ERGONOMIA
Temat : Wysiłek fizyczny i psychiczny człowieka w procesie pracy .
1 . Charakterystyka pracy umysłowej .
Tradycyjnie został przyjęty pogląd , że fizjologia pracy zajmuje się głównie dziedziną pracy mięśniowej , a więc fizycznej , zaś
psychologia pracy - pracą umysłową . Istotnie psychologia pracy ; głównie zaś ta jej dziedzina, którą nazwano psychologią
inżynieryjną, zajęła się problematyką odbioru i przetwarzania informacji oraz podejmowania decyzji, a więc czynnościami
wykonywanymi przez układ nerwowy człowieka.
Psychologia pracy jednak nie ogranicza siÄ™ do badania odbioru i przetwarzania informacji czy podejmowania decyzji . Zajmuje
się ona także czynnościami wykonawczymi , rozwijając i usprawniając naukę o ruchach , a więc czynnościach wykonywanych przez
układ mięśniowy.
Pod wpływem postępu technicznego w licznych dziedzinach zaczęła się zacierać różnica między pracą fizyczną a pracą
umysłową . Taka tendencja spowodowała , że we wszystkich krajach zainteresowanych zagadnieniami pracy umysłowej zaczęto
dokonywać analizy czynników określających zaistniały stan rzeczy . Wydaje się , że można wyróżnić tutaj trzy główne przyczyny:
1 postęp techniczny w zakresie środków wytwarzania transportu i łączności , w wyniku którego prace ciężkie i uciążliwe są w coraz
większym stopniu przejmowane przez mechanizmy, robotnicy zaś wykonują coraz częściej prace zawierające znaczny element
Å‚adunku intelektualnego , 2) wzrost zatrudnienia w
sektorze usług ,dla którego przetwarzającym typem pracownika jest pracownik umysłowy,
3 wzrost znaczenia tzw. zaplecza technicznego i służb społeczno-ekonomicznych
( biura konstrukcyjne i projektowe, działy planowania i analizy ekonomicznej czy
służby społeczne w przedsiębiorstwie ) , co w sposób zasadniczy zmienia strukturę
funkcjonalnÄ… zatrudnienia .
W rezultacie zaobserwować można szybki wzrost odsetka pracowników umysłowych wśród ogółu zatrudnionych w większości
krajów świata . Podobna tendencja występuje również w Polsce . Jednocześnie odbył się i odbywa się nieuchwytny dla statystyki
proces coraz większego nasycenia treścią intelektualną pracy robotników , co jest bezpośrednią konsekwencją stosowania w coraz
szerszym zakresie sprawniejszych metod technicznych i organizacyjnych . Zjawiska te w pełni uzasadniają bliższe zainteresowanie
pracą umysłową nie tylko od strony ekonomicznej i socjologicznej , ale również z punktu widzenia analizy ergonomicznej , tzn. z
uwzględnieniem szeroko pojętych warunków pracy. Wydaje się w związku z tym celowe zdefiniowanie istoty pracy umysłowej.
Istotą pracy umysłowej jest podejmowanie decyzji na podstawie informacji zewnętrznych ( eksteroceptywnych ) i wewnętrznych (
prioprioceptywnych ).Tak więc w analizie układu człowiek
praca istota pracy umysłowej skupia się w pierwszych dwóch etapach
procesu pracy : odbiór informacji oraz przetwarzanie informacji i podjęcie decyzji .
Trzeci etap procesu pracy
wykonanie czynności
jest elementem pracy przeważnie fizycznej . Istnieje wiele postaci pracy
umysłowej , co stwarza przeszkodę przy opracowaniu jednolitego schematu klasyfikacyjnego .
Najszersze zastosowanie ma schemat klasyfikacyjny , w którym można wyróżnić następujące grupy :
grupę pracowników umysłowych , których praca nie wymaga zastosowania maszyn lub innych urządzeń technicznych ,
grupę pracowników umysłowych , których praca charakteryzuje się dużym udziałem czynności kontrolnych , śledzących i
sterowniczych , wymagających zastosowania różnego rodzaju urządzeń technicznych i jest ona wykonywana na podstawie stałych
algorytmów z mniejszą lub większą swobodą wyboru optymalnych decyzji opartych na docierających ze środowiska roboczego
informacjach ,
grupę pracowników umysłowych wykonujących swoje czynności na podstawie różnorodnej informacji docierającej ze środowiska
roboczego , z minimalną możliwością stałych algorytmów ,
grupę pracowników umysłowych wykonujących pracę o charakterze twórczym , przebiegającą na podłożu czynności heurystycznych ,
polegającą na opracowaniu nowych algorytmów czynności zawodowych lub tworzeniu dóbr materialnych bądź duchowych ,
stanowiÄ…cych swego rodzaju pierwowzory ,
grupę pracowników wykonujących pracę o charakterze kierowniczym .
2 . Metody fizjologiczne , psychologiczne i psychofizjologiczne służące do pomiaru obciążenia organizmu wysiłkiem
umysłowym podczas pracy .
Obecnie występuje proces przemian w charakterze jakości pracy , polegający m.in. na zacieraniu się ostrego podziału między
pracą fizyczną a umysłową . Tak więc człowiek z jednej strony jest w coraz mniejszym stopniu zaangażowany jako źródło energii , a z
drugiej strony spełnia coraz większą rolę jako układ sterujący i kontrolujący złożone maszyny i urządzenia , jak również systemy
organizacyjne . Tak więc ustalenie wysiłku umysłowego na danym stanowisku wydaje się bardzo istotne ze względów ergonomicznych
i organizacyjnych ( np. w celu racjonalnego ustalenia przerw i zastępstw w pracy ) . Z oceny wysiłku umysłowego może korzystać
również ekonomika pracy przy analizie i kwalifikowaniu pracy .
Istnieje wiele możliwości w miarę przybliżonego określenia obciążenia organizmu wysiłkiem umysłowym . W zależności od
rodzaju stosowanych metod i technik badawczych można ustalić trzy podstawowe podejścia : psychologiczne , fizjologiczne i
fizjologiczno-psychologiczne . ( tabela 1 )
Pierwsze zostanie omówione podejście psychologiczne , w którym stosuje się wiele metod do pomiaru wysiłku umysłowego .
Wyodrębnia się tu trzy grupy obejmujące łącznie 12 metod badawczych . Najbardziej przydatna z punktu widzenia praktycznego
zastosowania jest metoda z pierwszej grupy i trzy metody z trzeciej grupy .
Metoda badawcza należąca do pierwszej grupy metod polega na szacunkowej ocenie procesu pracy , obciążenia organizmu
wysiłkiem umysłowym i reprezentuje podejście psychologiczne , polegające na zmierzeniu obciążenia psychicznego liczbą informacji
wysyłanych przez obsługiwane urządzenie . Jednym z interesujących wyników badań laboratoryjnych jest stwierdzenie , że jeżeli są
dwa źródła sygnałów , to sprawność operatora jest mniejsza aniżeli przy nadawaniu tej samej liczby sygnałów przez jedno źródło .
Wynika z tego , że dla oceny uciążliwości pracy nie wystarcza stwierdzić , ile dane urządzenie emituje sygnałów, ale jaka jest
struktura obsługiwanej aparatury .
Pierwsza metoda zaliczana do trzeciej grupy polega na ocenie liczby błędów lub opuszczeń składających się na pomyłki
popełniane przez operatora i wnioskowaniu na tej podstawie o rozmiarach obciążenia psychicznego (zmęczenia) pracownika .Metoda ta
pozwala szczególnie dobrze przeprowadzić analizę jakościową pracy .Natomiast przy analizie ilościowej (ocena wydajności pracy )
występują trudności wyizolowania tych czynników powodujących wzrost wydajności , które wynikają z obciążenia psychicznego pracą
.W pewnych sytuacjach można mierzyć czas rekcji operatora i tą drogą pośrednią wnioskować o stopniu zmęczenia pracą .
DrugÄ… metodÄ…
cieszącą się dziś znaczą popularnością w wielu ośrodkach badawczych
jest technika oceny obciążenia
psychicznego za pomocą tzw. Zadania dodatkowego .Polega ona na tym , że jednostka badana ma wykonać , obok swego
podstawowego zadania , również inne czynności dodatkowe . Stopień , w jakim morze ona wykonać dodatkowe zadanie
bez
obciążenia poziomu wykonywania czynności podstawowych
jest miarÄ… “rezerwowanej zdolnoÅ›ci do pracy", pozostajÄ…cej przy danym
zaabsorbowaniu pracą podstawową , a więc pośrednią mirą obciążenia psychicznego .
Trzecia metoda , która jest często stosowana w praktyce do oceny psychicznej uciążliwości pracy , polega na interpolowaniu
zadań testowych .Metoda ta pozwala na określenie poziomu sprawności psychomotorycznej oraz stanu percepcji i pobudzenia
centralnego układu nerwowego. Oceny poziomu dokonuje się za pomocą dwóch testów : punktowania i kropkowania . Zadania testowe
przeprowadza się czterokrotnie : przed rozpoczęciem pracy , pod koniec trzeciej godziny , pod koniec szóstej godziny i w ósmej
godzinie pracy . Wykonuje się również pomiary czasu reakcji prostej na bodziec świetlny oraz próbę sprawności dłoni i palców przy
użyciu deksterymetru .
W drugim podejściu
fizjologicznym
stosuje się wiele metod do pomiaru wysiłku umysłowego . Celowe wydaje się
omówienie trzech metod , które są stosowane w badaniach laboratoryjnych .
Pierwsza metoda oceny obciążenia umysłowego jest oparta na zmianach zachodzących w procesach wegetatywnych ustroju ,
przejawiających się w zwiększeniu zapotrzebowania na tlen , zmianach temperatury , ciśnienia krwi , częstości tętna itp. U podstaw tej
metody leży założenie że praca umysłowa powoduje zwiększenie intensywności zużycia tlenu . Mózg pochłania około 20 % tlenu
zużywanego przez organizm w stanie spoczynku , mimo że ciężar mózgu nie przekracza 2 % masy ciała . Komórka mózgowa zużywa
bowiem około dwudziestokrotnie więcej tlenu aniżeli komórka mięśniowa . Ponadto tego rodzaju pracy towarzyszą wyraźne reakcje
wegetatywne , takie jak wzrost przemiany materii ( tabela 2 ) , częstość tętna , oddychania oraz zewnętrzne wahania się oporu skóry .
Zmiany te występują wyraźnie na początku okresu pracy , natomiast dalszy ich przebieg zależy od warunków , jakich wykonywana jest
praca umysłowa .
Mimo obserwowanego wpływu pracy umysłowej na przemianę materii i inne czynności wegetatywne nie można stosować
mierników tej przemiany do określania ciężkości pracy umysłowej . W związku z tym wielu fizjologów stosuje inne mierniki pracy
umysłowej . Dużym zainteresowaniem cieszy się druga metoda , określająca poziom zmęczenia psychicznego człowieka na
podstawie zjawiska np. “ krytycznej czÄ™stotliwoÅ›ci migotania Å›wietlnego " . MigocÄ…ce źródÅ‚o sygnałów Å›wietlnych dostrzegane jest przy
określonej częstości migotania jako źródło ciągłe ( np. film ) . Otóż stwierdzono , że zmęczenie powoduje znaczne zmniejszenie się tej
częstości migotania stwarzającego wrażenie ciągłości . Stosując to kryterium oceny zmęczenia okazało się , że zmniejszenie się tej
częstości może być wywołane zmęczeniem zarówno umysłowym , jak i fizycznym . Wobec tego test nie może być wykorzystany do
określenia specyficznego zmęczenia umysłowego .
Trzecią metodą służącą do mierzenia uciążliwości pracy umysłowej jest analiza czynności serca , zwłaszcza zaś jej
komponentu elektrofizjologicznego , tzn. EKG . Instytut Biologiczno
Fizjologiczny Śląskiej Akademii Medycznej wykonał badania na
33 zdrowych mężczyznach zajmujących kierownicze stanowiska w przemyśle . Rejestrowano w sposób ciągły na taśmach
magnetycznych ich elektrokardiogramy . Następnie uzyskane wyniki poddano analizie komputerowej . Ustalono , że przy zmianie
jednej czynności na drugą , jak również w trakcie trwania czynności , ujawniła się zmiana rytmu pobudzania serca ( chodzi tutaj o
arytmię fizjologiczną , którą można uchwycić tylko za pomocą przyrządów ) . Jeżeli w przyszłości zaistnieje możliwość dokładnego
sprecyzowania , jakie zmiany zachodzą w ośrodkowym układzie nerwowym pod wpływem pracy umysłowej , wówczas uda się
przyporządkować określone stany mózgowia określonym obrazom EKG . W takiej sytuacji obciążenie wysiłkiem umysłowym będzie
mogło być identyfikowane za pomocą odpowiednich metod analizy EKG . Tego rodzaju pomiary , poza nielicznymi wyjątkami
realizowane są w warunkach laboratoryjnych . Są one pod względem metodycznym wykonywane bardzo rygorystycznie . Z tego
powodu ich użyteczność w praktyce ergonomicznej jest niewielka .
W badaniach ergonomicznych zwraca się szczególną uwagę na opracowanie fizjologiczno- psychologicznych mierników
wysiłku umysłowego
trzecie podejście . Wychodzi się przy tym z założenia , że zmiany zachodzące w ośrodkowym układzie
nerwowym i w niektórych organach i narządach człowieka powinny być miarą stopnia zmęczenia . Istniałaby wówczas możliwość
ustalenia kosztu fizjologicznego pracy , jak również norm tego kosztu . Jednakże brak rozeznania co do istoty wysiłku umysłowego i
trudności pomiaru tego wysiłku uniemożliwiają wprowadzenie tego rodzaju norm dla pracy umysłowej . Niemniej wydaje się celowe
przedstawienie dwóch najczęściej stosowanych metod badawczych w podejściu fizjologiczno-psychologicznym .
Pierwsza metoda polega na badaniu aktywności elektrycznej kory mózgowej . Opiera się ona na zasadzie że każda
działalność organizmu powoduje zmiany aktywności kory mózgowej . Wynika to z tego , że aktywność elektryczna mózgu wykazuje
daleko idące podobieństwo zmian podczas pracy umysłowej i fizycznej . W tych warunkach , wobec niemożliwości ustalenia
fizjologicznych kryteriów pracy umysłowej , zagadnienie to stało się przedmiotem badań psychologii eksperymentalnej i psychologii
pracy .
Druga metoda polega na badaniu rezerwy zdolności do pracy kory mózgowej . Jest ona rezultatem prób połączenia metod
fizjologicznych i psychologicznych dla badania obciążenia i zmęczenia umysłowego . W wyniku badań przeprowadzonych w
laboratorium fizjologii pracy Narodowego Centrum Badawczego w Paryżu , polegających na pomiarach encefalograficznych aktywności
elektrycznej mózgu osób mających wykonywać intensywne krótkotrwałe czynności psychomotoryczne ( reagowanie na sygnały
wzrokowe i akustyczne ) , okazało się , że wywołane potencjały , będące wyrazem rezerwy zdolności do pracy kory mózgowej , były
słabsze w czasie wykonywania zadania głównego , szczególnie jeśli polegało ono na reagowaniu na sygnały wzrokowe .Przedstawiona
charakterystyka kierunków i metod badania obciążenia psychicznego świadczy, że w większości przypadków metody te nie wyszły
dotąd poza stadium eksperymentu. Powoduje to, że jedynie w niektórych sytuacjach stosowane są w praktyce wypróbowane metody
badawcze do mierzenia obciążenia organizmu wysiłkiem umysłowym.
Wydaje się, że przedstawiona propozycja w zakresie praktycznego stosowania oceny obciążenia psychicznego procesem
pracy wytrzymuje próbę konfrontacji z pozostałymi metodami , przede wszystkim ze względu na łatwość jej stosowania , nie
wymagajÄ…cego specjalistycznej aparatury laboratoryjnej .
W nowych warunkach społeczno-gospodarczych wdrożenie tej metody do praktyki gospodarczej byłoby celowe . Może ona
służyć nie tylko celom analizy ergonomicznej , ale również może być zastosowana do analizy pracy oraz jej kwalifikowania . Na
podstawie wyników badań uzyskanych poprzez zastosowanie tej metody można wskazać możliwości poprawy materialnych warunków
pracy , dostosowania maszyn do człowieka , ułatwienia osiągnięcia zgodności wykonywanej pracy z jego kwalifikacjami ,
predyspozycjami psychofizjologicznymi oraz zainteresowaniami . Metoda ta może być także pomocna w określeniu norm i systemów
płac .
3.Zdolność do wysiłku i ogólna wydolność fizyczna człowieka .
Zdolność do wysiłku zależy zarówno od różnych organizmu człowieka , a więc od właściwości i sprawności jego układu
ruchowego , a także innych narządów i układów współdziałających w zaopatrywaniu pracujących mięśni w tlen i substraty
energetyczne oraz usuwaniu nadmiaru ciepła z organizmu , jak i od niektórych cech psychologicznych i motywacji do wykonania
określonej pracy .
Sprawność układu ruchowego charakteryzuje się tzw. Cechami motorycznymi , do których się zalicza : szybkość ,
koordynację , precyzję ruchów oraz zwinność i giętkość ciała , a także siłę mięśni i wytrzymałość . Cechy te oceniać można za
pomocą specyficznych testów sprawnościowych .
W fizjologii pracy duże znaczenie ma pojęcie ogólnej wydolności fizycznej oznaczające zdolność organizmu do wykonywania
długotrwałego wysiłku , który angażuje duże grupy mięśni , bez szybko narastającego zmęczenia i znacznego stopnia zmian w
środowisku wewnętrznym organizmu ( zaburzeń homeostazy ) . Do zmian tych należą : kwasica , podwyższenie temperatury
wewnętrznej , wzrost ciśnienia tętniczego krwi oraz upośledzenie zdolności szybkiej likwidacji tych zmian po zakończeniu pracy .
Ogólna wydolność fizyczna zależy w znacznym stopniu od zdolności pobierania tlenu przez organizm , której miarą jest pułap tlenowy .
W praktyce jest on traktowany jako wskaźnik ogólnej wydolności fizycznej , chociaż nie ujmuje on wszystkich czynników
kształtujących jej poziom . Wśród czynników decydujących o wielkości pułapu tlenowego największe znaczenie u ludzi zdrowych ma
sprawność transportu tlenu . Pułap tlenowy jest więc sumarycznym wskaźnikiem dobrze charakteryzującym sprawność układu
krążenia i układu oddechowego . W tablicy 3 przedstawiono maksymalne pobieranie tlenu u mężczyzn i kobiet w różnym wieku wraz z
klasyfikacją wydolności fizycznej . Wykorzystując pułap tlenowy jako wskaźnik wydolności można w sposób liczbowy przedstawić
relację między wydolnością a obciążeniem wysiłkowym . Intensywność wysiłku wyrażona jako tzw. Obciążenie względne , będące
stosunkiem między zapotrzebowaniem na tlen a indywidualną wielkością pułapu tlenowego ( % VO2 max ) określa lepiej rzeczywiste
obciążenie organizmu niż bezwzględny wydatek energii lub praca zewnętrzna . Znając wielkość obciążenia względnego , można z
pewnym prawdopodobieństwem przewidywać : czas wykonywania określonej pracy bez zmęczenia , stopień towarzyszących jej
zaburzeń homeostazy i nasilenie niektórych funkcji fizjologicznych , np. częstość skurczów mięśni serca . Zależność między czasem
wykonywania wysiłku do momentu pojawienia się odczucia wyczerpania a wielkością obciążenia względnego ma charakter
krzywoliniowy , a jej przebieg jest odmienny u osób o dużej i małej wydolności . Szybkie skracanie się czasu pracy przy dużych
obciążeniach ma związek z występowaniem progu beztlenowego przy obciążeniu od 50 do 70% pułapu tlenowego i szybkim rozwojem
kwasicy po jego przekroczeniu . Próg anaerobowy występuje przy mniejszych obciążeniach względnych u osób o małej wydolności niż
u osób o dużej wydolności . Stanowi on więc dodatkowy wskaźnik ogólnej wydolności fizycznej .
Bezpośredniego pomiaru pułapu tlenowego można dokonać podczas badanie wielkości obciążenia na cykloergometrze lub na
bieżni elektrycznej . Zwykle w tym celu stosuje się test o wzrastającej intensywności , podczas którego przy każdym obciążeniu
mierzy się pułap tlenowy i rejestruje elektrokardiogram . Test musi być poprzedzony badaniem lekarskim i musi być wykonywany w
obecności lekarza , który jest obowiązany przerwać test , gdy pojawią się nieprawidłowe reakcje zagrażające zdrowiu badanej osoby .
Wówczas gdy test jest przeprowadzony na cykloergometrze pierwsze obciążenie wynosi 50-75 W u mężczyzn 25-50 W u kobiet , a
następnie zwiększa się obciążenie co 1-3 min o 25-50W , aż do momentu , w którym przy wzroście obciążenia nie zwiększa się pułap
tlenowy lub badana osoba czuje się wyczerpana . Dodatkowym wskaźnikiem osiągnięcia pułapu tlenowego jest ustalenie się częstości
skurczów serca na poziomie maksymalnym . W wypadku zastosowania bieżni , test rozpoczyna się zwykle od chodu z szybkością
4,8-5,0 km/h przy kącie nachylenia o 1,4 o , a następnie zwiększa się kąt nachylenia o 1,4 o co 1-2 min ( można też zwiększyć
odpowiednio szybkość chodu lub biegu ) . Kryteria osiągnięcia pułapu tlenowego są takie same jak podczas testu na cykloergometrze .
Mierząc podczas testów o wzrastającym obciążeniu wentylację minutową płuc lub(i) stężenie kwasu mlekowego we krwi pobieranej z
opuszki palca ( lub żyły przez uprzednio założony cewnik ) można oznaczyć próg beztlenowy . W tym celu określa się obciążenie ,
przy którym pojawia się hiperwentylacja lub zaczyna szybko narastać stężenie kwasu mlekowego we krwi . Stosując równania regresji
krzywoliniowej ( krzywa wykładnicza ) dla zależności między obciążeniem można także wyliczyć próg beztlenowy jako obciążenie ,
przy którym stężenie kwasu mlekowego wynosi 4 mmol/l . Stosowanie wysiłku maksymalnego , zwłaszcza u osób w średnim lub
starszym wieku , jest połączone z ryzykiem . Z tego powodu opracowano pośrednie metody określania wydolności fizycznej , które są
oparte głównie na prostoliniowej zależności między częstością skurczów serca a obciążeniem i pobieraniem tlenu . Dzięki tej
zależności można na podstawie częstości skurczów serca przy obciążeniach mniejszych od maksymalnego przewidywać , przy jakim
obciążeniu osoba badana osiągnie pułap tlenowy , czyli maksymalną , odpowiednią do swojego wieku , częstość skurczów serca .
Przewidywanie takie ułatwia nomogram Astranda-Ryhming . Posługując się tym nomogramem można określić pułap tlenowy podczas
wysiłku na cykloergometrze lub podczas tzw. Step-testu , czyli wchodzenia na stopień .Wysokość stopnia wynosi 33 cm dla kobiet i
40 cm dla mężczyzn , a częstość wchodzenia 22,5 wejść na minutę . Tempo wchodzenia ustala się za pomocą metronomu . Zarówno
w przypadku cykloergonomu , jak i step-testu czas wysiłku powinien wynosić 5-6 min , tzn. do stabilizacji częstości skurczów serca .
Odczytaną z nomogramu wartość pułapu tlenowego należy pomnożyć przez współczynnik właściwy dla wieku badanej osoby .
Innym wskaźnikiem wydolności fizycznej , który wykorzystuje zależności między częstością skurczów a obciążeniem , jest
wskaźnik PWC170 . Oznacza on wielkość obciążenia ( w watach ) , przy którym częstość skurczów serca osiąga wartość 170 sk./min
. Dla osób w średnim i starszym wieku analogicznymi wskaźnikami są PWC150 i PWC130 . Zasada pomiaru polega na określeniu
częstości skurczów serca podczas trzech wysiłków o różnym obciążeniu i wyznaczeniu PWC170 (PWC150 lub PWC130 ) metodą
ekstrapolacji .
4. Odczucie ciężkości wysiłku i zmęczenie .
Sygnały z pracujących mięśni i narządów wewnętrznych , które są przenoszone przez nerwy czuciowe , są integrowane w
ośrodkowym układzie nerwowym i przekazują informację o odczuciu ciężkości pracy . W czasie wysiłku dynamicznego odczucie to
jest na ogół proporcjonalne do wielkości obciążenia względnego , czyli wyrażonego w procentach stosunku zapotrzebowania tlenowego
do indywidualnej wielkości pułapu tlenowego . Do oceny odczucia ciężkości wysiłku stosuje się najczęściej skalę Borga ( tablica 4 ) ,
która została skonstruowana w ten sposób , żeby u młodych ludzi wskazania ( punkty ) po pomnożeniu przez 10 odpowiadały w
przybliżeniu ich aktualnej częstości skurczów serca . Nie oznacza to jednak , że wzrost częstości skurczów serca decyduje o
odczuciu ciężkości pracy . Zależność między tym odczuciem a częstością skurczów serca wynika z relacji obu zmiennych do
obciążenia względnego . Zakłócenia w prawidłowym odczuwaniu ciężkości pracy mogą być spowodowane przez silne pobudzenie
emocjonalne , zmęczenie , niekorzystne warunki mikroklimatu , chorobę lub przyjmowanie niektórych środków farmakologicznych .
4.Odczucie ciężkości wysiłku i zmęczenie
Sygnały z pracujących mięśni i narządów wewnętrznych, które są przenoszone przez nerwy czuciowe, są integrowane w ośrodkowym
układzie nerwowym i przekazują informację o odczuciu ciężkości pracy. W czasie wysiłku dynamicznego odczucie to jest na ogół
proporcjonalne do wielkości obciążenia względnego, czyli
wyrażonego w procentach stosunku zapotrzebowania tlenowego do indywidualnej wielkości pułapu tlenowego. Do oceny odczucia
ciężkości wysiłku stosuje się najczęściej skalę Borga (tabl. ), która została skonstruowana w ten sposób, żeby u młodych ludzi
wskazania (punkty) po pomnożeniu przez 10 odpowiadały w przybliżeniu ich aktualnej częstości skurczów serca. Nie oznacza to
jednak, że wzrost częstości skurczów serca decyduje o odczuciu ciężkości pracy. Zależność między tym odczuciem a częstością
skurczów serca wynika z relacji obu zmiennych do obciążenia względnego. Zakłócenia w prawidłowym odczuwaniu ciężkości pracy
mogą być
spowodowane przez silne pobudzenie emocjonalne, zmęczenie, niekorzystne warunki mikroklimatu, chorobę lub przyjmowanie
niektórych środków farmakologicznych.
Zmęczenie jest to zmniejszenie zdolności do pracy spowodowane przez wysiłek . Rozróżnia się zmęczenie ośrodkowe i
zmęczenie obwodowe, zwane też lokalnym. Jest to podział umowny, ponieważ obydwa rodzaje zmęczenia są ze sobą ściśle
powiÄ…zane.
Zmęczenie ośrodkowe oznacza narastanie odczucia ciężkości pracy i bólu mięśni, zmniejszenie motywacji, koncentracji uwagi i
sprawności psychomotorycznej. Mianem zmęczenia obwodowego określa się natomiast zmęczenie pracujących mięśni, przejawiające
się zmniejszeniem siły i szybkości ich skurczów, aż
do całkowitej utraty zdolności do pracy. Mechanizm zmęczenia zależy od rodzaju wysiłku. Podczas krótkotrwałego, ciężkiego wysiłku
związanego z dużym nasileniem procesów beztlenowych, które zachodzą w mięśniach, dużą rolę w rozwoju zmęczenia przypisuje się
kwasicy zwiÄ…zanej z produkcjÄ… kwasu mlekowego.
Brane są również pod uwagę zakłócenia równowagi w stężeniu jonów potasowych w środowisku wewnętrznym i zewnętrznym komórek
mięśniowych, które upośledzają proces ich pobudzania przez nerwy ruchowe. Jednocześnie występuje zmniejszenie częstotliwości
pobudzeń komórek mięśniowych, które wskazują na
rozwój zmian w układzie nerwowym kontrolującym czynność mięśni. W czasie długotrwałego wysiłku o umiarkowanej lub małej
intensywności, czynnikami prowadzącymi do rozwoju zmęczenia mogą być, np.: wyczerpanie zasobów glikogenu w komórkach
mięśniowych, odwodnienie czy wzrost temperatury ciała.
Duży wpływ na rozwój zmęczenia ma występowanie obciążeń statycznych mięśni. Chodzi tu nie tylko o grupy mięśni, które
bezpośrednio są zaangażowane w wykonywanie określonych operacji roboczych, ale również o mięśnie spełniające rolę pomocniczą,
np. utrzymujące określoną pozycję ciała. W czasie wysiłku statycznego dochodzi szybko do rozwoju zmęczenia w związku z
utrudnionym odpływem i dopływem krwi do pracujących mięśni, co sprzyja gromadzeniu się w nich produktów przemiany materii i
ciepła, a także powoduje zmniejszenie siły skurczu na skutek upośledzenia funkcji aparatu skurczu komórek mięśniowych oraz
szybkie narastanie bólu mięśni w związku z drażnieniem zakończeń bólowych nerwów czuciowych znajdujących się między
komórkami mięśniowymi.
Rozwojowi zmęczenia sprzyja także praca monotypowa w której te same ruchy są wielokrotnie powtarzane.
Mechanizm bólu mięśni występujący w drugiej dobie po ciężkim wysiłku nie jest w pełni poznany. Ból ten występuje najczęściej po
wysiłku, w czasie którego mięśnie są rozciągane (praca ujemna), i przypuszczalnie jego przyczyną jest uszkodzenie ultrastruktury
mięśni.
Opracowano wiele metod oceny zmęczenia mięśniowego. Należy do nich pomiar siły maksymalnego skurczu dowolnego określonej
grupy mięśni lub pomiar siły rozwijanej w odpowiedzi na drażnienie mięśnia prądem elektrycznym o małej częstotliwości. Do oceny
zmęczenia ma obecnie zastosowanie elektromiografia (emg),
dzięki której można rejestrować aktywność elektryczną mięśni w czasie wykonywania różnych czynności za pomocą elektrod
umocowanych na skórze nad badanymi mięśniami. Analiza komputerowa sygnału
emg umożliwia pomiar uśrednionej wielkości amplitudy oraz widma mocy sygnału. Wykazano, że amplituda sygnału jest
proporcjonalna do wielkości siły skurczu mięśni i może być wykorzystana do oceny jej
zmian. Przesuwanie się medialnej wartości widma mocy sygnału emg oraz charakterystycznych dla jego obrazu, tzw. dołków (dip) w
kierunku niższej częstotliwości uważa się za wyraz procesów zmęczenia . Innym sposobem analizy sygnału emg jest częstość, tzw.
przejść przez zero krzywej elektromiograficznej.
Częstość przejść przez zero zmniejsza się wraz z rozwojem zmęczenia .
Zmęczenie ośrodkowe jest oceniane na ogół metodami psychologicznymi. Stosuje się w tym celu na przykład specjalnie
skonstruowane skale odczucia zmęczenia, badanie nastroju czy pomiary czasu reakcji prostej lub różnicowej. Duże zastosowanie w
ocenie zmęczenia zyskała też tremorometria, czyli ocena drżenia (tremoru) mięśniowego. Typowy test tremometryczny polega na
wodzeniu elektrycznym pisakiem wzdłuż nacięć w metalowej płycie, tak aby nie dotknąć do brzegu nacięcia. Rejestruje się każde
dotknięcie i czas wykonania zadania.
Eliminacja zmęczenia następuje w czasie wypoczynku. Pełny wypoczynek oznacza całkowity powrót do normy wszystkich
wskaźników fizjologicznych, które uległy zmianie podczas wysiłku, i pełne przywrócenie zdolności do wysiłku. Niepełny wypoczynek
powoduje kumulowanie się odczucia zmęczenia i występowanie, tzw. zmęczenia przewlekłego . Jeśli stan ten utrzymuje się przez
dłuższy czas, dochodzi do rozwoju zaburzeń w działaniu mechanizmów kontrolujących funkcje fizjologiczne organizmu (przede
wszystkim układu nerwowego)
i rozwoju stanów patologicznych. Proces wypoczynku przyspiesza obciążenie lekkim lub umiarkowanym wysiłkiem mięśni, które
wcześniej nie uległy zmęczeniu. Jest to, tzw. wypoczynek czynny w odróżnieniu od spędzanego w bezczynności wypoczynku
biernego. Korzystne znaczenie wypoczynku czynnego zaznacza się nie tylko w wypadku zmęczenia pracą fizyczną. Jakakolwiek inna
aktywność od tej, która spowodowała zmęczenie, przyspiesza proces jego neutralizacji. Dzięki temu praca zawodowa o zmiennej
aktywności jest mniej uciążliwa
niż praca o charakterze monotypowym. W wypadku tej ostatniej korzystne znaczenie mogą mieć krótkie, ale częste przerwy w pracy,
w czasie których są podejmowane przez pracownika czynności odmienne od wykonywanych w pracy.
5.Fizjologiczna klasyfikacja wysiłku
Obciążenia fizyczne związane z wykonywaną pracą można sklasyfikować następująco:
- w zależności od rodzaju skurczów mięśni: wysiłek dynamiczny, w czasie którego mięśnie skracając się lub wydłużając wykonują
pracę w sensie fizycznym, wysiłek statyczny, w czasie którego wzrasta napięcie mięśni bez zmiany jego długości (przewaga skurczów
izometrycznych) oraz wysiłek mieszany, w którym występują obie formy ruchu
- w zależności od wielkości grup mięśni biorących udział w wykonywaniu pracy: wysiłek lokalny, w czasie którego jest zaangażowane
mniej niż 30% masy mięśni, i wysiłek ogólny, angażujący ponad 30% muskulatury
- w zależności od czasu wykonywania pracy: wysiłek krótkotrwały (do 15 min), wysiłek o średnim czasie trwania (do 30 min) i wysiłek
długotrwały (ponad 30 min)
- w zależności od stosunku obciążenia do wysokości progu beztlenowego: wysiłek podprogowy i ponadprogowy. Można na tej
podstawie wyrażać wielkość obciążenia w procentach progu beztlenowego. Podział ten, chociaż fizjologicznie uzasadniony, rzadko jest
stosowany w celu charakterystyki pracy zawodowej, ze względu na stosunkowo skomplikowaną procedurę określania progu
anaerobowego.
6.Fizjologiczne kryteria dopuszczalności obciążeń wysiłkowych
w pracy zawodowej
Wysiłek fizyczny, nawet pozornie lekki, lecz wykonywany przez kilka godzin przez ludzi o małej wydolności fizycznej może
powodować: znaczny stopień zmęczenia, głębokie niekorzystne zmiany w środowisku wewnętrznym organizmu i zakłócenia czynności
różnych narządów.
Granica tolerancji wysiłkowej u ludzi o małej wydolności nie przekracza obciążeń od 30 do 35% Vo2 max podczas gdy u ludzi dużej
wydolności sięga 50% Vo2 max Kryterium dopuszczalności obciążeń w wypadku długotrwałego, ciągłego wysiłku w pracy zawodowej
powinno więc być zróżnicowane w zależności od różnej wydolności osób. Przyjmuje się więc, że dla ludzi o dużej wydolności
obciążenia nie powinny przekraczać 50% Vo2 max , dla ludzi o przeciętnej wydolności - 40% Vo2max, natomiast dla ludzi o małej
wydolności - 30% Vo2 max .
Prosty pomiar Vo2 max (metodą pośrednią) i zestawienie jego wyniku z danymi dotyczącymi zapotrzebowania na tlen podczas
określonej pracy można przyjąć za właściwy sposób kwalifikowania ludzi zdrowych
do pracy fizycznej. W wypadku ludzi z przewlekłymi chorobami należy jednak dążyć do zbadania indywidualnej tolerancji wysiłkowej i
dokonać pomiarów właściwie dobranych wskaźników fizjologicznych w ciągu dnia na stanowisku pracy. Ocena wskaźników
charakteryzujących funkcję układu krążenia podczas pracy zawodowej
nie nastręcza obecnie większych trudności, dzięki wykorzystywaniu urządzeń, które umożliwiają 24-godzinną rejestrację częstości
skurczów serca, np. elektrokardiogramu (metoda Holtera) lub rejestrację ciśnienia tętniczego. Proporcja między zapotrzebowaniem na
tlen a zdolnością pobierania tlenu przez organizm stanowi dobre kryterium kwalifikowania ludzi do pracy o charakterze głównie
dynamicznym. Inne kryterium jest niezbędne podczas kwalifikowania do prac, w których przeważa wysiłek statyczny. W tym wypadku
jest niezbędny pomiar siły maksymalnej odpowiednich grup mięśniowych i ustalenie, jaki procent siły maksymalnej stanowi określone
obciążenie. W badaniach tego typu często znajduje zastosowanie elektromiografia. Metoda ta służy nie tylko do oceny rozwoju
zmęczenia, ale umożliwia również zbadanie udziału różnych mięśni w wysiłku i określenie ich obciążenia w procentach MVC, przez
porównanie średniej amplitudy sygnału emg podczas maksymalnego skurczu dowolnego i podczas wykonywania określonych
czynności roboczych. Praca może być wykonywana długotrwale, gdy siła wymagana do pokonania oporu nie przekracza 15 + 20%
MVC. Ze względu na duży wzrost ciśnienia tętniczego w czasie wysiłku statycznego, ludzie z przewlekłymi chorobami układu krążenia
nie powinni być kwalifikowani do prac, których stałym elementem są obciążenia statyczne.
7.Metody pomiaru wydatku energii podczas wysiłku
Wydatek energii w spoczynku wynosi ok. 4 kJ/min, natomiast podczas wysiłku może przekraczać 50 kJ/min, Tempo wydatkowania
energii stanowi bezwzględną miarę intensywności wysiłku fizycznego. Pomiaru ilości wydatkowanej energii można dokonać metodą
kalorymetrii bezpośredniej , która polega na pomiarze ilości ciepła produkowanego przez organizm w specjalnych komorach
kalorymetrycznych lub metodą kalorymetrii pośredniej , której podstawą jest pomiar ilości pobieranego przez organizm tlenu. Ta
druga metoda znalazła duże
zastosowanie w różnych gałęziach medycyny i w ergonomii. Można za jej pomocą zmierzyć z dużą dokładnością wydatek energii w
spoczynku i podczas wysiłku o przewadze procesów tlenowych. W obu tych sytuacjach pobieranie tlenu (Vo2) jest proporcjonalne do
wielkości wydatku energii. Często też jako miarę intensywności wysiłku przyjmuje się zasadę pomiaru Vo2 lub zapotrzebowanie
tlenowe (l/min lub ml/min/kg masy ciała). Intensywność pracy bywa też określana jako wielokrotność spoczynkowego pobierania tlenu i
oznaczana w jednostkach zwanych metami (I Met = 3,5 m I 02 na kg masy ciała, co odpowiada przeciętnej wielkości spoczynkowego
Vo2).
Zasada pomiaru Vo2 polega na pomiarze objętości powietrza wydychanego w jednostce czasu przez osobę badaną (wentylacji
minutowej płuc) i określeniu zawartości tlenu w powietrzu wdychanym i wydychanym. Osoba badana oddycha podczas pomiaru przez
ustnik (lub maskę) z wentylem wdechowo - wydechowym umożliwiającym kierowanie powietrza wydechowego do aparatu, który mierzy
objętość przepływającego powietrza i analizuje jego skład. Do wyliczenia objętości pobieranego w ciągu minuty tlenu służy następujący
wzór:
gdzie: Vo2- pobieranie tlenu, w l/min;F e02- zawartość procentowa tlenu w powietrzu wydychanym; FeC02 - zawartość procentowa
dwutlenku węgla w powietrzu wydychanym; Fi02- zawartość procentowa tlenu w powietrzu wdychanym (do oddychania powietrzem
atmosferycznym w normalnych warunkach przyjmuje się wartość 20,93%); Ve - objętość powietrza wydychanego w ciągu l min
(wentylacja minutowa).
Jak widać z przedstawionego wyżej równania, do wyliczenia Vo2 jest niezbędny nie tylko pomiar zawartości tlenu w powietrzu
wydychanym, ale również zawartość w nim dwutlenku węgla, ponieważ objętości obieranego tlenu i wydalanego dwutlenku węgla nie są
równe. Objętości tych gazów oddechowych zależą od temperatury , ciśnienia i prężności pary w0dnej. Aby więc wyniki pomiar ów,
które były dokonywane w różnych warunkach, można było ze sobą porównywać, należy objętości gazu sprowadzić do, tzw- warunków
normalnych, okreÅ›lanych symbolem STPD (objÄ™tość suchego gazu w temperaturze 0°C i pod ciÅ›nieniem 760 mmHg). W tym celu
wartość zmierzonej objętości gazu mnoży się przez wartość współczynnika, którą dla różnych warunków ciśnienia temperatury znależć
można w tablicach.
Zużycie 1l tlenu w procesach utleniania, które zachodzą w organizmie, wyzwala taką samą ilość energii jak w czasie spalania
substancji organicznych poza organizmem i nosi nazwę równoważnika energetycznego tlenu (Eq02). Znając więc objętość pobranego
tlenu można łatwo wyliczyć wydatek energii mnożąc jej wartość przez wartość równoważnika energetycznego Wartość równoważnika
zależy od rodzaju utlenianych substancji.
Podczas spalania glukozy Eq02 wynosi 21,1 kJ, natomiast podczas spalania tłuszczu - 19,6 kJ na 11 02.
W organizmie są równocześnie spalane różne substraty. dlatego wartość Eq02 waha się od 19,6 do 21, I kJ. Wyboru właściwego
równoważnika można dokonać na podstawie tzw. ilorazu oddechowego, określanego symbolem R lub RQ (zwanego też
współczynnikiem oddechowym). Współczynnik ten oznacza stosunek
objętości wydalonego dwutlenku węgla do zużytego w tym samym czasie tlenu. Podczas utleniania węglowodanów jego wartość
wynosi 1,00, natomiast podczas spalania tłuszczów - 0,70. Wartości R pośrednie między 0,70 a 1,00 występują podczas spalania
mieszaniny różnych substratów. Podczas intensywnych wysiłków, w czasie których pojawia się kwasica metaboliczna, C02 jest
wypierany przez jon mleczanowy z dwuwęglanów osocza i wartość R osiąga wartości przewyższające 1,00. W takiej sytuacji przy
obliczaniu wydatku energetycznego przyjmuje się taki sam równoważnik energetyczny jak dla R = 1,00,
Do powszechnego użycia w laboratoriach stosuje się obecnie aparaty do pomiaru wymiany gazowej zaopatrzone w komputer, który
bezpośrednio podaje:
wyliczoną minutową wentylację płuc, pobieranie tlenu, wydalanie dwutlenku węgla, współczynnik oddechowy i wydatek energii. W
warunkach terenowych sÄ… stosowane lekkie respirometry w formie plecaka przystosowane do umocowania na plecach osoby badanej .
Aparaty te mierzÄ… automatycznie wentylacjÄ™ minutowÄ… i analizujÄ…
skład powietrza wydychanego. Prostsze urządzenia umożliwiają ciągłą rejestrację na stanowisku pracy objętości powietrza
wydychanego .
W celu przybliżonego oszacowania wydatku energii w warunkach terenowych wykorzystuje się również ciągłą rejestrację skurczów
serca. Jak już wcześniej stwierdzono, pobieranie tlenu wykazuje liniową zależność od częstości skurczów serca. Nachylenie prostej
ilustrującej tę zależność zależy jednak od wydolności fizycznej badanej osoby, a także od tego czy praca jest wykonywana za pomocą
grup mięśniowych dużych (np. kończyn dolnych), czy małych (np. kończyn górnych).
Do wyliczenia Vo2 na podstawie częstości skurczów serca jest niezbędne przeprowadzenie zawsze testu wysiłkowego w warunkach
laboratoryjnych i porównanie wyników osiąganych w warunkach terenowych z wynikami otrzymanymi w badaniach laboratoryjnych
podczas wysiłku o znanym koszcie energetycznym (np. na
cykloergometrze), wykonywaneg0 za pomocą tych samych grup mięśni.
Należy również pamiętać o tym , że na częstość skurczów serca mogą wywierać wpływ różnorodne dodatkowe czynniki, jak np.
temperatura otoczenia, hałas czy emocje towarzyszące pracy. Czynniki te sprawiają, że pomiar częstości skurczów serca jest mało
przydatny do oceny wydatku energii w pracy zawodowej. Stanowi on nato-
miast ważny element kompleksowej oceny obciążenia organizmu .
Tabela 1.Metody badawcze stosowane do pomiaru obciążenia organizmu wysiłkiem umysłowym .
METODY PSYCHOLOGICZNE METODY FIZJOLOGICZNE METODY
FIZJOLOGICZNO-PSYCHOLOGIC
ZNE
Pierwsza grupa metod badająca -Mierniki charakteryzujące zmiany -Aktywność elektryczna kory
obciążenie psychiczne nadmiarem zachodzące w procesach mózgowej
informacji: wegetatywnych -Rezerwa zdolności do pracy kory
metoda szacunkowej oceny -Krytyczna częstotliwość mózgowej
obciążenia psychicznego migotania świetlnego
procesem pracy ,opracowana w -Arytmia serca jako wykładnik
Centralnym Instytucie Ochrony obciążenia wysiłkiem umysłowym
Pracy w Warszawie
wzory matematyczne do oceny
ilości informacji odbieranej przez
człowieka
-testy do oceny zmian w poziomie
koncentracji uwagi pod wpływem
pracy umysłowej
Druga grupa metod badania
obciążenia psychicznego ogólną
sytuacjÄ…:
-analiza rekcji człowieka na
sytuacje stresowe
-ergonomiczna lista kontrolna
analizy układów ( tzw. lista
dortmundzka ), obejmujÄ…ca jednÄ…
ze swoich części problematykę
badania obciążenia psychicznego
pracÄ…
Trzecia grupa obejmujÄ…ca
pozostałe metody badania
obciążenia psychicznego pracą:
ocena obciążenia psychicznego
liczbą błędów lub opuszczeń
składających się na omyłki
popełnione przez operatora
badanie czasu reakcji operatora
na bodźce
technika oceny za pomocÄ…
zadania dodatkowego
-interpolowanie zadań testowych
-badanie wartości progu bez
względnego , określającego
najmniejszą wartość bodźca
-mierzenie precyzji koordynowania
czynności sensomotorycznych
-subiektywna ocena zmęczenia
-badanie zmęczenia psychicznego
poprzez zastosowanie mierników
wydajności i jakości pracy .
Tabela 2. Podwyższenia poziomu przemiany materii podczas pracy umysłowej .
Rodzaj pracy Wzrost przemiany materii w stosunku do
podstawowej przemiany materii
w % ppm - 100,0 %
Czytanie ciche w pozycji siedzÄ…cej 16
Czytanie głośne w pozycji siedzącej 48
Wygłaszanie referatów w pozycji stojącej 45
Wykładanie w pozycji stojącej 94
Gra na trÄ…bce 44
Gra na skrzypcach ( skrzypek zawodowy ) 52
Gra na skrzypcach ( amator ) 77
Nauczanie (zajęcia praktyczne ) 9,9-83,5
Tabela 4. Skala subiektywnej oceny ciężkości pracy w punktach .
Ocena pracy Punkty
WyjÄ…tkowo lekka 6
7
Bardzo lekka 8
9
Dosyć lekka 10
11
Dosyć ciężka 12
13
Ciężka 14
15
Bardzo ciężka 16
17
Niezwykle ciężka 18
19
Tabela 3 . Maksymalne pobieranie tlenu u ludzi w różnym wieku .
Wiek , lata Wydolność , l/min ( ml/min/kg )
b. mała mała przeciętna duża b. duża
Kobiety :
20-29 <1,69 1,70-1,99 2,0-2,49 2,50-2,79 >2,80
(28) (29-34) (35-43) (44-48) (49)
30-39 <1,59 1,60-1,89 1,90-2,39 2,40-2.69 >2,70
(27) (28-33) (34-41) (42-47) (48)
40-49 <1,49 1,50-1,79 1,80-2,29 2,30-2,59 >2,60
(25) (26-31) (32-40) (41-45) (46)
50-65 <1.29 1,30-1,59 1,60-2,09 2,10-2,39
(21) (22-28) (29-36) (37-41)
Mężczyźni :
20-29 <2,79 2,80-3,09 3,10-3,69 3,70-3,99 >4,00
(38) (39-43) (44-51) (52-56) (57)
30-39 <2,49 2,50-2,79 2,80-3,39 3,40-3,69 >3,70
(34) (35-39) (40-47) (48-51) (52)
40-49 <2,19 2,20-2,49 2,50-3,09 3,10-3,39 >3,40
(30) (31-35) (36-43) (44-47) (48)
50-59 <1,89 1,90-2,19 2,20-2,79 2,80-3,09 >3,10
(25) (26-31) (32-39) (40-43) (44)
60-69 <1,59 1,60-1,89 1,90-2,49 2,50-2,79 >2.80
(22) (22-26) (27-35) (36-39) (40)
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
863 03ALL L130310?lass101Mode 03 Chaos Mode2009 03 Our 100Th Issuejezyk ukrainski lekcja 03DB Movie 03 Mysterious AdventuresSzkol Okres pracodawców 03 ochrona ppożFakty nieznane , bo niebyłe Nasz Dziennik, 2011 03 162009 03 BP KGP Niebieska karta sprawozdanie za 2008rid&657Gigabit Ethernet 03Kuchnia francuska po prostu (odc 03) Kolorowe budynie10 03 2010więcej podobnych podstron