Agnieszka Gutowska-Wyka,

Magdalena Zadworna-Cieślak

Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, Katedra Psychologii

Dziecko z nadwagą i otyłością

podmiotem oddziaływań

psychologicznych

Do gabinetu psychologicznego coraz częściej trafia pacjent z nad-

wagą i otyłością. Dzieje się tak nie dlatego, iż jest to modne, ale dlate-

go, iż z jednej strony skala tego problemu rośnie, osiągając miano naj-

częstszego zaburzenia wśród dzieci (28), z drugiej zaś – coraz częściej

zdajemy sobie sprawę z psychologicznych przyczyn tego zaburzenia

i konieczności oddziaływań psychologicznych w redukcji nadmiernej

masy ciała. Podstawę diagnozy psychologicznej pacjenta z nadwagą

i otyłością stanowi właśnie ustalenie mechanizmów psychologicznych

będących jednocześnie przyczyną powstawania i utrzymywania się

tego zaburzenia (20).

Doniesienia z literatury na temat mechanizmów

psychologicznych będących przyczyną powstawania

i utrzymywania się nadmiernej masy ciała

Autorzy licznej literatury przedmiotu (5, 8, 15, 18, 20, 26), anali-

zując przyczyny nadwagi i otyłości, coraz częściej wskazują na leżące

u podstaw tych problemów niektóre przekonania i oczekiwania doty-

czące własnej osoby, takie jak: negatywny obraz siebie, niskie poczucie

własnej wartości i skuteczności, pesymizm, zewnętrzne umiejscowienie

kontroli zdrowia czy niską kontrolę wolicjonalna. Wśród czynników

psychologicznych będących przyczyną powstawania i utrzymywania

218

Agnieszka Gutowska-Wyka, Magdalena Zadworna-Cieślak

się nadmiernej masy ciała wymienia się również zmniejszenie niepo-

koju, łagodzenie lęków, brak zaspokojenia lub niewłaściwe zaspoko-

jenie potrzeb jednostki, a także stres i nieumiejętność radzenia sobie

z sytuacjami określanymi subiektywnie jako trudne i przekraczające

możliwości jednostki, kompensowanie przeżywanych trudności i po-

cieszanie się jedzeniem. Te zmienne psychologiczne z jednej strony,

ze względu na zachowania związane z jedzeniem, sprzyjają powstawa-

niu i utrzymywaniu nadwagi, z drugiej zaś – mogą pełnić istotną rolę

w procesie redukcji nadmiernej masy ciała, które powinien uwzględnić

psycholog w pracy z pacjentem.

Doniesienia z badań własnych

– implikacje praktyczne dotyczące pracy psychologa

z dzieckiem z nadwagą i otyłością

Autorzy licznych prac badawczych i publikacji (9, 12, 13, 14, 21,

22, 24, 25, 26) wskazują na istnienie różnic między jednostkami z nad-

mierną masą ciała a osobami z wagą w normie w zakresie zachowań

związanych z jedzeniem, przekonań i oczekiwań oraz wyrażania emo-

cji i stylów radzenia sobie ze stresem. Większość tych badań dotyczy

osób dorosłych, dlatego w ramach pracy doktorskiej jedna z autorek

(7) podjęła badania na temat wyznaczników psychologicznych nad-

miernej masy ciała u dzieci i młodzieży. Wyniki tych badań mogą

przyczynić się do poprawy jakości oddziaływań psychologicznych

skierowanych w kierunku małych pacjentów z nadmierną masą ciała,

jak i ich rodziców.

Cel pracy

Celem podjętych badań było między innymi określenie różnic

w zakresie zachowań związanych z jedzeniem oraz wybranych zmien-

nych psychologicznych (tj. poczucie własnej wartości i skuteczności,

umiejscowienie kontroli zdrowia, lęk i radzenie sobie ze stresem)

w grupie dzieci z nadwagą i z wagą w normie w wieku 10–12 lat.

Celem było także ustalenie wyznaczników BMI i psychologicznych

wyznaczników zachowań związanych z jedzeniem (tj. przejadanie się

219

Dziecko z nadwagą i otyłością podmiotem oddziaływań psychologicznych

i powstrzymywanie się od jedzenia) u dzieci z nadwagą (szczegółowy

opis przebiegu i wyników badań znajduje się w (7)).

Metoda i teren badania

W wyniku przeprowadzonych badań ustalono zależności pomię-

dzy analizowanymi zmiennymi psychologicznymi a zachowaniami

związanymi z jedzeniem oraz związek pomiędzy zachowaniami zwią-

zanymi z jedzeniem i analizowanymi zmiennymi psychologicznymi

a BMI wśród dzieci z nadwagą. W ramach przeprowadzonych badań

przebadano 78 dzieci z nadwagą w wieku 11–13 lat (BMI: M = 26,69)

i 92 dzieci w wieku 11–13 lat z wagą w normie. Dzieci z nadwagą

to osoby, które były uczestnikami kolonii organizowanych dla osób

z nadwagą (podstawą do uczestnictwa w takich koloniach było skiero-

wanie lekarza z rozpoznaniem nadwagi bądź otyłości), lub osoby, które

były pacjentami poradni auksologicznej w Specjalistycznym Zespole

Opieki Zdrowotnej Matki i Dziecka w Łodzi. Grupa kontrolna (dzie-

ci z wagą w normie) została wybrana losowo spośród uczniów szkół

regionu łódzkiego.

Zastosowano następujące techniki pomiaru: Kwestionariusz Za-

chowań Związanych z Jedzeniem Ogińskiej-Bulik i Putyńskiego (do

pomiaru preferowanych nawyków żywieniowych), Inwentarz Stanu

i Cechy Lęku (ISLCD) Spielbergera w adaptacji Sosnowskiego i in-

nych, Inwentarz Poczucia Własnej Wartości – CSEI Coopersmitha

w adaptacji Juczyńskiego, Skalę Kompetencji Osobistej – KompOs

Juczyńskiego do pomiaru własnej skuteczności, Skalę Umiejscowienia

Kontroli Zdrowia dla Dzieci – SUKZ – wersja D w adaptacji Juczyń-

skiego oraz Kwestionariusz „Jak sobie radzisz?” do pomiaru prefero-

wanych stylów radzenia sobie ze stresem w opracowaniu Juczyńskiego

(narzędzia te zostały szczegółowo opisane w (7)).

Wyniki i ich omówienie

W ramach niniejszego artykułu omówiono jedynie te wyniki ba-

dań, które powinny znaleźć praktyczne implikacje w pracy psychologa.

I tak przeprowadzone badania (7) wskazują na istotne różnice między

220

Agnieszka Gutowska-Wyka, Magdalena Zadworna-Cieślak

dziećmi z nadwagą a dziećmi z wagą w normie w zakresie: zachowań

związanych z jedzeniem, niektórych przekonań i oczekiwań oraz prze-

żywanych emocji. Dzieci z nadwagą mają ogólnie gorsze zachowanie

jedzeniowe niż ich rówieśnicy z prawidłową wagą, a przede wszystkim

wykazują większą tendencję do stosowania restrykcji dietetycznych

i emocjonalnego przejadania się (7). Wyniki te zgodne są z wynika-

mi badań prezentowanymi w literaturze. W literaturze przedmiotu

podkreśla się, iż dzieci z nadwagą mają ogólnie gorsze zachowania je-

dzeniowe niż ich rówieśnicy z prawidłową wagą (12, 14, 25). Osoby

otyłe częściej niż ludzie z prawidłową wagą ciała podjadają i sięgają

nawykowo po jedzenie w chwilach stresu, zaniepokojenia, zdenerwo-

wania czy złego nastroju (9, 14, 15, 24) częściej także stosują różnego

rodzaju restrykcje dietetyczne w celu pozbycia się zbędnych kilogra-

mów. Niestety, rezultaty tych diet są często odwrotne niż oczekiwane.

Stosowanie diet często bowiem prowadzi do wagi wyższej niż przed

odchudzaniem (efekt jo-jo) (13).

Niepokój budzi, że badane dzieci z nadwagą mają niższe poczu-

cie własnej wartości w sferze „ja rodzinne” (dotyczące funkcjonowania

w rodzinie, poczucia zrozumienia i akceptacji przez rodziców) niż dzieci

z prawidłową wagą (7). Wichstrøm (26) i Aronne (1) wskazują na duże

znaczenie poczucia własnej wartości i pozytywnego myślenia w proce-

sie redukcji nadwagi. Podkreślają oni konieczność wzmocnienia takich

zasobów osobistych, jak poczucie własnej wartości i optymizm, jako nie-

zbędnych narzędzi do zdobycia kontroli nad wagą. Psycholog pracujący

z dzieckiem otyłym i jego rodziną powinien nie tylko zwrócić uwagę na

zmiany stylu życia całej rodziny (inaczej dziecko poczuje się znów uka-

rane za swoją otyłość), podkreślić znaczenie trwałej zmiany nawyków

żywieniowych, ale także podjąć oddziaływania mające na celu podwyż-

szenia poziomu zasobów osobistych dziecka, w tym poczucia własnej

wartości. Otrzymane wyniki badań wskazują także, że dzieci z nadwa-

gą mają silniejsze przekonanie niż ich rówieśnicy z normowagą, że ich

własne zdrowie jest wynikiem oddziaływania innych osób, zwłaszcza

personelu medycznego, co jest zgodne z danymi prezentowanymi w li-

teraturze. U osób z otyłością stwierdza się (21) istnienie zewnętrznego

poczucia kontroli, które badacze przypisują nadmiernie kontrolującym

rodzicom. Badania te jednak zazwyczaj dotyczą osób dorosłych. Niewie-

le jest badań na temat roli umiejscowienia kontroli zdrowia i wpływu

wartościowania zdrowia na zachowania zdrowotne u dzieci (11).

221

Dziecko z nadwagą i otyłością podmiotem oddziaływań psychologicznych

Wzrost wewnętrznego umiejscowienia kontroli zdrowia, jak wy-

kazały jedne z badań (15, 17), jest czynnikiem sprzyjającym kształto-

waniu aktywnego sposobu radzenia sobie ze stresem. Aktywny sposób

radzenia sobie ze stresem w sytuacjach trudnych wpływa pośrednio na

zachowania zdrowotne, a jego brak powoduje, że jednostki angażują

się w zachowania szkodzące zdrowiu, tj. np. emocjonalne przejadanie

się. Ogińska-Bulik (15) wskazuje na rolę poczucia kontroli osobistej,

która może wpływać na przestrzeganie diety, jak również na redukcję

otyłości. Należy jednak mieć na uwadze, że dzieci mają na ogół mały

wpływ na swoje zachowania zdrowotne (11), dlatego tak ważny jest

aktywny udział rodziców w procesie redukcji nadwagi u dzieci. Wy-

niki przeprowadzonych badań (7) wykazały, iż dzieci z nadwagą róż-

nią się od dzieci z wagą w normie w zakresie przeżywanych emocji.

Jednostki charakteryzujące się nadmierną masą ciała wykazują wyższy

poziom lęku (lęk rozumiany zarówno jako chwilowy stan jednostki,

jak i lęk rozumiany jako stała cecha osobowości). Wysoki poziom lęku

sprzyja gorszym zachowaniom jedzeniowym, co zgodne jest z wyni-

kami wcześniejszych badań (16), jak również z danymi przytaczanymi

w literaturze (2, 10). Bardziej szczegółowe badania (7, 8), analizujące

płeć badanych dzieci z nadwagą, wykazały istotne statystycznie ko-

relacje w grupie dziewcząt i chłopców świadczące o związku pomię-

dzy zmiennymi psychologicznymi a zachowaniami jedzeniowymi.

I tak, im niższe jest ogólne poczucie własnej skuteczności u dziewcząt

(i mniejsza siła poczucia własnej skuteczności) oraz im silniejsze prze-

konanie dziewcząt o tym, że ich zdrowie zależy od przypadku, tym

większa występuje u nich tendencja do nawykowego przejadania się.

Ponadto im mniejsza jest siła poczucia własnej skuteczności, tym ogól-

nie gorsze są ich zachowania związane z jedzeniem. U chłopców zaś

– im wyższy jest poziom lęku (lęk jako stała cecha osobowości), tym

ogólnie gorsze są ich zachowania jedzeniowe. Na podstawie analizy

wyników badań można także stwierdzić związek pomiędzy zachowa-

niami jedzeniowymi (głównie restrykcjami dietetycznymi), poczuciem

własnej skuteczności i umiejscowieniem kontroli zdrowia (kontrola

wewnętrzna) a BMI w grupie dzieci z nadwagą. Im większa jest ten-

dencja u dzieci do stosowania restrykcji dietetycznych, tym większy

jest ich wskaźnik BMI, a także im mniejsze jest przekonanie dziec-

ka, że jego zdrowie zależy od niego i im mniejsze jest jego poczucie

własnej skuteczności, tym większy jest stopień jego nadwagi (wyższe

222

Agnieszka Gutowska-Wyka, Magdalena Zadworna-Cieślak

BMI). Szczegółowe badania w grupie dziewcząt z nadwagą wykazały

ponadto, że im niższe jest ich poczucie własnej wartości w sferze „ja

rodzinne” (dotyczącej funkcjonowania w rodzinie, poczucia zrozumie-

nia i akceptacji przez rodziców), tym większy jest ich stopień nadwagi

(wyższe BMI).

W kolejnym etapie analizy statystycznej uzyskanych wyników ba-

dań (7) zastosowano wielokrotną analizę regresji w celu ustalenia stop-

nia i kierunku, w jakim zmienne psychologiczne pozostają powiązane

z zachowaniami związanymi z jedzeniem, a także w jakim stopniu

i kierunku wszystkie zmienne są powiązane z BMI. W grupie dzieci

z nadwagą wyznacznikiem ogólnego wskaźnika zachowań jedzenio-

wych okazał się lęk jako stała cecha osobowości. Wartość Beta wyka-

zała, że im dzieci z nadwagą miały wyższy poziom lęku (lęku rozu-

mianego jako stała cecha osobowości), tym gorsze były ich zachowania

jedzeniowe. W badanej grupie dzieci poczucie własnej skuteczności

– wymiar siły – okazał się wyznacznikiem nawykowego przejadania

się. Im dzieci miały niższe poczucie własnej skuteczności, odnoszące

się do przekonania dotyczącego dysponowania siłą, wymaganą do za-

inicjowania działania, tym większą miały tendencję do nawykowego

przejadania się.

Następnie wyznaczono predyktory nadwagi (mierzonej za pomo-

cą wskaźnika masy ciała – BMI). Wyznacznikiem BMI u dzieci z nad-

wagą okazały się restrykcje dietetyczne. Wartość Beta wykazała, że im

dzieci z nadwagą miały większą tendencję do stosowania restrykcji

dietetycznych, tym większe było ich BMI, a więc większy był stopień

ich nadwagi. Szczegółowe badania pokazały ponadto, iż predyktora-

mi BMI w grupie dziewcząt z nadwagą okazały się poczucie własnej

skuteczności i poczucie własnej wartości. Z wartości Beta wynika, że

im dziewczęta miały niższe poczucie własnej skuteczności, odnoszące

się do przekonania dotyczącego dysponowania siłą, wymaganą do za-

inicjowania działania i im niższe miały poczucie własnej wartości, do-

tyczące funkcjonowania w rodzinie, poczucia zrozumienia i akceptacji

przez rodziców, tym większy był stopień ich nadwagi (wyższe BMI).

U chłopców z nadmierną masą ciała wyznacznikiem BMI okazały się

restrykcje dietetyczne.

Podsumowując przytoczone powyżej wyniki badań, w opiece nad

otyłym dzieckiem należy uwzględnić, jak wynika z ustalonych predyk-

torów, oddziaływania nastawione na zmianę niewłaściwych zachowań

223

Dziecko z nadwagą i otyłością podmiotem oddziaływań psychologicznych

związanych z jedzeniem. Należy także uwzględnić psychologiczne wy-

znaczniki tych zwyczajów żywieniowych, które poprzez niewłaściwe

zachowania związane z jedzeniem wpływają na nadmierną masę ciała.

Program oddziaływań psychologicznych wspomagających redukcję

nadwagi u dzieci, jak wynika z przedstawionych rezultatów badań, po-

winien zawierać zmianę zachowań związanych z jedzeniem, wzmoc-

nienie poczucia własnej wartości i skuteczności, wzmocnienie poczu-

cia, że ma się wpływ na własne zdrowie, a także obniżenie poziomu

lęku. Otrzymane w badaniach predyktory zachowań związanych z je-

dzeniem, zgodnie z fachową literaturą przedmiotu (15, 18, 26), wydają

się pełnić istotną rolę w procesie redukcji nadmiernej masy ciała. Po-

twierdzają to także inne badania przeprowadzone wśród otyłych osób

dorosłych. I tak: w programach redukcji nadwagi u osób dorosłych

również podkreśla się rolę poczucia własnej wartości i skuteczności

oraz wskazuje na rolę poczucia kontroli osobistej, która może wpływać

na przestrzeganie diety, jak i na redukcję otyłości (15).

Modele wyjaśniające zmiany zachowań związanych

z redukcją nadwagi a metody pracy psychologicznej

z dzieckiem otyłym i jego rodziną

W leczeniu otyłości u dzieci stosuje się wiele różnorodnych metod,

często także łączy się je ze sobą. Są bowiem różne rodzaje podejścia

terapeutycznego do redukcji nadwagi (6). Coraz częściej w literatu-

rze zwraca się uwagę na znaczenie udzielania pomocy psychologicznej

w przypadku otyłości. I tutaj można znaleźć różne poglądy dotyczą-

ce skuteczności danych oddziaływań psychologicznych, także w za-

leżności od przyjmowanych założeń teoretycznych psychoterapeuty.

Przyjmowane przez psychologa założenia teoretyczne oraz wynikają-

ce z tego metody postępowania w terapii charakteryzują daną szkołę

terapeutyczną i wynikają z ogólnej koncepcji powstawania i leczenia

określonych zaburzeń w tejże właśnie szkole (27). Są różne modele

wyjaśniające zmiany zachowań związanych z redukcją nadwagi (6, 15).

Można wymienić tutaj między innymi model racjonalny, społecznego

uczenia się czy podejście poznawczo-behawioralne. Model racjonalny

przyjmuje, iż człowiek jako istota myśląca kieruje się w swym działaniu

rozumem, a jego zachowanie jest wynikiem procesów logicznego my-

224

Agnieszka Gutowska-Wyka, Magdalena Zadworna-Cieślak

ślenia. Podejście to zakłada, że wystarczy poinformować osobę o czyn-

nikach zagrożenia i zachowaniach zwiększających ryzyko zachorowa-

nia, pokazać zachowania zabezpieczające zdrowie, a jednostka zmieni

swoje szkodliwe zachowania, wynikające z braku wiedzy o czynnikach

ryzyka, na zachowania sprzyjające zdrowiu (14). Oparte na modelu ra-

cjonalnym programy redukcji nadwagi główny nacisk kładą na eduka-

cję. Przekazywanie wiedzy na temat odżywiania, stosowania różnych

diet i roli ćwiczeń fizycznych odbywa się przede wszystkim w formie

pogadanki, filmu, instruktażu. Niestety, skuteczność tego podejścia nie

jest zbyt wysoka. Nowoczesne podejścia do edukacji zdrowotnej są już

bardziej wielowymiarowe.

Zachowania zdrowotne w modelach opartych na teorii uczenia się

odbierane są jako wyuczone reakcje wzmacniane drogą kar i nagród.

Podejście to kładzie nacisk na proces przyswajania i utrzymywania się

zachowań, a przedmiotem zainteresowania są tu sytuacyjne determi-

nanty zachowań zdrowotnych, w szczególności nagrody i kary skoja-

rzone z określonymi zachowaniami (3). Badania pokazują, iż programy

redukcji nadmiernej masy ciała oparte na modelu społecznego uczenia

się przynoszą dobre rezultaty, szczególnie w porównaniu z efektywno-

ścią stosowania różnych diet (14). Wyniki badań długofalowych, oce-

niających skuteczność tych programów, pokazują, że zmiana zachowań

nie chroni przed ponownym przytyciem (23). Programy te mimo to

pozostają jednym ze skuteczniejszych sposobów redukcji nadmier-

nej masy ciała, sposobem który jest wciąż udoskonalany. Podejście

poznawczo-behawioralne stanowi dominującą – jak pisze Okun (19)

– orientację teoretyczną, stosowaną przez wielu terapeutów, którzy

uważają, że dzięki zmianie sposobu myślenia osoby można zmienić

jej system wartości, a to spowoduje zmianę zachowania. Model po-

znawczo-behawioralny jest połączeniem behawiorystycznych teorii

uczenia się z koncepcją kładącą nacisk na myślenie, uczucia, motywy,

plany, cele, wyobrażenia i wiedzę pacjenta. Zgodnie z tym modelem

psycholog w pracy z pacjentem otyłym skupia się na racjonalności,

procesach myślenia i na rozwiązywaniu problemów. Charakter postę-

powania psychologa z pacjentem można ocenić jako dyrektywny, in-

struujący i bazujący na technikach werbalnych. Często w instytucjach

opieki zdrowotnej preferowany jest właśnie ten model terapii. Terapia

ta dowiodła swej skuteczności także w redukcji nadwagi (3, 4), gdyż

jak podkreśla Ogden (13), współczesne, wszechstronne, wielowymia-

225

Dziecko z nadwagą i otyłością podmiotem oddziaływań psychologicznych

rowe poznawczo-behawioralne programy postrzegają leczenie otyłości

w szerszej perspektywie niż tradycyjne podejścia. Zawierają one za-

równo tradycyjne metody samomonitoringu z informacją żywieniową,

ćwiczeniami, poznawczą restrukturyzacją, zmianą postawy, a zarazem

koncentrują się na zapobieganiu ponownemu przytyciu. Niezależnie

od przyjmowanych założeń teoretycznych psychoterapeuty wybór stra-

tegii i metody udzielania pomocy psychologicznej winien być podyk-

towany tym, jaką rolę pełni nadwaga w życiu dziecka i jego rodziców.

Pomoc psychologiczna powinna być skierowana w przypadku otyłości

małego pacjenta zarówno do dziecka, jak i do rodziców lub całej ro-

dziny. Rodzaj współpracy z psychologiem (to, czy przewiduje się indy-

widualny rodzaj kontaktu czy udział w grupie terapeutycznej), forma

opieki psychologicznej (konsultacja czy terapia) powinny być dosto-

sowane do indywidualnych potrzeb dziecka i jego rodziców. Zazwy-

czaj, gdy pacjentem otyłym jest małe dziecko, opieka psychologiczna

obejmuje głównie jego rodziców. Dla dzieci starszych i ich rodziców

przeznaczone są indywidualne spotkania z psychologiem (20), a także

udział w programach oddziaływań psychologicznych wspomagających

redukcję nadwagi u dzieci (6).

Wyniki wcześniej przedstawionych badań posłużyły do stwo-

rzenia programu oddziaływań psychologicznych wspomagającego

redukcję nadwagi u dzieci. Idea programu zakłada, iż powinien być

on realizowany w formie warsztatowej, co pozwala na wykorzysta-

nie zasobów grupy w celu kształtowania umiejętności praktycznych.

Stosowane w ramach programu techniki to m.in. „burza mózgów”,

praca w parach lub grupach, dyskusja, odgrywanie ról, techniki re-

laksacyjne i wizualizacja. Osobą prowadzącą program powinien być

psycholog lub pedagog, mający wcześniejsze doświadczenie w prowa-

dzeniu warsztatów i zaznajomiony z problematyką otyłości. Warsztaty

powinny odbywać się raz w tygodniu i trwać ok. 60 minut. Z uwagi

na duży wpływ oddziaływań wychowawczych rodziców ważne jest,

by w programie uczestniczyli także rodzice. Warsztaty powinny być

prowadzone wspólnie lub równolegle dla dzieci i ich rodziców. Pro-

gram oddziaływań psychologicznych wspomagających redukcję nad-

wagi u dzieci zaplanowany jest na 7 kolejnych warsztatów ułożonych

tematycznie, których celem jest m.in. integracja grupy, wprowadze-

nie w problematykę nadwagi, uświadomienie sobie przyczyn i konse-

kwencji nadmiernej masy ciała, uświadomienie własnych zachowań

226

Agnieszka Gutowska-Wyka, Magdalena Zadworna-Cieślak

związanych z jedzeniem i kształtowanie prawidłowych nawyków ży-

wieniowych (warsztat 1. i 2.). Podczas 3. warsztatu następuje zawarcie

kontraktu, wytyczenie sobie celu pracy i modyfikacja zachowań sprzy-

jających nadmiernemu jedzeniu. Kolejne warsztaty (4. i 5.) mają na

celu zwiększenie poczucia własnej wartości, skuteczności i motywacji

do zredukowania wagi, kształtowanie poczucia odpowiedzialności za

swoje zdrowie oraz uczenie zachowań asertywnych, umożliwiających

odmawianie jedzenia, kiedy nie jest się głodnym. 6. warsztat: „Jak ra-

dzić sobie z lękiem” ma na celu zwiększenie poczucia pewności siebie

i kształtowanie umiejętności pozwalających na radzenie sobie z lę-

kiem. Wytyczenie dalszej drogi postępowania, dostrzeżenie i podkre-

ślenie pozytywnych rezultatów programu to ostatni warsztat. Program

można modyfikować do zaistniałych potrzeb grupy.

Wnioski

Podsumowując te rozważania teoretyczne i doniesienia badawcze,

należy pamiętać, iż niezależnie od rodzaju podejścia terapeutycznego

do redukcji nadwagi naczelnym dobrem, jakim należy się kierować,

powinno być dobro dziecka traktowanego jako podmiot oddziaływań

psychologicznych. Wykorzystując dotychczasowe zdobycze wiedzy

w pracy z małym pacjentem, należy uwzględnić oddziaływania psy-

chologiczne nastawione na zwiększenie aktywności fizycznej dziecka

i zmianę niewłaściwych zachowań związanych z jedzeniem. Program

oddziaływań psychologicznych wspomagających redukcję nadwa-

gi u dzieci powinien uwzględniać takie psychologiczne wyznaczniki

zwyczajów żywieniowych, jak: wzmocnienie poczucia własnej warto-

ści i skuteczności, wzmocnienie poczucia, że ma się wpływ na własne

zdrowie, a także obniżenie poziomu lęku.

Piśmiennictwo

1. Aronne L. I., Schudnij, by żyć dłużej, Wydawnictwo Amber, Warszawa,

1998.

2. Baumeister R. F., Heatherton T. F., Tice D. M., Utrata kontroli. Jak i dlacze-

go tracimy zdolność samoregulacji, PARPA, Warszawa, 2000.

227

Dziecko z nadwagą i otyłością podmiotem oddziaływań psychologicznych

3. Bishop G. D., Psychologia zdrowia, Wydawnictwo Astrum, Wrocław,

2000.

4. Carson R. C., Butcher J. N., Mineka S., Psychologia zaburzeń, GWP,

Gdańsk, 2003.

5. Gilbert S., Pathology of Eating. Psychology and Treatment, Social and Psycho-

logical Aspects of Medical Practice, Routledge & Kegan Paul, 1986.

6. Gutowska-Wyka A., Podejścia terapeutyczne do redukcji nadwagi u dzieci

i młodzieży, „Endokrynologia pediatryczna”, 2008, nr 4 (25), t. 7, Lublin,

s. 55–64.

7. Gutowska-Wyka A.: Psychologiczne wyznaczniki nadwagi u dzieci i mło-

dzieży, [maszynopis pracy doktorskiej], Katolicki Uniwersytet Lubelski,

Lublin, 2004.

8. Gutowska-Wyka A., Psychologiczne wyznaczniki zachowań jedzeniowych

u dziewcząt z nadwagą i z wagą w normie w wieku 10–12 lat, Psychologia

Rozwojowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2006,

t. 11, nr 3, s. 105–112.

9. Gutowska-Wyka A., Radzenie sobie ze stresem a zwyczaje żywieniowe

u młodzieży z nadwagą i z wagą w normie, „Zeszyty Naukowe WSHE.

Psychologia”, 2003, nr 1 (31), s. 13–20.

10. Herman C. P., Polivy J., Mental control of eating: Excitatory and inhibitory

food thoughts, [w:] D. M. Wegner, J. W. Pennebaker (eds.), Handbook of men-

tal control, Englewood Cliffs Prentice Hall, New York, 1993, s. 491–505.

11. Juczyński Z., Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia, Pracow-

nia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego,

Warszawa, 2001.

12. Le Bow M. D., Jak schudnąć?, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warsza-

wa, 1998.

13. Ogden J., The Psychology of Eating. From Healthy to Disordered Behavior,

Blackwell Publishing, Bodmin, Cornwall, 2003.

14. Ogińska-Bulik N., Jeśli zamierzasz schudnąć. Programy oddziaływań psy-

chologicznych wspomagających redukcję nadwagi, Wydawnictwo WSHE

w Łodzi, Łódź, 1999.

15. Ogińska-Bulik N., Psychologia nadmiernego jedzenia, Wydawnictwo UŁ,

Łódź, 2004.

16. Ogińska-Bulik N., Gutowska-Wyka A., Lęk i radzenie sobie ze stresem

u dzieci z nadwagą, „Sztuka Leczenia”, 2001, nr 2, s. 65–69.

17. Ogińska-Bulik N., Gutowska-Wyka A., Wyznaczniki radzenia sobie ze

stresem przez dzieci z nadwagą i wagą w normie, [w:] I. Heszen-Niejodek

(red.), Konteksty stresu psychologicznego, Wydawnictwo UŚ, Katowice, 2002.

228

Agnieszka Gutowska-Wyka, Magdalena Zadworna-Cieślak

18. Ogińska-Bulik N., Juczyński Z., Coping with stress as a determinant of reduc-

ing overweight in women, „Studia Psychologica”, 2001, nr 43 (1), s. 23–31.

19. Okun B. F., Skuteczna pomoc psychologiczna, Instytut Psychologii Zdrowia,

PTP, Warszawa, 2002.

20. Radoszewska J., Opieka psychologiczna nad dzieckiem otyłym i jego rodziną,

[w:] A. Oblacińska, B. Woynarowska (red.), Otyłość. Jak leczyć i wspierać

dzieci i młodzież, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, 1995.

21. Radoszewska J., Z badań nad tożsamością osób otyłych, „Nowiny Psycholo-

giczne”, 1994, nr 4 (87), s. 87–91.

22. Schwarzer R., Fuchs R., Self-efficacy and health behaviors, [w:] M. Coon-

er, P. Norman (eds.), Predicting health behaviour, Open University Press,

Buckingham–Philadelphia, 1996.

23. Sheridan C. L., Radmacher S. A., Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla bio-

medycznego modelu zdrowia, Instytut Psychologii Zdrowia, PTP, Warsza-

wa, 1998.

24. Somer E., Wpływ jedzenia na nastrój, Wydawnictwo Amber, Warszawa,

1998.

25. Weker H., Rudzk-Kańtoch Z., Postępowanie dietetyczne u dzieci z otyło-

ścią prostą, [w:] A. Oblacińska, B. Woynarowska (red.), Otyłość. Jak leczyć

i wspierać dzieci i młodzież, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, 1995.

26. Wichstrøm L., Social psychological, and physical correlates of eating problems.

A study of the general adolescent population in Norway, „Psychological Medi-

cine”, 1995, nr 25.

27. Włodawiec B., Psychoterapia zaburzeń odżywiania się. Problemy emocjonal-

ne, czynniki leczące, relacje z przebiegu terapii, Instytut Psychospołeczny,

Warszawa, 2001.

28. Woynarowska B., Oblacińska A., Wprowadzenie, [w:] A. Oblacińska,

B. Woynarowska (red.), Otyłość. Jak leczyć i wspierać dzieci i młodzież, In-

stytut Matki i Dziecka, Warszawa, 1995.