WYDZIAŁ BEZPIECZEŃSTWA NARODOWEGO

Kierunek: BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE

Marlena BLICHARZ

Prawo obronne RP

Aspekty prawne

ogólnej organizacji obrony narodowej

WARSZAWA

2012

1

1. Legalistyczna koncepcja

Polskiego Państwa Podziemnego.

2. Zasady okupacji.

2

Legalistyczna koncepcja

polskiego państwa

podziemnego.

3

Podstawowe struktury i cechy

Polskiego Państwa Podziemnego

(I)

• Konstytucja kwietniowa z 1935r. podstawowym aktem

prawnym;

• 1 IX 1939r. wprowadzenie przez RM stanu wyjątkowy,

Sejm został rozwiązany, prezydent zyskał prawo do

wydawania dekretów z mocą ustawy;

• Rząd na emigracji działający na podstawie konstytucji

z 1935 r., był uznany przez wiele państw;

• Zachowała się ciągłość władz i państwa;
• Państwo podziemne zachowało struktury polityczno-

prawne wraz z systemem partii politycznych.

4

• Zachowanie prawnoustrojowych form państwa

polskiego było przesłanką konieczna do

zawierania umów międzynarodowych, w tym

wojskowych;

• Państwo pozostało podmiotem społeczności

międzynarodowej mino zawieszenia wielu jego

funkcji i czynności;

• Zachowano ciągłość praw i zobowiązań

międzynarodowych, korzystano z pożyczek

i dzierżawy na mocy ustawy o lend lease

Kongresu USA z 1941r.

Podstawowe struktury i cechy

Polskiego Państwa Podziemnego

(II)

5

Makrostruktura państwa

podziemnego (I)

• na emigracji: prezydent, Rada Ministrów,

Naczelne Dowództwo,

• w kraju (w konspiracji) współdziałające ze sobą

systemy: partyjne, władz państwowych, organów

wymiaru sprawiedliwości, organów wojskowych i

partyzanckich, stanowiących system obronny

oraz system organizacji społecznych;

• Podziemny parlament (17 osób) stanowiła

powołana w I 1944r. Rada Jedności Narodowej,

która wydała deklarację O co walczy naród polski

6

• RM mianowała Delegata Rządu na kraj,

ministra i wiceministra;

• Powołano Tymczasową Administrację Rządową

(na mocy dekretu prezydenta z 26 IV 1944),

• zalegalizowano RJN, siły zbrojne w kraju (AK)
• Delegat rządu powołał na okres powstania

warszawskiego Krajową Rade Ministrów;

• Podstawę odpowiedzialności przed organami

polskiego wymiaru sprawiedliwości stanowiły

Kodeks karny z 1932r. i Kodeks moralności

obywatelskiej opracowany przez Departament

Sprawiedliwości rządu emigracyjnego.

Makrostruktura państwa

podziemnego (II)

7

Nadzwyczajne uprawnienia prezydenta

na okres wojny (I)

• Konstytucja kwietniowa, za źródło i nosiciela władzy

państwowej uznała prezydenta;

• Posiada zwierzchnictwo nad:
Rządem, sejmem, senatem, siłami zbrojnymi, sądami i

kontrolą państwową;

• Kompetencje podzielone na: ustawodawcze, kontrolne,

nadzwyczajne w razie wojny;

• Na czas wojny: wyznaczanie następcy, mianowanie

naczelnego wodza, zarządzanie stanu wojennego, wydawanie

dekretów z zakresu całego ustawodawstwa państwowego,

przedłużanie kadencji izb ustawodawczych, powoływanie

sejmu i senatu w zmniejszonym składzie, rozwiązywanie

przed upływem kadencji.

8

Art. 2.

Na czele Państwa stoi Prezydent Rzeczypospolitej.

Na Nim spoczywa odpowiedzialność wobec Boga

i historji za losy Państwa.

Jego obowiązkiem naczelnym jest troska o dobro

Państwa, gotowość obronną i stanowisko wśród

narodów świata.

W Jego osobie skupia się jednolita i niepodzielna

władza państwowa.

9

• Inne uprawnienia:
• Oddawanie członków rządu pod Trybunał stanu,

mianowanie i odwoływanie prezesa RM, prezesa

NIK, pierwszego prezesa SN;

• Władza niemal absolutna;
• 17 IX Ignacy Mościcki, wyznaczył na swojego

następcę gen. Bolesława Wieniawę-

Długoszowskiego, następnie 29 IX Władysława

Raczkiewicza, czym zapewnił ciągłość władzy i

istnienie państwa;

• Ograniczenie kompetencji prezydenta w wyniku

umowy premiera.

Nadzwyczajne uprawnienia

prezydenta na okres wojny (II)

10

Podziemne organizacje i ograny

podporządkowane rządowi na

emigracji (I)

• Struktura organów podziemnych oparta na

dualizmie pionów cywilno-politycznego i

wojskowego, w okresie wojny i okupacji pion

wojskowy zdobywał przewagę;

• Powołane pod koniec 1940 cywilne organy

stanowili: Delegat Rządu na Kraj i trzej zastępcy,

oraz podlegli mu delegaci, okręgowi i powiatowi;

• Dekret z 26 IV 1944 o tymczasowej organizacji

władz na terytorium Rzeczpospolitej przyznawał

Delegatowi Rządu rangę ministra sprawującego

funkcje wicepremiera.

11

• Zakres władzy wicepremiera obejmował

sprawy walki z okupantem oraz prowadzenie

prac przygotowawczych do objęcia władzy po

wyzwoleniu kraju;

• Delegat rządu powołał 26 VII 1944 Krajową

Radę Ministrów, do której wchodził on sam i 3

zastępcy;

• Aparatem pomocniczym była Delegatura,

podzielona na departamenty, odpowiadające

resortom, utworzyła także policję pod nazwa

Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa.

Podziemne organizacje i ograny

podporządkowane rządowi na

emigracji (II)

12

• Na początku 1940 r. powołano Polityczny Komitet

Porozumiewawczy;

• Skład: przedstawiciele Stronnictwa Ludowego,

Polskiej Partii Socjalistycznej – WRN;

• Funkcja opiniotwórcza w stosunku do delegata;
• 21 III 1943 PKP przemianowany na Krajową

Reprezentację Polityczną Narodu Polskiego;

• 9 I 1944 Delegat Rządu wydał dekret o powołaniu

Rady Jedności Narodowej (skład 17 osób).

Podziemne organizacji i ograny

podporządkowane rządowi na

emigracji (III)

13

Walka cywila (I)

• III 1941 powołanie pomocnika Komendanta

Głównego ZWZ ds. Walki Cywilnej;

• W ramach Biura Informacji Propagandy Komendy

ZWZ powołanie Kierownictwa Walki Cywilnej

(KWC)

• IV 1942 KWC podporządkowane Delegaturze

Rządu RP na Kraj, kierowało akcją szeroko

pojmowanego biernego oporu społeczeństwa;

14

• Początek 1943 – powołanie zespołu

podejmującego decyzje dot. bieżącej walki oraz

formułującego drukowane w prasie akowskiej

komunikaty;

• VII 1943 - fuzja KWC i KWK w KWP (Kierownictwo

Walki Podziemnej);

• Na czele stanął komendant główny AK.

W skład KWP weszli Kierownik Oporu

Społecznego, dotychczasowy Szef KWC (Stefan

Karboński).

Walka cywila (II)

15

Ostatecznie ukształtowane

Polskie Państwo Podziemne

• Delegatura (później Rada Ministrów) – rząd
• AK- siła zbrojna
• Wojskowe i cywilne Sądy Specjalne –

sądownictwo państwowe

• Rada Jedności Narodowej – parlament.

16

Kierownictwo Walki Cywilnej

• Rozstrzyganie dylematów moralno-prawnych;
• Zespoły pracowały społecznie, aktywizowane w razie

potrzeby, składały się z niewielu osób, przedstawicieli

różnych warstw i zawodów;

• Przepisy walki cywilnej określone w tzw. Dziesięciu

przykazaniach walki cywilnej, opracowane i wydane

dla każdej warstwy ludności lub zawodu;

• Podstawowa zasada – stawianie oporu okupantowi,

zachowanie pozycji nieugiętej, sabotaż rozporządzeń i

praw przynoszących szkodę społeczeństwu polskiemu

lub korzyści dla okupanta

17

Działalność sądów specjalnych(I)

• 16 IV 1940 Komitet Ministrów dla Spraw Kraju wydał

w Londynie uchwałę, która brzmiała:

Wydawanie wyroków śmierci na prześladowców,

zdrajców, szpiegów, prowokatorów, należy do

kompetencji specjalnych sądów (…)

• Obowiązywało prawo karne i rozporządzenia

kompetentnych władz podziemnych, zwłaszcza KWC.

• Najczęściej stosowane artykuły to 99-133 Kodeksu

karnego z 1932r. oraz ustawy specjalne o

szpiegostwie.

18

• Komplet sędziowski - 3 osoby, w tym

przewodniczący, w rozprawie powinien

uczestniczyć prokurator, i obrońca z urzędu;

• Postępowanie mogło być zaoczne;
• Sad mógł wydać wyrok uniewinniający, przekazać

sprawę do rozpatrzenia po wojnie i orzec kare

śmierci, nie przewidywano środków

odwoławczych;

• Wyrok zatwierdzał okręgowy delegat rządu;
• Przypadki nagle i nie budzące wątpliwości –

Kierownik Walki Cywilnej mógł zarządzić

egzekucje.

Działalność sadów specjalnych

(II)

19

Komisje sądzące Walki Cywilnej

i doraźny tryb postępowania (I)

• Skład komisji: 3 obywateli polskich o

nieskazitelnej przeszłości;

• W kraju istniało kilkadziesiąt komisji;
• Miały charakter sądów obywatelskich, posiadały

uprawnione do orzekania kar infamii, nagany,

upomnienia, w zależności od rozmiaru szkody

wyrządzonej interesowi polskiemu, a także

stanowiska społeczne danej osoby;

• Kary infamii i nagany publikowano w prasie

podziemnej, upomnienie na piśmie otrzymywał

tylko skazany.

20

• Doraźny tryb postępowania – chłosta,

strzyżenie włosów (mało poważna sprawa, a

nagana i infamiia nie podziałają odstraszająco)

• Ocena danego wypadku należała do lokalnego

Kierownik Walki Cywilnej

Np. Kara chłosty na wsi za udział w zabawie

niemieckiej, wyrąb państwowego lasu,

przywłaszczenie majątku ruchomego rodaków,

strzyżenie włosów w stosunku do kobiet

przebywających w towarzystwie Niemców

Komisje sądzące Walki Cywilnej

i doraźny tryb postępowania (II)

21

1. Konwencja o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach

czynnych z 12 sierpnia 1949 r. (I Konwencja Genewska).

2. Konwencja o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił

zbrojnych na morzu Genewa, 12 sierpnia 1949r. (II Konwencja

Genewska).

3. Konwencja o traktowaniu jeńców wojennych Genewa, 12

sierpnia 1949 r. (III Konwencja Genewska).

4. Konwencja genewska o ochronie osób cywilnych podczas

wojny Genewa, 12 sierpnia 1949 r. (IV Konwencja Genewska).

5. Konwencja dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej ( IV

konwencja haska ), Haga,18 października 1907 r.

Zasady okupacj

i

22

• Terytorium okupowane, znajduje się pod faktyczną władzą sił

zbrojnych nieprzyjaciela; okupacja rozciąga się tylko na
terytorium, gdzie władza jest ustalona
i może być sprawowana.

• Okupacja bez oporu, gdy okupacja nie napotka żadnego oporu

zbrojnego.

• Napaść , siły zbrojne nieprzyjaciela przebywają lub walczą na

danym terytorium, ale władza nieprzyjaciela nie jest jeszcze
ustanowiona.

• Status prawny danego terytorium nie zostaje zmieniony

podczas okupacji.

Prawo okupacyjne

23

Odpowiedzialność

• Odpowiedzialność mocarstwa okupacyjnego za

bezpieczeństwo i porządek;

• Siły zbrojne mocarstwa okupacyjnego

zobowiązane do przestrzeganie prawa wojennego;

• Od mieszkańców okupowanego terytorium

wymagane minimum współpracy z mocarstwem

okupacyjnym.

24

• Zasada funkcjonowania administracji (ciągłość);
• Utrzymanie istniejącego systemu prawnego (poza wyjątkami);
• Urzędnicy publiczni, sędziowie (zachowują swój status);
• Policja nie może być zmuszana do udziału w działaniach wojennych;
• Rekwizycje - usługi, zakłady i środki transportu medyczne, żywność

(tylko gdy potrzeby mieszkańców zaspokojone)

• Pobieranie podatków (gdy mocarstwo okupacyjne pokrywa koszty

administracyjne okupowanego państwa);

• Kontrybucje pieniężne (tylko na potrzeby okupacyjnych sił

zbrojnych);

• Służba medyczna (zapewnienie szpitali, służby zdrowia publicznego

przez mocarstwo okupacyjne);

• Zaopatrzenie ludności w żywność i leki;
• Obiekty kulturalne (opieka nad zabytkami, środki konserwatorskie

ze strony mocarstwa okupacyjnego).

Administracja (I)

Szczegółowe postanowienia

dotyczące okupacji

25

Sytuacja ludności cywilnej

• Nienaruszalność praw mieszkańców terytorium okupowanego;
• Członkowie sił zbrojnych okupowanego terytorium mogą być internowani;
• Okręgi niebezpieczne – zakaz zatrzymywania mieszkańców na takim

obszarze;

• Poszanowanie własności prywatnej;
• Religia ( poszanowanie religii i wykonywania obrządków, zezwolenie

duchownym na niesieni pomocy);

• Zakaz powoływania do służby wojskowej mieszkańców okupowanego

terytorium;

• Praca: (od18 lat, tylko praca na rzecz sił zbrojnych, bezpieczeństwa lub

użyteczności publicznej może zostać narzucona przez mocarstwo

okupacyjne);

• Pomoc – zgoda na akcje pomocy z zagranicy na rzecz ludności cywilnej;
• Krajowe stowarzyszenia Czerwonego Krzyża

i inne stowarzyszenia – zgoda na kontynuowanie dzialalności.

26

Ruchy osób cywilnych

• Zakaz przesiedlania własnej ludności

mocarstwa okupacyjnego na okupowane

terytorium;

• Prawo do opuszczenia terytorium da

mieszkańców okupowanego terytorium;

• Zakaz deportacji z terytorium okupowanego

na terytorium mocarstwa okupacyjnego;

• Możliwa ewakuacja gdy wymagają tego

względy bezpieczeństwa ludności.

27

Środki bezpieczeństwa wobec

mieszkańców

• Możliwość wyznaczenia przymusowego miejsca

zamieszkania zw. na bezpieczeństwo;

• Ustawodawstwo okupowanego terenu pozostaje w mocy,

jednak jest możliwość ustanowienia nowych przez

mocarstwo okupacyjne;

• Sądy okupywanego terytorium nadal będą sadziły wszystkie

sprawy o przestępstwa na podstawie prawa z okresu przed

okupacją;

• Mieszkańcy nie mogą być ścigani za czyny popełnione przed

okupacja, wyjątek to naruszenie prawa wojennego;

• Dopuszczalna kara śmierci za szpiegostwo, sabotaż

przeciwko urządzeniom wojskowym mocarstwa

okupacyjnego, umyślne przestępstwa, które spowodowały

śmierć osób;

• Postępowanie karne.

28

Kontrola okupacji

Środki podejmowane

przez mocarstwa okupacyjne

• Przestrzeganie obowiązków

mocarstwa okupacyjnego i

praw władzy i mieszkańców

okupowanego terytorium;

• Wydawanie wytycznych

władzom okupacyjnym.

29

Środki podejmowane

przez władze okupowanego

terytorium:

• Utrzymanie kontroli nad

zachowaniem i działaniami

mieszkańców okupowanego
terytorium wobec mocarstwa
okupacyjnego;

• Wytyczne dla władz lokalnych i

mieszkańców;

• Mieszkańcy okupowanego

terytorium mogą organizować się

w uchy oporu.

Działania zbrojne na

okupowanym terytorium

• Zagrożenie dla ludności cywilnej, więc obie

strony są zainteresowane utrzymaniem

pod kontrolą działań zbrojnych i ich

eskalacji;

• Prawo wojenne dot. przygotowania,

prowadzenia operacji i działań stosuje się

także do akcji zbrojnych podejmowanych

na obszarach okupowanych.

30

Literatura

1. Konwencja o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych z

12 sierpnia 1949 r. (I Konwencja Genewska).

2. Konwencja o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił

zbrojnych na morzu Genewa, 12 sierpnia 1949r. (II Konwencja

Genewska).

3. Konwencja o traktowaniu jeńców wojennych Genewa, 12 sierpnia 1949

r. (III Konwencja Genewska).

4. Konwencja genewska o ochronie osób cywilnych podczas wojny

Genewa, 12 sierpnia 1949 r. (IV Konwencja Genewska).

4. Konwencja dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej ( IV konwencja

haska ), Haga,. 18 października 1907 r.

5. Podręcznik prawa wojennego dla sił zbrojnych, Frederic de Mulinen,

Bellona, Warszawa 1998.

6. Państwo podziemne : wybrane problemy / oprac. zespół pod kier. Józef

Marczak, Akademia Obrony Narodowej. Wydział Strategiczno-Obronny.

Katedra Obrony Terytorialnej i Cywilnej, AON, 1999, Warszawa.

31

Dziękuję za uwagę

32