Kategorie gramatyczne czasownika - Kategorie imienne

1. Kategorie czasownika

Kategoria – to, przez co dana część mowy się odmienia.

I. Kategorie gramatyczne:

fleksyjne

klasyfikujące

wartości kategorii fleksyjnych zmieniają się
w obrębie 1 leksemu

wartości stałe w granicach leksemów

II. Kategorie gramatyczne:

prymarnie składniowe

prymarnie semantyczne

●

służą budowie zdań.

●

Przypadek rzeczownika – jego
wartość wskazuje przede wszystkim
czy rzeczownik zajmuje funkcję
podmiotu. (Np. Chłopiec pisze.) czy
dopełnienia (Np. Widzę chłopca.).
pozwala zidentyfikować zależne od
rzeczownika przymiotnika i zaimki
przymiotne.

●

sygnalizują różnice znaczeniowe
istotne dla znaczenia zdania.

●

Liczba rzeczownika – służy
wyrażaniu między pojedynczością a
mnogością.

●

Sekundarne funkcje kategorii
gramatycznych mogą być różne od
ich użyć prymarnych.

●

Kategorie sekundarnie składniowe to
funkcje drugorzędne, polegają na
przekazaniu informacji
składniowych istotnych do budowy
zdania.

III. Kategorie mające funkcje składniowe prymarnie lub sekundarnie można podzielić
na:

Syntaktycznie uzależnione

Syntaktycznie uzależniające

Dostosowują swą wartość do innego
składnika zdań.

Narzucają swą wartość innemu składnikowi
zdania.

 W związku z czasownikiem (czytać powieści) jest kategorią uzależnianą

syntaktycznie, bo czasownik narzuca przypadek rzeczownika.

 W związku z podrzędnym przymiotnikiem (powieści sensacyjne) jest kategorią

uzależniającą, bo rzeczownik narzuca przypadek przymiotnika.

2. Kategorie sprzężone

Tak samo nazywane kategorie gramatyczne, których wartości muszą być identyczne. Gdy
formy wyrazowe nacechowane ze względu na kategorię łączą się w zdanie.

Mały chłopiec; przypadek– kategoria fleksyjna

rodzaj – męskoosobowy, przym. kat., rzecz. Kat.

3. Przypadek

Kategoria fleksyjna: (6): rzeczowników, zaimków rzeczownych, przymiotników, zaimków
przymiotnych, liczebników, zaimków liczebnych.

Kategoria klasyfikująca: (2): gerundiów, imiesłowów przymiotnikowych (choć to nie jest
część mowy).

3.1. Może być traktowany jako kategoria klasyfikacyjna czasowników i innych części mowy,
którym można przypisać rząd przypadkowy. Np.
Pięć kobiet (musi być D)
Czytać gazetę (B)
Handlować samochodami (N)
Nazywać się (M)
Użalać się (nad kim?) nad sobą ( N + przyimek)

•

pełni funkcję prymarnie składniową, sekundarnie funkcję semantyczną ( Ms +
przyimek).

•

D, B – wskazuje na obiekt czynności

•

W – nie wchodzi w związki składniowe z innymi członami zdania, pełni funkcję
samodzielną.

4. Liczba

Kategoria fleksyjna: (6): rzeczowników, czasowników, przymiotników, zaimków
przymiotnych, imiesłowów przymiotnikowych i niektórych gerundiów.

Kategoria klasyfikująca: (1): liczebników.

4.1. Liczebniki dzielimy na:
a) Wymagające od zależnego rzeczownika liczby pojedynczej – jeden rzutnik, ćwierć

chleba, pół chleba, półtora litra.

b) wymagające od zależnego rzeczownika liczby mnogiej – pozostałe liczebniki.

4.2. Liczba przymiotników, czasowników, zaimków przymiotnych, imiesłowów
przymiotnikowych pełni funkcję składniową i jest syntaktycznie uzależniona ( tzn.
dostosowuje się do liczby nadrzędnego rzeczownika, np. chłopiec czyta).

4.3. Liczba rzeczowników, w tym gerundiów pełni funkcję prymarnie semantyczną i jest
funkcją syntaktycznie uzależniającą.

4.4. Rzeczowniki występujące tylko w liczbie mnogiej PLURALIS TAMTUM.
Nie informują o wielości przedmiotów.
a) Liczebniki policzalne - mogą oznaczać jeden przedmiot jak i wiele przedmiotów, np.

Jan wyskoczył z sań. – 1 przedmiot.
Jechaliśmy na troje sań. – wiele sań.

Niektóre dopuszczają kwantyfikację numeryczną (ilościowe określanie zjawisk) za pomocą
liczebników (dwoje drzwi). Inne za pomocą środków leksykalnych (trzynaścioro nożyc a 13
par nożyc

).

b) Liczebniki niepoliczalne
perfumy – rzeczownik niepoliczalny, tylko liczba mnoga

pomyje, wertepy – nie dopuszczają kwantyfikacji numerycznej, (nie można
powiedzieć rozlało mi się troje perfum a trochę perfum).
To kwantyfikacja partytywna.

Dopełniacz partytywny:
Podaj mi mleko (podam trochę mleka)
Podaj mleko (podam karton mleka)

4.5. Funkcje rzeczowników typu SINGULARIS TAMTUM.

Nie informują o pojedynczości przedmiotów np. benzyna, igliwie, rycerstwo, szlachta.
Niektóre nie podlegają nawet takiej kwantyfikacji: Internet, Polska, Nato.

4.6. Pluralis Tamtum nigdy nie są używane w liczbie pojedynczej natomiast Singularis
Tamtum.

4.7. Mogą być użyte w liczbie mnogiej (może mieć charakter środowiskowy np. różne rodzaje
benzyn, mogą być użyte do celów kreatywnych).

4.8. Rzeczowniki policzalne mogą być używane w liczbie pojedynczej w znaczeniu
gatunkowym, np.

Kot jest ssakiem.- tzn. wszystkie koty są ssakami.

4.9. Niektóre rzeczowniki są używane w obu liczbach w tym samym znaczeniu, np.

dres:

Wciągnął spodnie od dresu. – l.p.

Biegła w kolorowych dresach. – l.m.

4.10. PLURALIS MAJESTATICUS
np.

My król Polski i Litwy...

4.11. PLURALIS MODESTIAE
np. w pracach naukowych pisanie form liczby mnogiej odnoszących się do jednej osoby.
Jak zauważyliśmy..., to już omówiliśmy itp.

5. Deprecjatywność

Mianownik i Wołacz rodzaj męskoosobowy liczba mnoga.
Kategorie fleksyjne o funkcji prymarnie semantycznej.
Urzędnicy – forma neutralna
Urzędniki – forma nacechowana

 Niektóre rzeczowniki mają tylko formę deprecjatywną (konowały, ale: dzielne

przedszkolaki, sympatyczne wnuki/ zuchy – nie wyraża deprecjacji).

 Sekundarnie deprecjatywność rzeczowników jest ich kategorią uzależniającą, bo

deprecjacjatywne formy rzeczownika wymagają form deprecjatywnych od zależnych:
czasowników, rzeczowników, zaimków przymiotnych, imiesłowów przymiotnych i
liczebników (te dwa leniwe urzędniki doprowadziły mnie dofurii!, darmozjady,
konowały – tylko formy deprecjatywne.

 Niekiedy formy, które dziś odbieramy jako deprecjonujące miały charaktór podniosły

(tekst literacki).

6. Rodzaj

Kategoria fleksyjna: (5): czasowników, przymiotników, zaimków przymiotnych,
imiesłowów przymiotnikowych, liczebników.
Kategoria klasyfikująca: (1): rzeczowników
.
6.1. Rodzaj ma funkcję składniową. Jest kategorią uzależniającą rzeczowników a uzależnianą
pozostałych wyżej wymienionych

6.2. Związki między rodzajem rzeczownika a układem form synkretycznych w jego
paradygmacie:

a) rodzaj męskoosobowy i synkretyzm D i B obu liczb:

l.p. D. chłopca

B. chłopców

l.m. D. chłopców

B. chłopców

b) rodzaj męskozwierzęcy i synkretyzm D i B liczby pojedynczej oraz M i B liczby

mnogiej:

l.p. D. psa

B. psa

l.m. M. psy

B. psy

c) rodzaj męskorzeczowy i synkretyzm M i B obu liczb:

l.p. M. stół

B. stół

l.m. M. stoły

B. stoły

d) rodzaj żeński i synkretyzm C i Ms liczby pojedynczej oraz M i B liczby mnogiej:

l.p. C. babie

Ms. babie

l.m M. baby

B. baby

e) rodzaj nijaki i synkretyzm M, B, W obu liczb:

l.p. M. pole

B. pole

W. pole

l.m. M. pola

B. pola

W. pola

WYJĄTKI:

 Rzeczowniki męskie odmienne w liczbie pojedynczej jak żeńskie i zakończone na

-a: poeta, wojewoda, starosta. Cechują się wymienionymi synkretyzmami tylko w
liczbie mnogiej.

 Rzeczowniki nijakie odmienne w liczbie pojedynczej tylko funkcjonalnie np.

liceum, plenum, mają układ synkretycznie charakterystyczny dla rzeczowników
męskorzeczowych. Ich paradygmat rozpatrywany na tle punktów 1 – 5 nie
implikuje żadnego rodzaju.

 Rzeczowniki formalnie nieodmienne, np. kiwi, judo, rodeo, brandy, kakadu, gnu,

kudu, pepsi, cechują się synkretyzmem wszystkich form, nie implikują żadnego
rodzaju.

 Rzeczowniki o odmianie przymiotnikowej, np. położna, gajowy, czesne,

przypadkowo można rozpoznać na podstawie synkretyzmu w punktach 1 – 5 (bo
to się odnosi do rzeczowników, a one mają odmianę przymiotnikową).

 Niektóre rzeczowniki męskozwierzęce nie charakteryzują się synkretyzmem B i D

liczby pojedynczej. Są to rzeczowniki dwurodzajowe, np. kokos, niefart, piruet,
nenufar.

 Korelacje między rodzajem a znaczeniem rzeczowników (są skorelowane w

wypadku rzeczowników oznaczających osoby).
Nazwy mężczyzn – rodzaj męskoosobowy (król, cesarz, chłop)
Nazwy kobiet – rodzaj żeński (matrona, dama);

7. Kategoria stopnia

- Stopniowanie proste to zjawisko fleksyjne.
- Stopniowanie złożone to operacje składniowe.
- Kategoria fleksyjna przymiotników i przysłówków ma funkcję prymarnie semantyczną,
wskazuje na różnice intensywności cech.
Leksem BARDZO wymaga stopnia równego

DOŚĆ wymaga stopnia równego
CORAZ wymaga stopnia wyższego

- Przymiotniki jakościowe – oznaczają cechę tkwiącą immanentnie w przedmiocie i dlatego
są zazwyczaj stopniowane.
Przymiotniki nierelatywne oznaczają pewną cechę niezależnie od jakiejkolwiek zewnętrznej
normy np. dożywotnie.
Przymiotniki relacyjne oznaczają relację łączącą dany przedmiot z innym, zazwyczaj nie
stopniowalnym.
Przymiotniki prelatywne oznaczają cechę odniesioną do pewnej normy np. długi, stary.