie doskonałym szcz

ęś

ciem.

e jest to

czynno

ść

teoretycznej kontemplacji - powiedzieli

my ju

Zdaje si

to by

zgodne i z tym, co przedtem było powiedziane, i z prawd

(ta bowiem

czynno

ść

jest najwy

sza, bo i rozum jest najlepsz

nasz

ęś

, i z przedmiotów

poznawalnych najlepsze s

te, które s

przedmiotami rozumu); a dalej, czynno

ść

ta jest

Strona 13 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

najbardziej ci

gła, gdy

emy oddawa

teoretycznej kontemplacji w sposób

bardziej ci

gły ani

eli jakiejkolwiek innej czynno

ci. I s

dzimy,

e szcz

ęś

liwo

ść

musi mie

domieszk

przyjemno

ci, a najprzyjemniejsz

z czynno

ci zgodnych z dzielno

etyczn

jest bezsprzecznie czynno

ść

, w której si

ci m

dro

ść

filozoficzna; w ka

dym

razie zdaje si

filozofia dawa

rozkosze przedziwne w swej czysto

ci i trwało

ci, i

naturaln

jest rzecz

e ci, co wiedz

, przyjemniej czas sp

dzaj

ani

eli ci, co [prawdy]

dochodz

. Tak zwana samowystarczalno

ść

musi te

przysługiwa

przede wszystkim

czynno

ci teoretycznej kontemplacji. Tych bowiem rzeczy, które do

ycia s

niezb

dne,

potrzebuje na równi filozof i człowiek sprawiedliwy, i wszyscy inni [odznaczaj

cy si

jakimi

cnotami ludzie]; kiedy jednak s

dostatecznie wyposa

eni w tego rodzaju

rzeczy, człowiek sprawiedliwy potrzebuje innych ludzi, wobec których i wraz z którymi
mógłby post

powa

sprawiedliwie, a podobnie człowiek umiarkowany i m

ęż

ny, i wszyscy

inni tym podobni, filozof natomiast mo

e oddawa

swej czynno

ci kontemplacyjnej

nawet je

li jest sam, i to tym bardziej, im bardziej jest filozofem. Potrafi to mo

e lepiej

czyni

przy pomocy współpracuj

cych z nim ludzi, ale mimo to jest najbardziej

samostarczalny. [Czynno

ść

ta] jest te

, jak si

zdaje, jedyn

rzecz

, któr

miłuje dla

niej samej; bo nic innego nie rodzi si

z niej prócz samej kontemplacji, z czynno

ci za

praktycznych usiłujemy w mniejszym lub wi

kszym stopniu wysnu

jeszcze jak

ąś

korzy

ść

poza sam

odno

czynno

. I szcz

ęś

cie zdaje si

tkwi

w za

ywaniu wczasu;

oddajemy si

bowiem ró

nym zaj

ciom z my

o pó

niejszych wczasach i prowadzimy

wojny, aby za

ywa

pokoju. Owó

cnoty praktyczne licz

yciu pa

stwowym i w

wojnach: ale czynno

ci z nimi zwi

zane zdaj

wyklucza

ywanie wczasu; odnosi

to zwłaszcza do tych, które dotycz

wojen; bo nikt nie decyduje si

na wojn

ani jej

nie przygotowuje dla samego prowadzenia wojny; musiałby by

zgoła krwio

erczym

człowiekiem, kto by z przyjaciół czynił sobie wrogów, aby wywoła

walki i rozlew krwi; ale

dzielno

ść

ęż

a stanu jest te

nie do pogodzenia z za

ywaniem wczasu i zmierza nie

tylko do samych czynno

ci z

yciem publicznym zwi

zanych, lecz tak

e do władzy i

zaszczytów albo przynajmniej do szcz

ęś

cia owego m

ęż

a stanu i jego współobywateli -

szcz

ęś

cia, które jest czym

innym ani

eli pomy

lny stan spraw pa

stwowych i do którego

ąż

ymy jako do czego

wyra

nie innego. Je

li wi

c w

ród czynno

ci, w których si

iszcz

poszczególne cnoty, góruj

kno

moraln

i wielko

te, które s

zwi

zane z

yciem publicznym i wojn

; i je

li te wykluczaj

ywanie wczasu i

zmierzaj

do jakiego

celu, i nie ze wzgl

du na siebie same s

wyboru godne; czynno

ść

natomiast rozumu, która jest teoretyczn

kontemplacj

, zdaje si

zarówno wyró

nia

powag

, jak te

nie zmierza

adnego celu le

żą

cego poza ni

i ł

czy

zarówno z wła

ciw

sobie doskonał

przyjemno

(która zwi

ksza intensywno

ść

czynno

ci), jak te

z samostarczalno

, z mo

liwo

ywania wczasu i

nieprzerwanym trwaniem (o ile to mo

liwe dla człowieka); i je

li czynno

ci tej zdaj

przysługiwa

wszelkie inne ze szcz

ęś

ciem zwi

zane cechy - to ta wła

nie czynno

ść

dzie doskonałym szcz

ęś

ciem człowieka, o ile ł

czy si

z ni

odpowiednia długo

ść

ycia (bo

adna z cech szcz

ęś

cia nie jest niezupełna).

Takie

ycie przechodziłoby jednak mo

liwo

ci człowieka;

yłby bowiem w ten sposób nie

o tyle, o ile jest człowiekiem, ale o tyle, o ile jest istot

obdarzon

pierwiastkiem boskim,

w niej tkwi

cym; w jakiej za

mierze pierwiastek ten ró

ni si

od naszej zło

onej natury,

w takiej te

ró

ni si

czynno

ść

, w której on si

ci, od czynno

ci, w których si

poza tym

ci dzielno

ść

. Je

li wi

c rozum jest czym

boskim w stosunku do człowieka, to i

ycie

zgodne z nim jest boskie w porównaniu z

yciem człowieka. Nie trzeba jednak dawa

posłuchu tym, co doradzaj

, by b

c lud

mi troszczy

o sprawy ludzkie i b

istotami

miertelnymi - o sprawy

miertelników, nale

y natomiast ile mo

ci dba

nie

miertelno

ść

i czyni

wszystko mo

liwe, aby

zgodnie z tym, co w człowieku

najlepsze; bo je

li jest to nawet rozmiarami nieznaczne, to jednak pot

cenno

przerasta ono znacznie wszystko inne. Ten wła

nie pierwiastek boski w

dym człowieku mo

e, jak si

zdaje, by

uwa

any za człowieka samego, skoro jest

Strona 14 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

jego pierwiastkiem lepszym i istotnym; niedorzeczno

c byłoby, gdyby kto

wolał

ycie nie swoje własne, lecz

ycie jakiego

innego stworzenia. I to, co przedtem było

powiedziane, znajduje i teraz swe zastosowanie; co bowiem jest swoist

wła

ciwo

dego, to jest dla

z natury najlepsze i najprzyjemniejsze. Dla człowieka tedy jest nim

ycie zgodne z rozumem, poniewa

rozum bardziej ni

cokolwiek innego jest

człowiekiem. Takie wi

ycie jest te

najszcz

ęś

liwsze.

ycie zgodne z cnotami zajmuje drugie miejsce, tu

yciu zgodnym z rozumem

Na drugim za

miejscu stoi

ycie zgodne z cnotami, jako

e czynno

ci, w których si

one

iszcz

, s

[specyficznie] ludzkie. Bo post

pujemy z sob

sprawiedliwie i m

ęż

nie, i w inne

sposoby zgodne z dzielno

etyczn

, w transakcjach rodz

cych zobowi

zania i w

innych okoliczno

ciach, i we wszelkiego rodzaju stosunkach, i w sprawach uczuciowych -

trzymaj

c si

tego, co przystoi ka

demu; wszystko to za

zdaje si

[specyficznie]

ludzkie. Wydaje si

nawet,

e niektóre z tych rzeczy wynikaj

ze spraw cielesnych i

dzielno

ść

etyczna zwi

zana jest na ró

ne sposoby z nami

tno

ciami. Zreszt

rozs

dek

jest te

zwi

zany z dzielno

etyczn

, a dzielno

ść

ta z rozs

dkiem, poniewa

zasady

rozs

dku zgodne s

z tym, co nakazuj

ró

ne zalety etyczne, a to, co słuszne w

dziedzinie etyki, jest zgodne z rozs

dkiem. Owó

c zł

czone z nami

tno

ciami

musz

zalety etyczne nale

do naszej zło

onej natury; a zalety naszej zło

onej natury

wła

nie ludzkimi zaletami. A wi

c i

ycie zgodne z nimi i szcz

ęś

cie. [Dzielno

ść

]

natomiast rozumu jest czym

odr

bnym; tyle tylko niechaj b

dzie o niej powiedziane;

wdawanie si

bowiem pod tym wzgl

dem w szczegóły przekraczałoby ramy, które

sobie zakre

lili.

Zdaje si

jednak,

e potrzebuje ona niewielkiego uposa

enia dobrami zewn

trznymi, a

[w ka

dym razie] mniejszego ni

dzielno

ść

etyczna. Ale je

li nawet przyj

ąć

e ka

dej z

nich trzeba owych dóbr, i to w równej mierze (chocia

ąż

stanu wi

cej ma do czynienia

ze sprawami ciała i tym podobnymi) - to bowiem niewielk

e czyni

ró

nic

- to

jednak je

li idzie o wykonywanie swoistych czynno

ci [ka

dego z tych rodzajów

dzielno

ci], ró

nica jest wielka. Szczodremu trzeba b

dzie pieni

dzy, aby dokonywał

aktów szczodro

ci, sprawiedliwemu - aby mógł odwdzi

cza

(same bowiem ch

ci s

niedostrzegalne, a nawet ludzie, którzy s

niesprawiedliwi, twierdz

e pragn

post

powa

sprawiedliwie); m

ęż

nemu trzeba b

dzie siły, je

liby miał dokona

jakiego

tych czynów, które odpowiadaj

jego cnocie, a umiarkowanemu - odpowiedniej

sposobno

ci; bo inaczej jak

na b

dzie pozna

e kto

posiada tak

czy inn

cnot

Przedmiotem sporów bywa te

pytanie, czy istotniejsze dla dzielno

ci etycznej jest raczej

postanowienie, czy te

raczej czyn, skoro dzielno

ść

ta tkwi w nich obu; jasne,

najwy

szy jej stopie

wymaga, by obejmowała ona jedno i drugie; ale czyny zgodne z

dzielno

etyczn

wymagaj

spełnienia wielu warunków, i to tym wi

kszej ich ilo

ci, im

ksze i moralnie pi

kniejsze by

maj

. Kto za

oddaje si

teoretycznej kontemplacji,

temu nic z tego wszystkiego nie jest potrzebne do wykonywania jego czynno

ci, a nawet,

rzec mo

na, jest mu to przeszkod

w tej kontemplacji; o ile jednak jest człowiekiem i

współ

yje w społecze

stwie, postanawia post

powa

zgodnie z dzielno

etyczn

;

mu wi

c takie rzeczy potrzebne do

ycia

yciem ludzkim.

e za

doskonałe szcz

ęś

cie jest czynno

teoretycznej kontemplacji - tego mo

dowie

ść

tak

e w nast

puj

cy sposób: O bogach przyj

my,

e za

ywaj

najwy

szej

szcz

ęś

liwo

ci i s

najszcz

ęś

liwsi; jakie tedy trzeba im przypisa

czynno

ci? Czy

dokonywanie czynów sprawiedliwych? lecz czy

nie b

wydawali si

mieszni

wchodz

c w stosunki, które rodz

zobowi

zania i oddaj

c depozyty, itp.? Wi

c mo

dokonywanie czynów m

ęż

nych: nara

anie si

na rzeczy straszne i na niebezpiecze

stwa

dlatego,

e jest to moralnie pi

kne? A mo

e dokonywanie aktów szczodro

ci? ale kogo

Strona 15 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

mieliby obdarowywa

? Zreszt

niedorzeczno

byłoby przypuszcza

e maj

pieni

dze lub co

podobnego. A czym byłby ich akt umiarkowania? Czy

nie jest

niegodna bogów taka pochwała, skoro przecie

nie znane im s

złe

żą

dze? Je

przejdziemy wszystkie rodzaje post

powania, oka

e si

e wszystko, co z nimi

zwi

zane, jest małe i niegodne bogów. Ale mimo to wszyscy przyjmuj

e bogowie

a wi

c i co

robi

; bo chyba nie

jak Endymion. Có

pozostaje

cemu po

odpadni

ciu mo

liwo

ci praktycznego działania, a tym bardziej tworzenia, je

li nie

teoretyczna kontemplacja? Ta wi

c czynno

ść

wła

ciwa bogom, góruj

ca najwy

szym

stopniem szcz

ęś

liwo

ci, byłaby tak

kontemplacj

. Wi

c i spomi

dzy ludzkich czynno

najwy

szy stopie

szcz

ęś

liwo

ci wykazuje ta, która jest najbli

ej spokrewniona z ow

czynno

bosk

wiadczy o tym te

fakt,

e szcz

ęś

cie nie jest udziałem innych istot

cych, jako

e s

zupełnie pozbawione tego rodzaju czynno

ci. Bo całe

ycie bogów jest najwy

szym

szcz

ęś

ciem,

ycie za

ludzi jest nim o tyle, o ile zawiera w sobie co

podobnego do takiej

czynno

ci; z innych za

istot

cych

adna nie jest szcz

ęś

liwa, poniewa

adnym

stopniu nie maj

one udziału w teoretycznej kontemplacji. Wi

c granica jej jest te

granic

szcz

ęś

cia, i istoty maj

ce wi

ksz

liwo

ść

takiej kontemplacji, maj

ksz

liwo

ść

szcz

ęś

cia, i to nie przypadkiem, lecz ze wzgl

du na ow

kontemplacj

, gdy

posiada ona sama w sobie warto

ść

bezwzgl

. Tak wi

szcz

ęś

cie jest pewnym rodzajem teoretycznej kontemplacji.

Człowiek jednak b

c człowiekiem potrzebuje tak

e zewn

trznej pomy

lno

ci; sama

bowiem natura ludzka nie wystarcza do teoretycznej kontemplacji, lecz trzeba te

zdrowia fizycznego i po

ywienia, i zaspokojenia innych potrzeb. Ale nie nale

przypuszcza

e je

li niepodobna osi

ąć

najwy

szego stopnia szcz

ęś

liwo

ci bez dóbr

zewn

trznych, to człowiek, który ma by

szcz

ęś

liwy, potrzebuje wielu rzeczy [i to]

niemałych; samostarczalno

ść

bowiem i działanie nie s

uwarunkowane

adnym

nadmiarem; i mo

na post

powa

w sposób moralnie pi

kny nie b

c władc

dów ni

mórz; wszak i przy miernych

rodkach mo

na post

powa

zgodnie z dzielno

etyczn

(Łatwo to zrozumie

, zwa

ywszy,

e ludzie prywatni nie mniej, lecz raczej nawet bardziej

władcy zdaj

post

powa

tak, jak trzeba.) Wystarczy wi

c mie

tyle; bo

ycie

człowieka post

puj

cego w my

l nakazów dzielno

ci etycznej b

dzie szcz

ęś

liwe. Solon

trafnie mo

e okre

lił, kto jest szcz

ęś

liwy, mówi

e jest nim człowiek w miar

wyposa

ony w dobra zewn

trzne, który jednak dokonał najpi

kniejszych moralnie -

zdaniem Solona - czynów i okazał si

umiarkowanym w

yciu; mo

na bowiem b

rednio zamo

nym post

powa

jak nale

y. Tak

e Anaksagoras nie uwa

ał bogactwa ani

władzy za warunek szcz

ęś

cia, mówi

e nie dziwiłby si

, gdyby [człowiek, którego on

uwa

a za szcz

ęś

liwego,] wydawał si

szerokiemu ogółowi

miesznym; bo ogół s

dzi po

pozorach, jako

e tylko pozory spostrzega. Pogl

dy m

drców s

tedy zgodne z tym, co

powiedzieli

my. Ale cho

i tego rodzaju argumenty s

poniek

d wiarogodne, to jednak

jak ma si

rzecz naprawd

, os

dza si

w sprawach praktycznych zawsze na podstawie

faktów i

ycia; one bowiem s

rozstrzygaj

ce. Nale

y wi

c powy

sze nasze wywody

sprawdzi

porównuj

c je z faktami i z

yciem, i je

li s

zgodne z faktami, przyj

ąć

je, je

niezgodne - uwa

je za puste słowa.

Człowiek działaj

cy zgodnie z rozumem i piel

gnuj

cy go zdaje si

najlepiej do tej

sprawy ustosunkowywa

i by

bogom najmilszy; bo je

li bogowie troszcz

- jak

to mniema - w jaki

sposób o sprawy ludzkie, to naturaln

byłoby rzecz

, by cieszyło

ich to, co jest najlepsze i najbli

ej z nimi spokrewnione (a tym jest rozum), i by dobrem

odpłacali si

ludziom, którzy to wła

nie najbardziej miłuj

i ceni

, poniewa

oni wła

nie

dbaj

o to, co bogom jest miłe, i post

puj

zarówno słusznie, jak moralnie pi

knie.

Nietrudno dostrzec,

e wszystko to przysługuje przede wszystkim filozofowi. Jest on tedy

najmilszy bogom. A kto nim jest, jest te

prawdopodobnie najszcz

ęś

liwszy; tak wi

c i z

tego wzgl

du byłby filozof najszcz

ęś

liwszy.

Strona 16 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

9. Rola wychowania i prawa w kształtowaniu dzielno

ci etycznej

Czy

c, skoro si

w ogólnych zarysach dostatecznie omówiło to zagadnienie i spraw

cnót, a tak

e przyja

ni i przyjemno

ci, czy nale

y uwa

e cel, który

my sobie

postawili, został osi

gni

ty? Czy te

, jak si

to mówi, je

li idzie o to, co czyni

, celem nie

jest roztrz

to wszystko i pozna

, ale raczej czyni

to? Tak wi

c w odniesieniu do

dzielno

ci etycznej celem jest nie pozna

, lecz posi

ąść

i usiłowa

posługiwa

czy te

w inny jaki

sposób sta

etycznie dzielnym. Gdyby wi

c same argumenty

wystarczały do tego, by uczyni

ludzi prawymi, to istotnie, jak mówi Teognis, przynosiłyby

wiele, i to niemałych korzy

ci i nale

ałoby zabiega

o zdobycie takich argumentów;

faktycznie jednak zdaj

one posiada

wprawdzie moc zach

caj

i pobudzaj

tych młodzie

ców, których sposób my

lenia jest godny człowieka wolnego, i mog

charakter z urodzenia szlachetny i prawdziwego miło

nika pi

kna moralnego utwierdzi

w posiadaniu dzielno

ci etycznej, nie s

jednak zdolne zach

szerokiego ogółu do

doskonało

ci etycznej. Ludzie bowiem na ogół z natury słuchaj

nakazów nie wstydu,

lecz tylko strachu, a od złych post

pków powstrzymuje ich nie to,

e przynosz

one

, lecz obawa kary; bo kieruj

c si

nami

tno

ciami goni

za tym, co im sprawia

rozkosz, i za wiod

cymi do niej

rodkami, a unikaj

przeciwstawiaj

cych si

jej cierpie

nie maj

nawet wcale poj

cia o tym, co moralnie pi

kne i prawdziwie przyjemne,

poniewa

nigdy tego nie zakosztowali. Jakie wi

c argumenty mogłyby wpłyn

ąć

na takich

ludzi, by zmienili swe post

powanie? Nie jest przecie rzecz

liw

, a w ka

dym razie

jest niełatw

, wyperswadowa

komu

to, co zakorzenione jest gł

boko w jego

charakterze. Nale

y wi

c mo

e by

zadowolonym, je

li maj

c wszelkie po temu warunki,

by sta

człowiekiem prawym, posi

dziemy przynajmniej jak

ąś

ęść

dzielno

etycznej.

Owó

niektórzy przyjmuj

e etycznie dzielnymi staj

ludzie dzi

ki swej naturze, inni

e z przyzwyczajenia, jeszcze inni,

e dzi

ki nauce. Co si

c tyczy wrodzonej

dzielno

ci etycznej, to jasne,

e nie le

y ona w naszej mocy, lecz dzi

ki jakim

zrz

dzeniom boskim przysługuje ludziom, którzy s

prawdziwymi wybra

cami losu;

argumenty za

i pouczenia nie wobec wszystkich s

skuteczne, lecz trzeba przedtem za

pomoc

przyzwyczajenia przygotowa

dusz

ucznia do odczuwania wła

ciwej rado

ci i

nienawi

ci, tak jak [przygotowuje si

] ziemi

, w której ma zakiełkowa

ziarno. Bo

człowiek kieruj

cy si

yciu nami

tno

ciami nie dałby posłuchu argumentom, którymi

by si

starano odwie

ść

go od tego, a nawet nie rozumiałby ich; w jaki za

sposób mo

by kogo

, kto przybrał tak

postaw

, przekona

o jej fałszywo

ci? W ogóle zdaje si

nami

tno

ci nie ust

puj

przed argumentami, lecz tylko przed sił

. Trzeba wi

c, by

argumenty trafiły ju

poniek

d na charakter pokrewny dzielno

ci etycznej, który miłuje to,

co moralnie pi

kne, a nienawidzi tego, co haniebne.

Trudno jednak ju

od młodo

ci znale

źć

wła

ciwe przewodnictwo na drodze do dzielno

etycznej, je

li prawa, w my

l których otrzymało si

wychowanie, nie s

takie, jak trzeba;

ycie bowiem umiarkowane i opieraj

ce si

pokusom na ogół nie jest przyjemne dla

ludzi, zwłaszcza dla młodych. Dlatego prawa musz

nakazywa

, jakie ma by

ich

wychowanie i wykształcenie; bo nie b

przykre, je

li wejd

w przyzwyczajenie. I nie

ść

e jest otrzyma

w młodo

ci wła

ciwe wychowanie i odpowiedniej dozna

opieki,

lecz i w wieku dojrzałym trzeba dba

o te rzeczy i przyzwyczai

do nich, tak

potrzebowaliby

my praw tycz

cych si

równie

tego wieku i w ogóle całego

ycia;

szeroki bowiem ogół ulega raczej konieczno

ci ani

eli argumentom i kieruje si

wzgl

dem na kar

raczej ani

eli na to, co moralnie pi

kne.

Dlatego niektórzy s

e prawodawcy powinni nawoływa

do dzielno

ci etycznej i

zach

do niej ze wzgl

du na to, co moralnie pi

kne (w przekonaniu,

e ludzie,

nale

ycie do tego dzi

ki przyzwyczajeniu przygotowani, b

ich słuchali),

e natomiast

powinni nakłada

kary i chłosty na nieposłusznych i przez natur

mniej pod tym

Strona 17 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

wzgl

dem uposa

onych, niepoprawnych za

skazywa

na wygnanie; do człowieka

bowiem prawego i szukaj

cego w

yciu tego, co moralnie pi

kne, b

trafiały

argumenty, człowieka za

złego, który d

ąż

y tylko do przyjemno

ci, nale

y kara

przez

wyrz

dzanie mu przykro

ci, tak jak si

karze zwierz

ta poci

gowe. Dlatego te

mówi

e przykro

ci powinny by

takie, by pozostawały w jak najsilniejszym przeciwie

stwie do

upragnionych przyjemno

ci.

li wi

c, jak ju

o tym poprzednio była mowa, człowiek, który ma by

dzielny etycznie,

powinien by

starannie wychowywany i przyzwyczajany do tego, co dobre, i je

li ma

dza

ycie na godziwych zaj

ciach i ani wbrew swej woli, ani zgodnie z ni

nie czyni

nic złego, to jest to mo

liwe dla ludzi

cych w my

l nakazów jakiego

rozumu i

jakiego

wła

ciwego porz

dku, który by posiadał odpowiedni

moc; owó

rozkaz

ojcowski nie ma owej siły ani mocy zniewalaj

cej i nie ma jej w ogóle rozkaz jednego

człowieka, chyba

e jest królem lub czym

podobnym, prawo natomiast ma moc

zniewalaj

, b

c reguł

, która wynikła z jakiej

dro

ci praktycznej i z rozumu. I

podczas gdy ludzie, którzy przeciwstawiaj

pop

dom, s

- nawet je

li słusznie to

czyni

- przedmiotem nienawi

ci, to prawo, kiedy nakazuje to, co godziwe, nie jest

przykre.

W jednym tylko pa

stwie lacedemo

skim lub w niewielu innych prawodawca po

cił,

jak si

zdaje, wiele uwagi wychowaniu i wykształceniu młodzie

y; w wi

kszo

ci jednak

stw rzecz ta jest w zupełnym zaniedbaniu i ka

yje jak chce, niby cyklop, i

rozkazuje jak pan swej kobiecie i dzieciom. Najlepsz

jest wi

c rzecz

, by o sprawy te

troszczyło si

stwo, i to w sposób wła

ciwy; je

liby za

były w

yciu publicznym

zaniedbane, to nale

ałoby, jak si

zdaje, by ka

dy dopomagał do dzielno

ci etycznej

swym dzieciom i swym przyjaciołom, i

eby mógł lub przynajmniej chciał to uczyni

Wynika z tego, co przedtem powiedziano,

e najłatwiej, jak si

zdaje, mo

e uczyni

ten, kto wykształci w sobie zdolno

ci prawodawcze. Publicznie bowiem normuje si

wszystko - rzecz jasna - przez prawa, a dobrze czyni

to dobre prawa - wszystko jedno

czy pisane czy niepisane, i oboj

tne, czy dzi

ki nim odbior

wychowanie jednostki czy

ksze ich skupienia, podobnie jak si

to dzieje w dziedzinie muzyki czy gimnastyki i w

dziedzinie pozostałych umiej

tno

ci. Bo jak w pa

stwie moc posiadaj

prawa i obyczaje,

tak w domu nakazy ojca i zwyczaje, i to moc jeszcze wi

ksz

z powodu w

złów

pokrewie

stwa i doznanych dobrodziejstw; dzieci bowiem ju

z góry niejako kochaj

ojca

i z natury s

[mu] posłuszne. Ponadto wychowanie jednostkowe ró

ni si

od publicznego

i tak te

ma si

rzecz w sztuce lekarskiej; bo na ogół dla chorego, który ma gor

czk

korzystny jest spoczynek i post, ale mog

dla kogo

nie by

korzystne; podobnie nie

demu przepisuje nauczyciel ten sam rodzaj walki na pi

ęś

ci. Zdaje si

e cechy

jednostkowe wyst

puj

wyra

niej przy indywidualnym traktowaniu sprawy; ka

dy bowiem

osi

ga wtedy łatwiej to, co dla niego jest korzystne.

Ale najlepsz

opiek

jednostkow

zapewnia zarówno lekarz, jak nauczyciel gimnastyki,

jak ka

dy inny, je

li posiada ogóln

wiedz

o tym, co jest wskazane dla wszystkich, a co

[tylko] dla pewnego rodzaju osób (przyjmuje si

bowiem,

e nauki tycz

tego, co

ogólne, i tak jest istotnie). Jednak

e nic mo

e nie stoi na przeszkodzie temu, by kto

nale

ycie potraktował jaki

jeden przypadek, chocia

nie ma [odpowiedniego]

wykształcenia, je

li tylko opieraj

c si

na do

wiadczeniu zapoznał si

dokładnie z

przebiegiem poszczególnych przypadków; tak np. niektórzy zdaj

najlepszymi

lekarzami dla siebie samych, drugim jednak w niczym nie umiej

pomóc. Niemniej

jednak, kto chce wydoskonali

w jakiej

sztuce czy nauce, powinien, wedle

powszechnego mo

e mniemania, zaj

ąć

tym, co ogólne, i to ile mo

ci pozna

;

powiedziano ju

bowiem,

e to wła

nie jest przedmiotem nauk.

Strona 18 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

Tote

kto pragnie przez wychowanie uczyni

ludzi lepszymi, czy wielu czy niewielu ludzi,

powinien stara

naby

zdolno

ci prawodawczych, skoro przecie

dzi

ki prawom

emy sta

lepsi. Bo wzbudzi

w kimkolwiek lub w kim

, kogo si

ma w swej

opiece, nale

postaw

etyczn

- nie jest rzecz

liw

dla ka

dego, lecz je

li w

ogóle, to dla kogo

, kto posiada wiedz

, podobnie jak w medycynie i w innych

umiej

tno

ciach wymagaj

cych pewnych stara

i rozs

dku.

Czy wobec tego nie nale

y zastanowi

, w jaki sposób i z jakiego

ródła mo

czerpa

umiej

tno

ść

prawodawcz

? Czy nie jak we wszystkich innych wypadkach od

ęż

ów stanu? Prawodawstwo bowiem jest według powszechnego mniemania cz

ęś

sztuki rz

dzenia pa

stwem, polityki. Czy te

e istnieje jaka

ró

nica mi

dzy t

sztuk

a wszystkimi innymi umiej

tno

ciami i sztukami? Bo we wszystkich innych ci sami ucz

danej sztuki i wykonuj

, np. lekarze lub malarze, sztuki rz

dzenia pa

stwem natomiast

obiecuj

nauczy

sofi

ci,

aden jednak z nich jej nie wykonuje, lecz czyni

to ci, którzy

maj

udział w rz

dach i którzy zdaj

to czyni

raczej dzi

ki pewnej zdolno

ci i

wiadczeniu ani

eli dzi

ki wiedzy teoretycznej; nie pisuj

bowiem ani nie przemawiaj

publicznie na ten temat (cho

byłoby to zaj

ciem szlachetniejszym ani

eli układanie

mów, które maj

wygłoszone przed s

dem lub przed zgromadzeniem ludowym), ani

nie czyni

synów swych lub kogokolwiek innego ze swych przyjaciół m

ęż

ami stanu.

Byłoby za

rzecz

naturaln

, [by to czynili,] je

liby mogli; bo nie ma nic lepszego od tej

zdolno

ci, co mogliby pozostawi

po sobie pa

stwu lub czego mogliby sobie sami dla

siebie

yczy

, a wi

c te

dla swoich najbli

szych. Ale niemało przyczynia si

wiadczenie; w przeciwnym bowiem razie nie mogliby zostawa

ęż

ami stanu dzi

wprawie, której nabyli pełni

c ich funkcje; dlatego te

zdaje si

e ci, co pragn

zaznajomi

ze sztuk

dzenia pa

stwem, potrzebuj

równie

wiadczenia.

Ci za

z sofistów, co przyrzekaj

nauczy

tej sztuki, zdaj

bardzo dalecy od tego.

W ogóle bowiem nie wiedz

nawet, czym ona jest ani czego si

tyczy; wszak inaczej nie

stawialiby jej na równi z retoryk

, lub nawet ni

ej jeszcze, i nie s

dziliby,

e łatwo jest

nadawa

prawa ł

c w jedn

cało

ść

[ró

ne] prawa, ciesz

ce si

powszechnym

uznaniem; twierdz

mianowicie,

e mo

na wybra

najlepsze, jak gdyby samo dokonanie

tego wyboru nie wymagało ju

zrozumienia i jak gdyby trafny s

d nie był tu rzecz

najwa

niejsz

, jak w dziedzinie muzyki. Bo w ka

dej dziedzinie ludzie do

wiadczeni maj

trafny s

d o wytwarzanych w niej dziełach i rozumiej

, dzi

ki czemu i w jaki sposób ich

dokonuje i co [w nich] z czym jest w harmonii; niedo

wiadczeni za

powinni zadowoli

tym,

e nie uchodzi ich

wiadomo

ci, czy dane dzieło wypadło dobrze, czy

le - jak

np. ma si

rzecz w dziedzinie malarstwa. Owó

prawa s

poniek

d jakby wytworem

nauki o pa

stwie. Jak

e wi

c mógłby kto

na podstawie ich znajomo

ci sta

prawodawc

lub os

dzi

, które z nich s

najlepsze? Wszak i lekarzami nie staj

ludzie studiuj

c podr

czniki; chocia

[ich autorowie] staraj

podawa

nie tylko

rodki

leczenia, lecz tak

e sposoby, w jakie nale

y leczy

i piel

gnowa

dego chorego,

uwzgl

dniaj

c ró

nice konstytucji cielesnych. To jednak zdaje si

yteczne dla

ludzi do

wiadczonych, pozbawione jest natomiast znaczenia dla tych, którym brak

odno

nej wiedzy. Wi

c z pewno

tak

e zbiory ustaw i konstytucji pa

stwowych mog

yteczne dla ludzi, którzy mog

je [nale

ycie] zgł

i os

dzi

, co jest dobre, a co

złe, i co z sob

nawzajem jest zgodne; ci jednak, którzy studiuj

te rzeczy bez nale

ytego

przygotowania [praktycznego], nie mog

o nich mie

trafnego s

du (chyba przypadkiem),

cho

e naby

mog

pewnej zdolno

ci ich rozumienia.

Owó

poprzednicy nasi pozostawili kwesti

prawodawstwa nie wy

wietlon

; wi

c mo

najlepiej b

dzie, je

li si

bli

ej zajmiemy, a zwłaszcza kwesti

ustroju pa

stwowego,

eby w miar

ci uzupełni

filozofi

spraw ludzkich. Spróbujmy wi

c przede

wszystkim dokona

przegl

du tego, co w tej lub owej kwestii szczegółowej słusznie

powiedzieli nasi poprzednicy, nast

pnie za

na podstawie naszego zbioru konstytucyj

rozwa

, co utrzymuje, a co niszczy pa

stwa w ogólno

ci, a ka

form

ustrojow

Strona 19 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

szczególno

ci, i na skutek jakich przyczyn jedne z pa

stw rz

dzone s

dobrze, a inne

le; to bowiem rozwa

ywszy b

dziemy mo

e pr

dzej mogli dostrzec, który ustrój

stwowy jest najlepszy oraz jak ka

dy z nich powinien by

ukształtowany i jakich praw

i zwyczajów si

trzyma

. Zacznijmy wi

c nasze wywody.

Strona 20 z 20

Bez tytułu 1

2009-10-20

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Arystoteles Etyka nikomachejska opracowanie tekstu
Arystoteles Etyka Nikomachejska Ksiega I, rozdzial 6 i 7
Arystoteles Etyka nikomachejska
Arystoteles - Etyka Nikomachejska, etyka
Arystoteles Etyka nikomachejska opracowanie tekstu
Arystoteles Etyka nikomachejska
ARYSTOTELES ETYKA NIKOMACHEJSKA
Arystoteles - Etyka Nikomachejska - streszczenie, Etyka Nikomachejska
arystoteles - etyka nikomachejska, Filozofia, Notatki różne
Arystoteles - Etyka Nikomachejska - streszczenie, Etyka Nikomachejska
Arystoteles Etyka Nikomachejska ks 1 i 2
arystoteles etyka nikomachejska
Arystoteles etyka nikomachejska
Arystoteles Etyka Nikomachejska

więcej podobnych podstron