PRAWO SPADKOWE 

 

A 

AGNACJA I KOGNACJA W DZIEDZICZENIU BEZTESTAMENTOWYM

​

- Dziedziczenie

beztestamentowe początkowo opierało się niemal wyłącznie na więzach familijnych czyli
obejmowało rodzinę agnacyjną. Najbliższy krewny agnacyjny obejmował spadek gdy testor
umierał bez sporządzenia testamentu lub gdy testament z racji formy był nieważny lub
bezskuteczny. Wraz ze wzrostem znaczenia rodziny kognacyjnej nacisk jaki został położony w
dziedziczeniu beztestamentowym obrócił się w stronę tego węzła familijnego. Można więc
stwierdzić że od sytemu czysto agnacyjnego zawartego w Ustawie XII tablic dziedziczenie przeszło
do sytemu mieszanego agnacyjno - kognacyjnego w systemie prawa pretorskiego i zakończyło się
w Nowelach Justyniańskich na systemie czysto kognacyjnym.

B 

BENEFICIUM INVENTARII

​

- Beneficium inventarii czyli dobrodziejstwo inwentarza wprowadzone

przez Justyniana w 531r. było środkiem ochronnym dziedzica przed przyjęciem zadłużonego
spadku. Ustawa to opierała się na zasadzie że spadkobierca w obawie przed nadmiernymi
długami wynikającymi z przyjętego spadku mógł w określonym terminie dokonać jego spisu i
wyceny. Jeżeli tego dokonał nie odpowiadał za długi spadkowe całym swoim majątkiem lecz
tylko był zobowiązany do spłaty zadłużenia do wysokości spisanego inwentarza.

C 

CAUTIO MUCIANA

​

- Cautio Muciana dotyczyło warunkowego prawa spadkowego. Głównym

założeniem tego prawa stworzonego przez wybitnego rzymskiego jurystę było stworzenie
odpowiednich przepisów prawnych zabezpieczających spadek przed bezprawnym działaniem
dziedzica. Testor w swej ostatniej woli mógł powoływać dziedzica pod warunkiem zawieszającym
a więc powoływany w ten sposób dziedzic nabywał spadek od razu pod warunkiem złożenia
stypulacyjnego zobowiązania że zwróci spadek jeżeli nie dotrzyma warunków określonych przez
testora.

D 

DZIEDZICZENIE AB INTESTATIO WG PRAWA JUSTYNIAŃSKIEGO

​

- Podstawową różnicą

dziedziczenia według prawa Justyniańskiego od poprzedzających go praw było wprowadzenie
dziedziczenia opartego na rodzinie kognacyjnej i na zasadzie równouprawnienia płci. Justynian w
swoich prawach podzielił dziedziców na 4 grupy z których każda się wzajemnie wykluczała.
Pierwszą kategorią dziedziców byli zstępni z zastrzeżeniem tylko że żyjący zstępni wykluczali
swoich zstępnych a w miejsce zmarłych zstępnych powoływano ich zstępnych. Do drugiej
kategorii należeli wstępni a w szczególności rodzeństwo lub ich potomkowie. Trzecia klasa
dotyczyła rodzeństwa przyrodniego lub też potomków tego rodzeństwa i ostatnią kategorię
tworzyli wszelcy inni krewni boczni którzy w przypadkach równego stopnia pokrewieństwa
dziedziczyli według głów a bliżsi krewni wykluczali dalszych.

DZIEDZICZENIE CONTRA TABULAS

​

- Contra tabulas -wbrew tablicy był to rodzaj dziedziczenia

przeciw testamentowego stworzony w celu ochrony interesów rodziny zmarłego. Dziedziczenie
takie dochodziło do skutku pomimo istnienia ważnego testamentu a miało na celu ochronę

przeciw testamentową najbliższych członków rodziny zarówno agnacyjnej jak i kognacyjnej
testora. Ochrona ta polegała przede wszystkim na niemożności pominięcia kogokolwiek z sui
heredes w testamencie. Każda osoba musiała otrzymać bądź to przysposobienie bądź też
musiała zostać wydziedziczona. Aby zapobiec nieporozumieniom wprowadzono ściśle określone
formy wydziedziczenia polegające na stosowaniu form imiennych lub określonych formułek. Z
mocy prawa cywilnego w stosunku do dzieci emancypowanych nie było potrzeby ustanawiania ich
spadkobiercami ani wydziedziczać. To jednak pretor dokonał modyfikacji sposobu dziedziczenia
poprzez wprowadzenie obowiązku wydziedziczania i to nie tylko osób sui heredes ale także
wszystkich liberi. Jeżeli nie zostało to przez testora wykonane miały one prawo do dziedziczenia
przeciw testamentowego pretorskiego tzn. pretor udzielał osobie pominiętej na jej żądanie
bonorum possessio contra tabulas do tej części spadku która by jej przysługiwała gdyby testor nie
pozostawił spadku. Ogólnie można stwierdzić że dziedziczenie to polegało na tym że na mocy
prawa ogólnie obowiązującego powoływano do spadku najbliższe osoby testora wbrew jego
odmiennej woli w testamencie.

DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE MAŁŻONKÓW W PRAWIE RZYMSKIM

​

- Dziedziczenie

beztestamentowe małżonków w prawie rzymskim odbywało się bądź to z mocy węzła
agnacyjnego na zasadach ogólnych przyjętych dla rodziny agnacyjnej (małżeństwo cum manu)
bądź też na zasadzie wprowadzonej w prawie pretorskim unde vir et uxor w którym była na
ostatnim miejscu w hierarchii dziedziców. Według prawa pretorskiego żona w małżeństwie cum
manu jako agnatka dziedziczyła ponadto w drugiej klasie natomiast dla takiej samej sytuacji w
ustawie XII tablic mogła otrzymać spadek w pierwszej kolejności. Jeszcze inna sytuacja miała
miejsce według Justyniana na mocy którego małżonkowie powoływani byli do spadku na
ostatnim miejscu po kognatach z wyjątkiem jednak przypadków gdy wdowa uchodziła za ubogą.
Mogła wówczas otrzymać 1/4 spadku gdy zmarły mąz nie pozostawił więcej niż troje dzieci.

DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE WG USTAWY XII TABLIC

​

- Ab intestatio czyli dziedziczenie

bez testamentowe w Ustawie XII tablic miało miejsce wówczas gdy zmarły nie pozostawił po
sobie określonego dziedzica lub też gdy testament jego był nieważny lub bezskuteczny. W takich
sytuacjach obowiązywało dziedziczenie oparte na pokrewieństwie agnacyjnym. W ustawie tej
możemy wyróżnić trzy grupy dziedziców a mianowicie: sui heredes, proximi agnati i gentiles. Sui
heredes byli to dziedzice z rodziny agnacyjnej którym prawo do spadku przysługiwało w naturalny
sposób a podział majątku następował na zasadzie podziału według głów lub według szczepów.
Jeżeli zmarły nie posiadał osób sui heredes prawa spadkowe przejmowali agnaci najbliższego
stopnia pokrewieństwa i to z wyłączeniem faktu iż pozostawała pomiędzy nimi w dalszym ciągu
władza agnacyjna. Ostateczną formą dziedziczenia wg Ustawy XII tablic było dziedziczenie w
przypadkach braku osób z więzi agnacyjnej. Doprowadzało to do dziedziczenia wg nazwiska
(gentiles) a więc przez współrodowców w dalszym stopniu spokrewnionych ze spadkodawcą..
generalnie można stwierdzić że dziedziczenie wg tej ustawy było w wielu przypadkach
niesprawiedliwe istniała duża ilość osób które pomimo bliskości z osoba zmarłą były pomijane w
dziedziczeniu a na skutek jednorazowości powoływania do spadku wiele osób nie mogło go w
ogóle otrzyma

DZIEDZICZENIE I SPADEK

​

- Dziedziczenie patrz powyżej. Spadek czyli sukcesja mógł być

uniwersalny lub syngularny a był to ogół cywilno-majątkowych praw i obowiązków zmarłego
przechodzących w drodze dziedziczenia na spadkobierców. Można więc stwierdzić że

spadkobranie jest to wejście w ogół praw które posiadał zmarły. Dziedzicem mógł być tylko ten
kto miał testimenti factio pasiva.

DZIEDZICZENIE PRZECIW TESTAMENTOWE

​

- Dziedziczenie takie wykształciło się na skutek

ś

cierania się dwóch przeciwstawnych zasad : swobody testowania i praw do objęcia spadku

Dziedziczenie przeciw testamentowe stworzone zostało w celu ochrony interesów rodziny
zmarłego. Dziedziczenie takie dochodziło do skutku pomimo istnienia ważnego testamentu a
miało na celu ochronę najbliższych członków rodziny zarówno agnacyjnej jak i kognacyjnej
testora. Ochrona ta polegała przede wszystkim na niemożności pominięcia kogokolwiek z sui
heredes w testamencie. Było to pierwotne, formalne dziedziczenie przeciw testamentowe. Z
końcem republiki pojawia się nowa forma dziedziczenia przeciw testamentowego - dziedziczenie
konieczne. Dochodziło ono do skutku w przypadkach gdy osoby z najbliższej rodziny nie
otrzymywały w spadku co otrzymywały by w przypadku dziedziczenia beztestamentowego. Mogli
one na mocy prawa obalić testament i dziedziczyć przeciw testament

DZIEDZICZENIE WG GŁÓW I WG SZCZEPÓW

​

- Dziedziczenie wg głów i wg szczepów było

sposobem stosowanym w beztestamentowym dziedziczeniu wg prawa XII tablic. Podział majątku
spadkowego opierał się tutaj głównie na osobach sui heredes czyli osobach tego samego stopnia
pokrewieństwa. Podział według głów był podziałem równym tzn. wszystkie osoby do tego
uprawnione nabywały równe części spadku. Przeciwieństwem tego podziału był podział według
szczepów który dotyczył osób o różnym stopniu pokrewieństwa. Ten nierówny podział masy
spadkowej opierał się na zasadzie że osoby dalszego stopnia pokrewieństwa dostawały do
podziału tylko tę część spadku która przysługiwała by osobie bliższego stopnia i wartość tę
musiały dzielić między sobą.

F 

FIDEIKOMIS UNIWERSALNY

​

- Fideikomis uniwersalny generalnie polegał na przekazaniu przez

dziedzica całości spadku który otrzymał od testora lecz musiał go zbyć na podstawie fideikomisu
- fideikomisariuszowi. Posługiwano się nim przeważnie go jakaś osoba nie miała zdolności
spadkowej czyli testamenti actio passiva a mogła uzyskać zapis fideikomisowy. Na mocy tego
fideikomisu dziedzic był zobowiązany zbyć spadek w całości osobie wyznaczonej przez
spadkodawcę najczęściej po spełnieniu określonego warunku lub terminu.  

FORMY TESTAMENTU

​

- Początkowo podstawową forma testamentu była wypowiedz ustna i

publiczna dokonana na zgromadzeniu ludowym przez testora. W wojsku mogła to być wypowiedz
dokonywana bezpośrednio przed walką na wypadek śmierci. Z czasem jednak wykształciły się

testament mancypacyjny polegający na ustnym ustanowieniu powiernika majątku w obecności
ś

wiadków który miał spadek po śmierci testora podzielić wg wskazanych mu osób. Taki testament

przyjmował także formy pisemne spisywane za tabliczkach opieczętowanych przez
uczestniczących świadków. Każda osoba która po śmierci testora zgłaszała się z ową tabliczką do
pretora była uwzględniana w powołaniu do spadku. Takie postępowanie dało początek
dziedziczeniu wg prawa pretorskiego gdyż pretor to udzielał bonorum possessio osobom
upoważnionym. Oprócz testamentów wg prawa cywilnego i pretorskiego pojawiły się testamenty
publiczne i prywatne. Pierwsze z nich polegały na wpisaniu do akt sądowych lub gminnych
ostatniej woli testora lub bezpośrednie złożenie testamentu u cesarza. Testamenty prywatne zaś
nabrały formy pisemnej i były sporządzane początkowo w obecności świadków lecz z czasem
powstał testament holograficzny tzn. spisany i podpisany własnoręcznie przez testora który nie

wymagał dla swej ważności obecności świadków. W prawie rzymskim specyficzną formę przyjęły
testamenty szczególne które z racji wyjątkowych okoliczności nie wymagały spełnienia ogólnych
wymogów prawnych. Dotyczyły one głównie żołnierzy lub były sporządzane w miejscach klęsk
ż

ywiołowych.  

H 

HEREDITAS I BONORUM POSSESSIO

​

- Hereditas i bonorum possessio jest to dwoistość

dziedziczenia pierwsza według prawa cywilnego druga zaś wg prawa pretorskiego. Hereditas w
prawie rzymskim oznaczało nie tylko spadek ale również dziedziczenie wg praw ius civile. Zasady
dziedziczenia wg tego prawa zostały ustalone w ustawie XII tablic lecz z biegiem czasu stawały się
one nieaktualne i wymagały osobistych rozstrzygnięć których dokonywał pretor doprowadziło to
do powstania drugiej możliwości dziedziczenia na podstawie orzeczeń pretora a więc na mocy
bonorum possessio. Ogólnie można powiedzieć że oba te prawa opierały się na ogólnych
zasadach dziedziczenia a orzecznictwo pretora sprowadzało się do wyznaczania dziedziców w
przypadkach ich braku lub też w przypadkach gdy pominięte zostały osoby które mogły być

włączone do otrzymania masy spadkowej.

L 

LEGATY I FIDEIKOMISY

​

- Legaty i fideikomisy były zapisami testamentowymi w prawie rzymskim.

Były więc to cząstkowe przysporzenia ze spadku nie połączone z odpowiedzialnością za długi
spadkowe. Ustanowienie legatu mogło nastąpić tylko i wyłącznie na podstawie zapisu
testamentowego i to wyrażonego w ściśle określony sposób. Na podstawie formułki w jakiej był
on zapisany rozróżniamy rodzaje legatów z których najpopularniejsze stały się legaty
windykacyjny, damnacyjny. Obok legatów powstały fideikomisy czyli nieformalne prośby
spadkodawcy o dokonanie przysporzenia majątkowego określonej osobie. Prośby te kierowane
były do osób uzyskujących korzyści ze spadku. O wielkiej popularności fideikomisów
zadecydował fakt iż nie musiały one posiadać żadnej określonej formy przekazu (mogły być
ustne) i mogły dotyczyć wszystkich osób które otrzymały coś w spadku.

LEGAT WINDYKACYJNY I DAMNACYJNY

​

- Legat windykacyjny i damnacyjny są to cząstkowe

przysporzenia ze spadku nie połączone z odpowiedzialnością za długi spadkowe. Pierwszy legat
służył legatariuszowi do domagania się na mocy rei vindicatio rzeczy która została mu zapisana
przez spadkodawcę od osoby która tę rzecz posiadała. Było to więc formalne uszczuplenie
spadku. Legat damnacyjny natomiast nie przenosił od razu prawa rzeczowego na zapisobiorcę lecz
umożliwiał mu skierowanie roszczenia do dziedzica co do wypełnienia treści zapisu. Dziedzic więc
w takiej sytaucji stawał się dłużnikiem zapisobiorcy i miał obowiązek wydania określonej rzeczy
lub też spłatę jej w inny ustalony między stronami sposób.

LEX FALCIDIA I TZW. KWARTA FALCYDYJAŃSKA

​

- Lex falcidia była aktem prawnym wydanym w

40r. p.n.e. a zmierzającym do ograniczenia zapisów testamentowych i związanych z tym obciążeń
dla spadkobierców. Sprowadzała się ona do określenia wartości ustanawianych zapisów w
maksymalnej wysokości 3/4 części całego majątku spadkowego. 1/4 część musiała pozostać
wolna od obciążeń. Ustawa ta była następstwem licznych spadków które posiadały większą ilość
obciążeń niż dochodów majątkowych a co za tym idzie stawały się one mało atrakcyjne dla
dziedziców którzy ich niepodejmowali. Owa wartość 1/4 majątku wolnego od obciążeń stała się
tzw. kwartą falcydyjańską i miała zachęcić dziedziców do podejmowania spadków.

N 

NIEGODNOŚĆ DZIEDZICZENIA. INDIGNITAS

​

- Niegodność dziedziczenia odnosiła się do osób które

nabyły spadek lecz z biegiem czasu okazało się że nie są oni godni do jego otrzymania.
Przyczynami niegodności były zwłaszcza: przyczynienie się do śmierci spadkodawcy czy
zniszczenie jego testamentu. W takich przypadkach odbierano mu przysporzenia wynikające z
nabycia spadku które najczęściej przechodziły na rzecz państwa. Niegodność dziedziczenia
stwierdzano w postępowaniu extra ordinem.

O 

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA DŁUGI SPADKOWE

​

- W Rzymie obowiązywała zasada nieograniczonej

odpowiedzialności za długi spadkowe tzn. Dziedzic wraz z przyjęciem majątku spadkowego
przyjmował na siebie także ciężar długów zaciągniętych i nie spłaconych przez spadkodawcę. Co
gorsza po przyjęciu spadku a więc zlaniu masy spadkowej z własnym majątkiem spadkobierca
odpowiadał za nie całymi nawet swoimi dobrami. Mogła zaistnieć także odmienna sytuacja w
której to majątek spadkobiercy był zadłużony i przejęcie przez niego spadku mogło doprowadzić
do strawienia go na spłatę własnych zobowiązań bez pokrycia długów spadkowych.
Ustawodawstwo rzymskie stworzyło dwie instytucje mające na celu obronę w takich sytuacjach
było to : separatio bonorum i beneficium inventarii. Pierwszy ustanawiany w przypadku
podejrzanego dziedzica na wniosek wierzycieli spadkowych przez pretora polegał na oddzieleniu
majątków i ustanowieniu kuratora który zarządzał majątkiem spadkowym. Drugi natomiast
umożliwiał zabezpieczenie się dziedzica przed skutkami nadmiernego obciążenia wynikającego z
zadłużonego spadku poprzez spis inwentarza spadkowego i odpowiedzialność za długi do jego
wysokości.

P 

PODSTAWIENIE DZIEDZICA

​

- Podstawienie dziedzica czyli substitutio następowało wówczas gdy

istniała obawa, że wyznaczony dziedzic nie podejmie prawa do spadku. Testor w obawie przed
taką sytuacja zabezpieczał się wyznaczając w testamencie dziedzica warunkowego -heres
substitutus który nabywał prawa do spadku w przypadku nie dokonania tego przez dziedzica
ustanowionego. Podstawienie takie mogło mieć formę : pospolitego, pupilarnego i jak gdyby
pupilarnego. Podstawienie pospolite miało formę zaznaczenia w testamencie kolejno po sobie
następujących dziedziców. Podstawienie pupilarne następowało wówczas gdy testor powoływał

na swego dziedzica osobę niepełnoletnią a wraz z tym ustanawiał z kolei dla niej dziedzica w
przypadku gdyby ona zmarła przed osiągnięciem zdolności prawnej a więc przed dojściem do
dojrzałości. Podstawienie to wraz z osiągnięciem pozycji sui iuris przez dziedzica traciło swoją
ważność. Podstawienie jak gdyby pupilarne było co do treści jednakowe jak pupilarne dotyczyło
jednak osób chorych umysłowo i ograniczało ich prawo dziedziczenia do momentu odzyskania
zdrowia umysłowego.

POJĘCIE I RODZAJE DZIEDZICZENIA

​

- Dziedziczenie było to przejęcie przez dziedzica lub

dziedziców (heres) spadku po osobie zmarłej czyli krótko mówiąc przejście spadku na jedną lub
więcej osób. Podstawę dziedziczenia stanowi testament lub ustawa na mocy której wchodziło się
w prawa po zmarłym. Wg prawa rzymskiego wyróżniamy dziedziczenia: testamentowe(ex
testamento), beztestamentowe(ab intestato),przeciw testamentowe(contra tabulas). Od rodzaje
dziedziczenia zależało powołanie do spadku.

POJĘCIE I TREŚĆ TESTAMENTU

​

- Testament w prawie rzymskim było to jednostronne

rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, sutanawiajace dziedzica lub prawny wyraz tego
co ma się stać po śmierci testora. Testament jest to więc czynność prawna jednostronna
polegająca na uzewnętrznieniu woli testora bez udziału osób zainteresowanych. Akt ten był
zmienny do chwili śmierci testora a jego moc prawna obowiązywała dopiero z chwilą jego
ś

mierci. Treścią testamentu było najczęściej ustanowienie dziedzica lub dziedziców oraz

rozdzielenie pomiędzy nich składników majątkowych które testor pozostawiał po sobie.
Testament mógł sporządzać tylko ten kto miał do tego określoną zdolność testamenti factio
activa.

POJĘCIE I RODZAJE ZAPISÓW

​

- Zapisem jest przyznanie komuś z mocy rozporządzenia ostatniej

woli korzyści majątkowych kosztem przychodów uzyskanych ze spadku. Prawo rzymskie
wykształciło dwa rodzaje zapisów a mianowicie starsze zwane legatami wedle prawa cywilnego i
młodsze czyli fideikomisy wedle prawa cesarskiego. Były więc to cząstkowe przysporzenia ze
spadku nie połączone z odpowiedzialnością za długi spadkowe.

POWOŁANIE DO SPADKU - POJĘCIE I PODSTAWY

​

- Samo powołanie do spadku - delacja było

formą zaaferowania spadku z której osoba powoływana mogła lecz nie musiała korzystać.
Powołanie do spadku było podstawą dziedziczenia a następowało ono: testamentowo(ex
testamento), bez testamentowo(ab intestato),przeciw testamentowo(contra tabulas). Pierwsze
dwa wynikały z woli spadkodawcy natomiast trzecie z mocy ustawy. Podstawy do dziedziczenia a
więc do spadku mógł mieć każdy wskazany w testamencie lub w przypadku jego braku cała
rodzina agnacyjna. Z mocą ustawy powołanie do spadku otrzymywali najbliżsi krewni zmarłego
lub osoby wyznaczone przez pretora.

POWOŁANIE, PRZYJĘCIE I NABYCIE SPADKU

​

- Samo powołanie do spadku - delacja było formą

zaaferowania spadku z której osoba powoływana mogła lecz nie musiała korzystać. Powołanie
do spadku było podstawą dziedziczenia a następowało ono: testamentowo(ex testamento), bez
testamentowo(ab intestato),przeciw testamentowo(contra tabulas). Pierwsze dwa wynikały z woli
spadkodawcy natomiast trzecie z mocy ustawy. Drugim warunkiem stania się dziedzicem oprócz
powołania do spadku był akt nabycia spadku czyli akwizacja spadku która określała wolę osoby
do przyjęcia spadku. Powoływany stawał się dziedzicem dopiero w momencie nabycia spadku.
Nabycie spadku było wejściem w ogół praw i obowiązków pozostawionych przez zmarłego przez
jego dziedzica.

PRETORSKIE DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE

​

- Bonorum possessio ab intestato było

następstwem licznych nieporozumień spadkowych wynikających na skutek stosowania Ustawy XII
tablic. Na mocy imperium pretorowie wprowadzali jednostkowe zmiany które w głównym stopniu
sprowadzały się do uprzywilejowania osób z rodzin kognacyjnych. Na mocy tych edyktów
wykształcił się system dziedziczenia według prawa pretorskiego. Podstawowe zmiany dotyczyły
sposoby powoływania dziedziców. System ten dzielił się na 4 klasy. W pierwszej znajdowały się

osoby liberi czyli potomkowie spadkodawcy i to zarówno związani węzłem agnacyjnym jak i
emancypowani. Jeżeli nikt z potomków nie podjął spadku stosowana była zasada unde legitima a
więc dziedziczyli kolejno dziedzice z rodziny agnacyjnej po raz wtóry, agnaci najbliższego stopnia
pokrewieństwa a w przypadkach ich braku gentiles czyli współrodowcy. Jeżeli w dalszym ciągu
brak było spadkobierców pretor stosował unde cognati a więc powoływał spadkobierców z
rodziny kognacyjnej. Ostatnim sposobem podjęcia spadku przez spadkobierców było unde vir et

uxor czyli podjęcie spadku przez małżonkę, w przypadkach małżeństw agnacyjnych cum manu
stawało się to po raz wtóry.

PRZYROST ( ADCRESCENDI) W PRAWIE SPADKOWYM

​

- Przyrost w prawie spadkowym miał

miejsce w przypadkach współdziedziczenia masy spadkowej przez większą ilość osób do tego
powołanych. Przyrost dokonywał się z mocy prawa i nikt z dziedziców nie miał na to wpływu.
Pojawiał się on w przypadku śmierci jednej z osób powołanych co powodowało przeniesienie jej
praw spadkowych w sposób proporcjonalny na pozostałych dziedziców.

Q 

QUERELA INOFFICIOSI TESTAMENTI

​

- Zasada to należąca do prawa spadkowego oraz do

dziedziczenia przeciw testamentowego miała na celu ochronę interesów najbliższej rodziny
zmarłego. Na skutek opinii publicznej i działalności pretorów wykształcił się w prawie rzymskim
jak gdyby obowiązek majątkowego zabezpieczenia osób najbliższych przez testora pod rygorem
obalenia całości testamentu. Querela inofficiasi testamenti jest to właśnie środek procesowy
służący do pozbawienia testamentu który nie zapewnia osobom najbliższym testorowi
odpowiedniego zachowku. Była to więc krótko mówiąc skarga przysługująca rodzinie testora
zmierzająca do obalenia jego ostatniej woli. Skarga ta była obwarowana jednak wieloma
ograniczeniami. Pierwszy z nich dotyczył osób które mogły ją składać- przysługiwała wyłącznie
krewnym w linii prostej połączeni z testorem drugim warunkiem był fakt iż osoba wnosząca
skargę nie mogła wcześniej otrzymać ze spadku co przysługującej mu części.

S 

SEMEL HERES SEMPER HERES

​

- Zasada prawa rzymskiego mówiąca raz dziedzic zawsze dziedzic.

Od zasady tej istniały jednak drobne wyjątki takie jak na przykład po ustanowieniu dziedzica
pojawienie się nowego prawnego spadkobiercy jakim było dziecko (pogrobowiec) narodzone po
ś

mierci spadkodawcy występowało wtedy tzw. bonorum possessio sine re a więc władanie

spadkiem w sposób prowizoryczny.

SKUTKI NABYCIA SPADKU

​

- Przez nabycie spadku dziedzic wchodził w miejsce spadkodawcy.

Skutki nabycia spadku były uzależnione od sytuacji jaką pozostawiał po sobie testor. Można
krótko określić że głównymi skutkami nabycia spadku było zlanie się masy spadkowej z
majątkiem dziedzica. Połączenie takie doprowadzało do sytuacji że dziedzic w przypadkach
zobowiązań które przejmował wraz z wierzytelnościami odpowiadał całym swoim majątkiem w
stosunku do długów które przyjął. Skutkiem nabycia była również możliwość dochodzenia
swoich praw w stosunku do osób które przejęły część spadku w sposób nieuprawniony.

SPADEK LEŻĄCY. HEREDITAS IACENS

​

- Spadek leżący czyli hereditas iacens stanowiły składniki

majątkowe czyli prawa i obowiązki testora od chwili jego śmierci aż do czasu podjęcia go przez
osobę uprawnioną-dziedzica. Instytucja ta polegała na możliwości zasiedzenia składników
majątkowych przez osobę która była w ich posiadaniu (usucapio pro herede) w skróconym
prawnie terminie (1 rok). Działanie takie miało na celu przyspieszenie dokonywania przyjęcia
spadku przez dziedziców. Usucapio pro heredes umożliwiało nabycie spadku przez osobę bez
tytułu i dobrej wiary do nabycia spadku.

SPOSOBY PRZYJĘCIA SPADKU. ACQUISITIO HEREDITATIS

​

- Dziedzicem według prawa rzymskiego

stawał się tylko ten kto spadek nabył czyli acquisitio hereditatis . Przyjęcie spadku było wolą

dziedzica do przyjęcia spadku wraz z e wszystkimi obciążeniami jakie do niego należą. Istniało
parę sposobów przyjęcia spadku. Cretio jako ustny formalny objaw woli dziedzica wypowiedziany
w obecności świadków. Nuda voluntas czyli nieformalne oświadczenie woli także prowadziło do
nabycia spadku z pełnym skutkiem prawnym podobnie jak pro hedere gestio czyli samo
zachowanie z którego już wynika wola przejęcia spadku. Na uwagę zasługuje fakt że wszystkie te
pojęcia mogły być dokonywane w różny sposób a uwarunkowane było to przede wszystkim
pozycją dziedzica. Wynika to z faktu, iż dziedzice konieczni czyli sui heredes nie musiały wyrażać
swej woli spadek i tak im przysługiwał. Musiały natomiast dokonywać tego osoby voluntaris
heredes czyli osoby z zewnątrz które aby nabyć spadek do którego byli w jakiś sposób uprawnieni
musiały wyrazić swą wolę i chęć nabywczą.

SUKCESJA UNIWERSALNA I SYNGULARNA W PRAWIE SPADKOWYM

​

- Sukcesja uniwersalna

należy do dziedzin prawa spadkowego. Polegała ona na przejęciu przez spadkobiercę całości
praw i obowiązków jakie przysługiwały spadkodawcy. Spadkobierca - heres lub successor
nabywał więc oprócz zdolności prawnej jaka mu przysługiwała po śmierci zwierzchnika (sui iuris)
całość składników majątkowych które mógł włączyć do swojego majątku jako kontynuator
osobowości prawnej zmarłego. Odmiennym typem była sukcesja syngularna która tak jak
poprzednia opierała się na zasadzie dziedziczenia przez heres rzeczy po zmarłym lecz akt prawny
to dokonujące dotyczył nie całości majątku lecz rzeczy jednostkowej. Nabywca wstepuje tu w
pewien wycinek praw podmiotowych zbywcy.  

T 

TESTAMENT I KODYCYL

​

- Testament mógł w swej treści być rozszerzony o klauzulę kodycylarną.

Kodycyl są to dyspozycje pośmiertne zapisywane w formie listawnej a załączone do testamentu.
Odbiorcami kodycyli były osoby dziedziczące po testorze prawa i obowiązki majątkowe. W
kodycylu nie można było ustanawiać dziedzica czy też dokonywać wydziedziczenia gdyż było to
zastrzeżone dla testamentu, lecz wszelkie inne dyspozycje mogły się w nim zawierać. Kodycyl
musiał dla swej ważności być potwierdzony w testamencie jedyną rzeczą jaka wywierała skutki
prawne poprzez zawarcie jej w kodycylu nie potwierdzonym w testamencie były fideikomiksy.  

TESTAMENTY SZCZEGÓLNE

​

- Testamenty szczególne akceptowane przez prawo rzymskie miały

zastosowanie w specyficznych sytuacjach. Do takich należały epidemie i klęski żywiołowe, wojny
oraz inne sytuacje gdzie życie ludzie było zagrożone. Z testamentów tych korzystali więc
najczęściej żołnierze bądź też osoby zagrożone nagłą utratą życia. Forma tych dokumentów
została znacznie złagodzona poprzez dowolność jej formułowania brak nakazu pisemności czy
też obecności określonej ilości świadków.

TESTAMENTUM TRIPERTITUM, TESTAMENT HOLOGRAFICZNY

​

- Powstanie testamentu tripertitum

było następstwem zmian jakie zachodziły przez lata w stosunku do formy testamentu. Testament
ten stworzony przez Teodozjusza II i Walentyniana III łączył w sobie 3 typy testamentów jakie
obowiązywały w ówczesnym przwie rzymskim. Z ius civile brał on dla swej ważności konieczność

obecności świadków z prawa pretorskiego określał ich ilość na 7 osób z koniecznością
opieczętowania przez nie testamentu natomiast z prawa pretorskiego testament ten przejmował
konieczność zawarcia na dokumencie podpisu testora i obecnych świadków. Przeciwieństwem
takiej formy stał się testament holograficzny który poprzez prostotę swej budowy zdominował z
czasem wszystkie formy testamentowe. Per holographam scripturam był dokumentem który dla
swej ważności musiał być napisany i podpisany własnoręcznie przez testora. Najważniejszą

zmianą w stosunku do poprzednich typów testamentów stała się tutaj możliwość formułowania
ostatniej woli bez obecności świadków.

TRANSMISJA POWOŁANIA - TRANSMISSIO

​

-Transmisja powołania dotyczyła osób które z mocy

obowiązującego prawa były dziedzicami testora. Prawo do przyjęcia spadku miało charakter
osobisty i nie przechodziło początkowo na dziedziców powołanego. Osoba powołana do spadku
winna w terminie 1 roku określić czy spadek przyjmuje czy też go odrzuca. Transmisję powołania
polegała na wyznaczeniu osoby która mogła starać się o nabycie spadku.

W 

WSPÓŁDZIEDZICZENIE I JEGO NASTĘPSTWA

​

- Współdziedziczenie było najczęściej konsekwencją

dziedziczenia beztestamentowego i polegało na prawie do spadku większej ilości osób.
Consortium czyli całość odziedziczonym składników majątkowych znajdujących się pod
wspólnym zarządem dzieliła się proporcjonalnie do udziałów poszczególnych dziedziców. To
znaczy że wszyscy współdziedzice odpowiadali wspólnie za długi spadkowe jak i mieli wspólne
prawa do zysków z niego wynikających. Wspólność majątkową można było znieść na mocy
powództwa actio familiae erciscundae. Natomiast w przypadku śmierci jednej z osób powołanych
do spadku następował przyrost masy spadkowej osoby zmarłej na rzecz pozostałych dziedziców.

WYDZIEDZICZENIE I JEGO SKUTKI

​

- Exheredatio czyli wydziedziczenie nie wymagało dla swej

ważności żadnego uzasadnienia lecz aby doszło do skutku należało przestrzegać prawnie
określonej formy dla tej czynności. I tak aby wydziedziczyć syna tylko stosując w formułce jego
imię, pozostałych sui heredes należało ująć w ściśle określonej formułce pod rygorem
nieważności. Głównym skutkiem wydziedziczenia było w przypadku ważnego testamentu brak
powołania do spadku osoby wydziedziczonej. Jednak system prawny znacznie łagodził osobowe
skutki wydziedziczenia sprawiając że w większości przypadków skutkiem wydziedziczenia
zawartego w testamencie było bądź ta unieważnienie testamentu bądź też dziedziczenie przeciw
testamentowe.

Z 

ZACHOWEK

​

- Zachowek czyli pars legitima była to część majątku testora która przypadała na

osobę uprawnioną do dziedziczenia po nim w przypadku dziedziczenia beztestamentowego.
Zwyczajowy wymiar zachowku w prawie rzymskim wynosił 1/4 części jaką otrzymywałby
spadkowbierca w przypadku dziedziczenia beztestamentowego. Poszerzenie zapisu
testamentowego o zachowek miało charakter osobisty a więc gasło w przypadku śmierci osoby
do tego uprawnionej.

ZALICZENIE NA DZIAŁ SPADKOWY. COLLATIONES BONORUM

​

- Zaliczenie na dział spadkowy

miało miejsce wówczas gdy do spadku były dopuszczone osoby które już za życia spadkodawcy
posiadały pełną zdolność prawną (sui iuris) co umożliwiło im wejście w posiadanie własnego
majątku. Powołanie takiej osoby na dziedzica wywoływało powstanie nierówności pomiędzy
spadkobiercami którzy do końca pozostawali alieni iuris. Aby temu zapobiec wprowadzono prawo
na mocy którego osoba sui iuris powołana do spadku aby móc dziedziczyć winna do niego
dołączyć także swój własny majątek nabyty w czasie oderwania od rodziny. Majątek ten zlewał
się z pozostałą masą spadkową a następnie był dzielony proporcjonalnie według udziałów na

dziedziców. Zaliczenie na dział spadkowy mogło przyjmować następujące formy : collatio
emancipati, dotis i decendentium