784

Streszczenie

Wstęp: w profilaktyce próchnicy istotną rolę pełnią

materiały służące do uszczelniania powierzchni żu-

jących zębów bocznych, które skutecznie ogranicza-

ją rozwój choroby próchnicowej.

Cel pracy: oceniono skuteczność różnych materia-

łów uszczelniających w profilaktyce próchnicy zę-

bów oraz określono zależności występujące pomię-

dzy retencją materiałów a stopniem redukcji choroby

próchnicowej, ujęte w przedziałach czasowych.

Materiał i metody: na podstawie wyników badań

opublikowanych przez polskich autorów w latach

1979 – 2004 oceniono skuteczność redukcji choroby

próchnicowej u osób w wieku 3-28 lat, uzyskaną po

zabiegach uszczelniających bruzdy międzyguzkowe

zębów bocznych różnymi materiałami.

Wyniki: z analizy badań opublikowanych przez róż-

nych autorów wynika, że skuteczność ocenianych

materiałów uszczelniających, wyrażona poprzez re-

dukcję próchnicy zębów, wahała się w granicach od

21,8% do 100%

Podsumowanie: na podstawie analizy wyników

badań opublikowanych przez polskich lekarzy sto-

matologów, dotyczących skuteczności uszczelniania

bruzd międzyguzkowych, wykazano istotne, profilak-

tyczne i przeciwpróchnicowe działanie materiałów

uszczelniających.

Ocena skuteczności uszczelniania bruzd

międzyguzkowych w świetle badań polskich autorów

Evaluation of the effectiveness of fissure sealing as presented

by Polish authors

Michał Fidecki, Elżbieta Jodkowska

Z Zakładu Stomatologii Zachowawczej IS WUM

Kierownik Zakładu: prof. dr hab. n. med. E. Jodkowska

Summary

Introduction: Materials which seal the occlusal

surfaces of back teeth play a significant role in the

prevention of caries. They also dramatically impede

the development of caries.

Aim of the study: To evaluate the effectiveness of

various sealants used in prevention of caries, and to

compare the relationship between retention of these

materials and the degree of reduction of caries – in

given periods.

Materials and methods: The analysis evaluated

research reports by Polish authors published between

1979 – 2004 to determine the effectiveness of caries

reduction in patients aged between 3 and 28 years

following fissure sealing with various materials.

Results: The analysis revealed that the effectiveness

of these materials as reflected by caries reduction

varies between 21.8% and 100%.

Conclusion: The results of studies carried out by

Polish authors confirm significant, both prophylactic

and caries-inhibiting action of fissure sealants.

KEYWORDS:

fissure sealants, dental caries, dental materials

HASŁA INDEKSOWE:

uszczelnianie bruzd międzyguzkowych, próchnica

zębów, materiały stomatologiczne

Czas. Stomatol., 2008, 61, 11, 784-796

© 2008 Polish Dental Society

http://www.czas.stomat.net

785

2008, 61, 11

Skuteczność uszczelniania bruzd międzyguzkowych

Wstęp

Poszukiwania metod zapobiegania próchnicy

doprowadziły do rozpowszechnienia uszczelnia-

nia bruzd zębów bocznych (przedtrzonowych i

trzonowych), które dzięki mechanicznej osło-

nie przed wpływem środowiska jamy ustnej,

redukcją miejsc retencyjnych i zmniejszeniem

liczby flory bakteryjnej w bruzdach [37], sku-

tecznie ograniczyły rozwój choroby próchnico-

wej. Wysoka efektywność metody uszczelniania

bruzd skłaniała firmy do produkowania coraz to

nowych materiałów oraz ciągłego udoskonala-

nia już istniejących. Stąd wzrastała tym samym

dostępność tych materiałów na polskim rynku.

Miało to niebagatelne znaczenie, gdyż pod

koniec lat 70 XX wieku u dzieci w wieku 6-7 lat

ponad 50% stałych zębów trzonowych było ob-

jętych próchnicą, zaś dzieci w wieku 9 lat miały

niemal wszystkie pierwsze zęby trzonowe sta-

łe z ubytkami próchnicowymi bądź wypełnie-

niami [34]. Zmniejszenie tej tendencji stało się

istotnym problemem nie tylko klinicznym, lecz

także społecznym.

Cel pracy

Celem pracy była analiza skuteczności róż-

nych materiałów użytych do uszczelniania

bruzd międzyguzkowych zębów bocznych w

profilaktyce próchnicy, dokonana na podsta-

wie wyników badań opublikowanych przez pol-

skich autorów w latach 1979 -2004 oraz ocena

zależności występujących pomiędzy stopniem

redukcji choroby próchnicowej, a retencją ma-

teriałów uszczelniających, ujętą w przedziałach

czasowych od 3 miesięcy do 15 lat.

Materiał i metody

Na podstawie wyników badań opublikowa-

nych w polskim piśmiennictwie stomatologicz-

nym zanalizowano skuteczność redukcji próch-

nicy zębów u osób w wieku 3-28 lat, uzyskaną

po zabiegach uszczelniania bruzd międzyguz-

kowych różnymi materiałami oraz oceniono za-

leżność występującą pomiędzy retencją mate-

riałów a stopniem redukcji próchnicy.

Materiałami użytymi do uszczelniania bruzd

zębów przedtrzonowych i trzonowych w ana-

lizowanych pracach były: cyjanoakrylany,

poliuretany, żywice typu Bis-GMA, cementy

szkło-jonomerowe (sz-j), cermety i kompo-

mery. Oprócz typu materiałów uszczelniają-

cych, brano także pod uwagę wiek badanych

oraz rodzaj i liczbę uszczelnionych powierzch-

ni zębów [18]. W zależności od czasu trwa-

nia obserwacji i daty opublikowanych danych

przez różnych autorów, wyniki skuteczności

uszczelniania zębów bocznych pogrupowano

i zanalizowano w przedziałach czasowych:3-6

mies., 12 mies., 24 mies., 3-5 lat oraz 6-15 lat

a następnie zestawiono tabelarycznie.

Obserwacja po 3-6 miesiącach od uszczel-

nienia zębów

W artykule opublikowanym w 1994 r. [2]

oceniającym skuteczność Heliosealu zwróco-

no uwagę na czynniki zmniejszające reten-

cję materiału, tj.: niedoskonałą technikę za-

biegu (wymagana suchość powierzchni zęba),

zmęczenie i zniecierpliwienie małego pacjenta

oraz wynikający z tego pośpiech w wykona-

niu zabiegu, nawisający fałd błony śluzowej,

utrudniający izolację od wilgoci. Podkreślano

także, że po uszczelnieniu bruzd mogą zmienić

się warunki zgryzowe, które z czasem prowa-

dzą do powstania węzłów urazowych. Z kolei

Szczepańska i wsp. [40] potwierdzili, że reduk-

cja próchnicy zależy od retencji laku oraz od

infekcji bruzd drobnoustrojami Streptococcus

mutans. Średni odsetek bakterii po zabiegu

uszczelniania zmniejszył się. Uszczelniacze

zawierające fluor oprócz mechanicznego za-

786

M. Fidecki, E. Jodkowska

Czas. Stomatol.,

bezpieczenia szczelin wpływały również na

ograniczenie rozwoju drobnoustrojów.

W badaniach z 1996 r.[41] dodatkowo

oceniano higienę jamy ustnej. Stwierdzono,

że jej stan istotnie wpływa na utrzymanie

uszczelniaczy. Im gorsza była higiena, tym

częściej dochodziło do utraty laku. Badania

Szajewskiej – Jarzynki i Wójtowicz [39] wy-

konane po 3 mies. od lakowania potwierdzi-

ły całkowitą retencję i redukcję próchnicy na

poziomie 100%. Wal i wsp [43] opublikowa-

li badania dotyczące zabiegów uszczelniania

zębów trzonowych mlecznych u 3 letnich

dzieci. Zaobserwowali, że we wszystkich

uszczelnionych zębach z wcześniej stwier-

dzonymi ogniskami próchnicy retencja ma-

teriału była lepsza. Według autorów mogło

to być spowodowane efektywniejszym wy-

trawianiem szkliwa (tab. 1).

Obserwacja po 12 miesiącach od uszczel-

nienia zębów

Pierwsze opublikowane badania dostępne w

bazie Polskiej Bibliografii Lekarskiej pochodzi-

ły z 1979 roku [46]. Autorka do uszczelnienia

bruzd pierwszych zębów trzonowych użyła ma-

teriału Nuva Seal utwardzanego promieniami

ultrafioletowymi. Po 12 miesięcznej obserwacji

stwierdzono redukcję próchnicy w 97,9% przy-

padków. W innej publikacji [16] do uszczelnia-

nia bruzd zastosowano materiał złożony ka-

talizowany chemicznie, przeznaczony do wy-

pełnień ubytków twardych tkanek zęba. Efekt

profilaktyczny wyniósł 95,7%. Chociaż całko-

wita retencja materiału utrzymywała się przez

12 miesięcy, to jednak w miarę upływu czasu

występowała częściowa utrata materiału.

W pracach opublikowanych w 1994 r. [3] oraz

w 1997 r. [35] potwierdzono, że redukcja próch-

nicy zależała od retencji uszczelniacza. Nawet

przy częściowym utrzymaniu się materiału

stwierdzono zmniejszone występowanie próch-

T

ab

el

a 1. Re

-

nictwa

L.p.

Autor

W

iek

badanych

w latach

Liczba

uszczelnionych powierzchni

Czas

obserwacji

miesiące

Redukcja

lub frekwencja

próchnicy

Utrata

częściowa

Utrata

całkowita

Retencja

całkowita

Rodzaj

materiału

1.

Barańska-Gachowska

i wsp., 1994 [1]

6

237

6

16,4% frekwencja

(35,42% kontrola)

31,22%

16,88%

–

Estiseal LC

2.

Barańska-Gachowska

i wsp., 1994 [2]

6

1080

6

13,3% frekwencja

(39,7% kontrola)

18,30%

–

Helio-Seal

3.

Szczepańska

i wsp., 1995 [40]

7

91

6

27,60%

3,90%

–

Fissurit F

4.

Szkodny

i Mangold

. 1996 [41]

8

112

6

91,96%

–

–

85,45%

Helioseal

8

112

6

98,21%

–

–

82,73%

Estiseal LC

8

112

6

96,25%

–

–

90%

Fissurit F

5.

Sobczak

i wsp., 1999 [38]

6-7

105

6

100%

–

–

78,09%

Deguseal mineral

6.

Mar

czak-W

ojtyńska

i wsp., 2000 [26]

6-12

140

6

100% i 98,3%

13,80%

6,80%

–

Ionosil-Seal

7.

Szajewska-Jarzynka

i Wójtowicz

, 2001 [39]

14-22

95

3

100%

0

0

–

Conseal F

8.

W

al

i wsp., 2002 [43]

3

108

6

–

–

–

53%

Helioseal F

787

2008, 61, 11

Skuteczność uszczelniania bruzd międzyguzkowych

nicy w porównaniu z zębami kontrolnymi.

Wprowadzenie materiału Jonosit Seal [27],

będącego połączeniem cementu sz-j z jonome-

rowym wypełniaczem oraz oligo i polikarbok-

sylowych kwasów z żywicami, okazało się trwa-

łym wypełniaczem bruzd. Po zastosowaniu tego

materiału stwierdzono bardzo niską frekwencję

próchnicy w bruzdach zębów objętych bada-

niem. Ogniska próchnicowe występowały tylko

w obrębie zębów z całkowita utratą laku. W pu-

blikacji dotyczącej oceny 3 materiałów uszczel-

niających [31] zwrócono uwagę na niezadowa-

lające wyniki retencji cementów sz-j, których

użycie należy ograniczyć np.: przy braku kon-

troli wilgotności, przy częściowo wyrzniętym

zębie lub u pacjentów niepełnosprawnych.

Na podstawie danych opublikowanych w

2001 r. [37], porównujących dwa materiały

– jeden kompomer i drugi oparty na żywicy

typu Bis GMA, podkreślono zalety kompo-

merów, które są łatwe w użyciu, wytrzyma-

łe pod względem chemicznym i fizycznym

oraz uwalniają fluor. Stwierdzono brak różnicy

pomiędzy stosowanym uszczelniaczem i jego

retencją oraz stopniem redukcji próchnicy a

utrzymaniem materiału (tab. 2)

Obserwacja po 24 miesiącach od uszczel-

nienia zębów

Wyniki dwuletnich obserwacji uszczelnie-

nia zębów materiałem Concise Brand White

Sealant System [13] katalizowanym chemicz-

nie wykazały redukcję próchnicy w 94,4%

przypadków. Zauważono istotną zbieżność po-

między redukcją próchnicy a retencją mate-

riału na powierzchniach ocenianych zębów.

Zastosowanie różnych materiałów uszczel-

niających pozwoliło określić wpływ użyte-

go materiału na efekt profilaktyczny zabiegu

uszczelnienia bruzd. Po uszczelnianiu bruzd

odsetek redukcji próchnicy po 24 miesiącach

był wysoki i wynosił aż 93,7%. Najwyższy

T

ab

el

a 2. R

ed

uk

cj

a

pr

óc

hn

ic

y

or

az

c

zę

śc

io

w

a

lu

b

ca

łk

ow

ita

re

te

nc

ja

m

at

er

ia

łó

w

u

sz

cz

el

ni

aj

ąc

yc

h

w

o

bs

er

w

ac

ja

ch

1

2

m

ie

s.

na

p

od

sta

w

ie

p

iśm

ie

nn

ic

tw

a

L.p.

Autor

W

iek

badanych

w latach

Liczba

uszczelnionych powierzchni

Czas

obserwacji

miesiące

Redukcja

lub frekwencja

próchnicy

Utrata

częściowa

Utrata

całkowita

Rodzaj

materiału

1.

Wójtowicz

, 1979 [46]

7-8

230

12

97,90%

–

–

lak Nuva Seal

2.

Felkowska-Mielnik

i wsp., 1993 [5]

7

76

12

9,09% frekwencja

(57,58% kontrola)

60,6%

15,5%

Helio-Seal

57,5%

12,12%

Pit Fissure Sealant

3.

Barańska-Gachowska

i wsp., 1994 [3]

6

363

12

14,87%

frekwencja

37,47%

20,39%

Helio-Seal

4.

Łuczaj-Cepowicz

i wsp., 1994 [25]

6-8

120

12

100% przy całkowitej retencji

35%

1,6%

Contact-Seal

38%

25%

Helio-Seal

5.

Pawłowska

i wsp., 1997 [35]

8

599

12

91% (szczęka),

86,3% (żuchwa)

około 25%

około 25%

Helioseal

6.

Mar

czuk-Kolada

i wsp., 1999 [27]

6-17

123

12

100% całkowita retencja,

96,8% brak retencji

12,20%

6,50%

Jonosit Seal

7.

Marzec-Kor

onczewska

i wsp., 1999 [31]

6-8

300

12

92,13%

–

20,60%

Concise

WS

256

96,87%

–

97,60%

Fuji III

8.

Sikorska-Jar

oszyńska

i wsp., 2001 [37]

6

47

12

90,27%

7,96%

5,31%

Helioseal F

66

9,12% przy całkowitej retencji

–

–

Dyract Seal

788

M. Fidecki, E. Jodkowska

Czas. Stomatol.,

odsetek redukcji próchnicy (95,7%) odnoto-

wano po zastosowaniu Concise Enamel Bond

System [16]. Po zastosowaniu uszczelniacza

Nuva Seal katalizowanego promieniami UV

[11], zwrócono uwagę na trudności techniczne

związane ze stosowaniem materiałów polime-

ryzowanych UV w porównaniu z materiałami

polimeryzowanymi chemicznie.

W innych pracach [29, 30] oceniono za-

dowalającą retencję materiału Delton oraz

jego skuteczność w redukcji próchnicy. Z

kolei Jańczuk i Marzec-Koronczewska [8]

opublikowali wyniki uzyskane po 2 latach

od uszczelnienia bruzd zębów u 847 dzie-

ci 7-letnich, zamieszkujących siedem miast

wojewódzkich. Uzyskane wyniki nie tylko

potwierdziły skuteczność zapobiegawczego

uszczelniania bruzd zębów bocznych u dzie-

ci, lecz stały się podstawą do wprowadze-

nia masowego profilaktycznego programu

uszczelniania pierwszych zębów trzonowych

stałych u polskich dzieci, który zrealizowano

w 1992 roku.

Ciepły i wsp. [4] na podstawie 2 letnich ob-

serwacji podkreślili, że utrzymanie materia-

łu w bruzdach zależy przede wszystkim od

możliwości dokładnego wykonania zabiegu.

U dzieci pobudliwych, u których wystąpiły

trudności z utrzymaniem suchości pola zabie-

gowego częściej stwierdzono ubytki materia-

łu. Również Jodkowska [12] po 2 letniej oce-

nie materiałów uszczelniających użytych z lub

bez pośrednich systemów wiążących zwróciła

uwagę, że długotrwała retencja materiałów ma

istotne znaczenie. Tak długo jak utrzymywał

się materiał uszczelniający nie dochodziło do

powstania próchnicy. Równocześnie ocena kli-

niczna materiałów uszczelniających użytych z

lub bez pośrednich systemów wiążących, nie

potwierdziła różnic w ich retencji. Także ma-

teriały uszczelniające na bazie cementów sz-j.

[7, 32, 42], ze względu na ich właściwości,

tj: dobre wiązanie z niewytrawionym szkli-

wem i zębiną oraz oddawanie fluorków do

otaczającego szkliwa, okazały się przydatne

do uszczelniania bruzd. Chociaż potwierdzo-

no ich skuteczność w redukcji próchnicy, to

jednak stwierdzono, że wraz z upływem czasu

częściej dochodzi do powstania częściowych

lub całkowitych ubytków w materiale uszczel-

niającym. Wpływ na lepszą retencję cementów

sz-j w bruzdach zębów może mieć zastosowa-

nie materiału łączącego Syntac, ułatwiającego

połączenie ze zmineralizowanymi tkankami

zęba oraz zastosowania na utwardzony cement

warstwy żywicy Heliobond [17]. Również

oceniony materiał uszczelniający na bazie ce-

mentu sz-j wzbogacony pierwiastkami cynku

i fluoru [14] wykazywał wysoką retencję oraz

poprawę działania przeciwpróchnicowego po-

przez obecność dodatkowych pierwiastków.

Ocena kliniczna retencji i przeciwpróchnico-

wego działania dwóch materiałów Helioseal F

i Ultraseal XT potwierdziła większą skutecz-

ność przed próchnicą materiału Ultraseal XT

niż laku Helioseal F [45].

Z oceny skuteczności uszczelniania bruzd

zębów za pomocą półpłynnych materiałów

złożonych lub półpłynnego materiału kompo-

merowego, niebędących klasycznymi mate-

riałami uszczelniającymi wynika, że frekwen-

cja próchnicy wzrasta proporcjonalnie wraz

z utratą materiału uszczelniającego. Nie we

wszystkich zębach z całkowitym brakiem ma-

teriału uszczelniającego stwierdzano próchni-

cę, co autorzy wiążą z prawdopodobną obec-

nością w głębszych częściach bruzd niewi-

docznych makroskopowo pozostałości mate-

riału uszczelniającego [22] (tab. 3).

Obserwacja po 3-5 latach od uszczelnie-

nia zębów

Wyniki zapobiegania próchnicy na po-

wierzchni zębów żujących uzyskane po 5 la-

789

2008, 61, 11

Skuteczność uszczelniania bruzd międzyguzkowych

T

ab

el

a 3. R

ed

uk

cj

a

pr

óc

hn

ic

y

or

az

c

zę

śc

io

w

a

lu

b

ca

łk

ow

ita

re

te

nc

ja

m

at

er

ia

łó

w

u

sz

cz

el

ni

aj

ąc

yc

h

w

o

bs

er

w

ac

ja

ch

2

4

m

ie

s.

na

p

od

sta

w

ie

p

iśm

ie

nn

ic

tw

a

L.p.

Autor

W

iek

badanych

w latach

Liczba

uszczelnionych powierzchni

Czas

obserwacji

miesiące

Redukcja

lub frekwencja

próchnicy

Utrata

częściowa

Utrata

całkowita

Rodzaj

materiału

1.

Jodkowska

, 1983 [13]

dzieci

180

24

94,40%

5%

2,77%

Concise Brand

White

Sealent System

2.

Wójtowicz

, 1983 [47]

7-8

80

24

100%

16,7-%

1,20%

Kerr

237

92,45%

21,64%

4,76%

Nuva Seal

3.

Jodkowska

, 1984 [16]

190

24

95,70%

1,57%

2,63%

Concise EBS

4.

Jodkowska

, 1984 [1

1]

7-13

190

24

91,20%

6,85%

3,68%

Nuva Seal

5.

Mar

zec-Kor

onczewska

, 1991 [29]

6-8

608

24

96,70%

7,10%

5,10%

Delton

6.

Mar

zec-Kor

onczewska

, 1991 [30]

156

24

9,30%

8%

Delton

7.

Jańczuk,

Mar

zec-Kor

onczewska

, 1993

[8]

7

1528

24

43,7%

–

37%

Delton

8.

Ciepły

i wsp., 1994 [4]

6-14

395

24

–

–

9.

Jodkowska

, 1996 [12]

11-12

134

24

–

14,10%

14,10%

Concise LCWS i Helioseal

132

15,10%

Helioseal/Syntac Concise LCWS/Scotchbond

10.

Jodkowska

, 1996 [15]

7-8

50

24

100%

16%

64%

Chemadent G-J

66%

Fuji III LC

11.

Mar

zec-Kor

onczewska

, 1997 [28]

6-7

470

24

100% całkowita retencja,

88,4% częściowa retencja,

72% brak retencji

20%

15%

V

isio-Seal

12.

Jodkowska

, 1998 [17]

6-7, 1

1-12

135

24

100%

23,70%

14,10%

V

ivaglass-Base

13.

Jodkowska

, 1998 [14]

6-12

393

24

100% całkowita retencja,

91,9% częściowa retencja,

60% brak retencji

9,40%

3,80%

Jonosit Seal

14.

Wędrychowicz-W

elman, 2001 [45]

7-12

162

24

1,23%

frekwencja

przy

częściowej

5,56 brak

23,46%

22,22%

Helioseal F

137

0,

73

%

frekwencja

przy

częściowej

3,65% brak

13,87%

12,41%

UltraSeal XT

plus

15.

Jodkowska i Raczyńska

, 2003 [22]

11-12

675

24

29,7%

29,7%

12,60%

Arabsk Flow

, Reference

Flow

, Revolution,

Tetric

Flow

, Flow Line, Dyract

Flow

790

M. Fidecki, E. Jodkowska

Czas. Stomatol.,

tach od zastosowania czterech materiałów

uszczelniających (Contact-Seal, Helioseal,

Evicrol i Prisma-Shield) potwierdziły znacz-

ną redukcję próchnicy po uszczelnianiu bruzd

międzyguzkowych pomiędzy drugim a piątym

rokiem obserwacji. Odsetek retencji wszyst-

kich zastosowanych materiałów poza materia-

łem Evicrol – Fissur był do siebie zbliżony. Dla

Evicrolu wyniósł 0%. Z kolei retencja materia-

łu uszczelniającego bruzdy międzyguzkowe

oceniana po dwóch latach zależała od zasto-

sowanego materiału. Natomiast po tym czasie

rodzaj użytego materiału nie miał wpływu na

utrzymanie się jego w bruzdach zębów trzo-

nowych [20].

Także stopień redukcji próchnicy po 5 latach

od jednorazowej aplikacji dziewięciu różnych

materiałów, wśród których były materiały zło-

żone katalizowane chemicznie bądź światłem

wyniósł 71,25%. Dla materiału Concise EBS

aż 73%, zaś dla pozostałych materiałów 60%.

Nie stwierdzono istotnej różnicy pomiędzy za-

stosowaniem materiału światłoutwardzalnego

lub chemoutwardzalnego. Stąd ich retencja nie

zależała od zastosowanego materiału [10].

Wyniki badań opublikowane w 2001 roku

[6] nie powierdziły istotnego profilaktyczne-

go wpływu uszczelniania bruzd pierwszych

stałych zębów trzonowych na wartość wskaź-

ników epidemiologicznych w dłuższym prze-

dziale czasowym (brak wpływu na wskaźnik

PUW). Stąd sugerowano, że powinny nastąpić

zmiany w indywidualnych programach pro-

filaktycznych zależne od oceny, tzw. ryzyka

próchnicy (dzieci niepełnosprawne, dzieci za-

liczane do grupy wysokiego ryzyka próchni-

cy oraz osoby z zaobserwowanymi głębokimi

bruzdami na powierzchni żującej zębów).

Inne badanie [21], do którego użyto materia-

łów uszczelniających na bazie cementu sz-j z

zawartością cynku i fluoru (Jonosit Seal DMG)

po 60 miesiącach w 77,5% przypadków po-

twierdziły retencję materiałów na żujących po-

wierzchniach zębów. Obecność próchnicy po-

zostawała w ścisłej zależności od utrzymywa-

nia się materiałów uszczelniających. W przy-

padku całkowitej retencji materiału uszczel-

niającego redukcja próchnicy wyniosła 99,6%,

zaś przy całkowitej utracie materiału po 5 la-

tach, redukcja próchnicy wyniosła 69%.

W badaniach wykonanych po 5–6 latach od

zabiegu uszczelniania bruzd Mielnik-Błaszczak

i Rutka [33] uzyskały około 65% redukcję

próchnicy. Frekwencja próchnicy wzrastała

wówczas, gdy dochodziło do całkowitej utra-

ty materiału uszczelniającego.

Wędrychowicz-Welman [44] na podstawie 3

letnich obserwacji stwierdziła lepszą retencję

materiału Ultraseal XT na powierzchni zębów

przedtrzonowych, niż trzonowych. W przypad-

kach częściowej lub całkowitej utraty materia-

łu uszczelniającego dochodziło do progresji

próchnicy. Występowała, zatem istotna zależ-

ność pomiędzy stopniem redukcji próchnicy a

retencją materiału uszczelniającego (tab. 4).

Obserwacja po 6-15 latach od uszczelnie-

nia zębów

U 17 -18 letniej młodzieży po 10 latach od

zabiegu stwierdzono, że tylko 20% uszczel-

nionych zębów uległo próchnicy, zaś aż 86,8%

zębów nie pokrytych materiałem uszczelnia-

jącym (grupa kontrolna). Wszystkie użyte do

lakowania zębów materiały wraz z upływem

czasu tracąc retencję nie zapobiegały sku-

tecznie próchnicy [9]. Na podstawie obserwa-

cji dzieci szkolnych po 8 latach od pokrycia

bruzd pierwszych stałych zębów trzonowych,

Remiszewski [36] zwrócił uwagę, na koniecz-

ność wcześniejszego uszczelniania bruzd w

programach profilaktyki przeciwpróchnicowej

już u 5-6 letnich dzieci, nie zaś dopiero u 7

letnich.

Najdłuższe obserwacje skuteczności uszczel-

791

2008, 61, 11

Skuteczność uszczelniania bruzd międzyguzkowych

T

ab

el

a 4. Redu

-

nictwa

L.p.

Autor

W

iek

badanych

w latach

Liczba

uszczelnionych powierzchni

Czas

obserwacji

lata

Redukcja

lub frekwencja

próchnicy

Utrata

częściowa

Utrata

całkowita

Retencja

całkowita

Rodzaj

materiału

1.

Jodkowska i Bugaj

, 1993 [20]

7-8

90

5

63,30%

16,6%

17,7%

–

Contact-Seal. Helioseal,

Prisma-Shield

30

0%

30%

56,6%

–

Evicrol-Fissure

2.

Jodkowska

, 1993 [10]

7-12

250

5

71,25%

–

19,6%

–

Helioseal,

Nuva-Seal,

Prisma-Shield

530

60%

–

14,9%

–

Concise BWSS, Concise EBS,

Contact-Resin, Delton, Evicrol-Fissur

, Oralin

3.

Szymańska

, 1993 [42]

6

135

5

53,50%

30%

55,8%

–

Contact Seal

4.

Jodkowska

, 1994 [19]

7-12

400

3

80,40%

6%

5,75%

–

Concise LCWS

85,50%

5%

66,5%

–

Fuji Ionomer typ III

5.

Mielnik-Błaszczak i Rutka

, 2000 [33]

6-12

400

5

64,90%

–

41,3%

–

Helioseal

6.

Hilt

, 2001 [6]

7-12

1304

5

–

13,5%

45,9%

–

–

7.

Wędrychowicz-W

elman

, 2004 [44]

7-8

94

3

92,86%

–

–

70%

UltraSeal XT

plus

11-12

308

–

–

70%

UltraSeal XT

plus

792

M. Fidecki, E. Jodkowska

Czas. Stomatol.,

niania bruzd zębowych zostały opisane w 1999

roku [18]. U 270 dzieci 7-8 letnich uszczelnio-

no powierzchnie żujące 1980 zębów. Dzieci

podzielono na trzy grupy w zależności od licz-

by uszczelnionych zębów. W I grupie uszczel-

niono 180 pierwszych trzonowych zębów sta-

łych, w II – 360 pierwszych trzonowych zębów

stałych, zaś w grupie III – 1440 zębów sta-

łych (przedtrzonowych, pierwszych i drugich

trzonowych). Do uszczelniania zastosowano

obecne wówczas na rynku materiały typu Bis-

GMA katalizowane promieniami UV (Nuva-

Seal System) oraz chemicznie (Concise Brand

White Sealant – System i Concise Enamel

Bond System). Dzieci obserwowano przez 15

lat. Do 2 lat badania kontrolne wykonywano

co 6 mies., a później co 12 mies.

Spośród 360 dzieci (270 po zabiegach oraz 90

grupa kontrolna) objętych badaniem wstępnym,

po 15 latach skontrolowano 137 osób (38%).

Stwierdzono, że wraz z upływem czasu spadał

odsetek zębów uszczelnionych z całkowitą re-

tencją materiału. Po 15 latach wyniósł on 29%

obserwacji (spadek 3,5 krotny), Wzrastał nato-

miast odsetek zębów z retencją częściową lub

brakiem materiału uszczelniającego.

Redukcja próchnicy wyrażona odsetkiem

zębów zabezpieczonych przed próchnicą w I

grupie dla pierwszych stałych zębów trzono-

wych wyniosła po 15 latach 59%. Oceniono

także wskaźnik „net gain”, tak zwany czysty

zysk, określający rzeczywistą liczbę zębów

zabezpieczonych przed próchnicą w wyniku

zabiegu uszczelniania bruzd. Jego wartość w

I grupie wyniosła 40%, w II grupie 36% zaś

wartość „net gain” 16. Z kolei w III grupie,

po uszczelnieniu wszystkich zębów bocznych,

dla pierwszych stałych zębów trzonowych wy-

nosiła odpowiednio 59%, a „net gain” 31, zaś

dla zębów przedtrzonowych 56% i „net gain”

10. Dla pierwszych i drugich stałych zębów

trzonowych odsetek redukcji próchnicy po 15

latach wyniósł odpowiednio 54%, a „net gain”

26 (tab. 5).

Omówienie wyników i dyskusja

Na podstawie danych opublikowanych w

polskim piśmiennictwie stomatologicznym

(lata 1979-2004) zanalizowano skuteczność

różnych materiałów uszczelniających w pro-

filaktyce przeciwpróchnicowej u osób w wieku

3-28 lat oraz oceniono zależności występujące

pomiędzy stopniem redukcji choroby próchni-

cowej a retencją materiałów uszczelniających.

Wśród ocenianych w pracach materiałów uży-

tych do uszczelniania bruzd zębów przedtrzo-

nowych i trzonowych były: cyjanoakrylany,

poliuretany, żywice typu Bis-GMA, cemen-

ty sz-j oraz cermety i kompomery. Okres ob-

serwacji skuteczności ocenianych materiałów

podawany przez różnych autorów wahał się w

granicach od 3 mies. do 15 lat [18, 43].

W zależności od czasu obserwacji publi-

kowanych wyników skuteczności uszczelnia-

nia bruzd zębów bocznych, analizowane dane

zgrupowano w przedziałach czasowych: 3-6

mies., 12 mies., 24 mies., 3-5 lat oraz 6-15 lat.

I tak po uszczelnieniu 2192 powierzchni zę-

bów, w czasie 3-6 mies. obserwacji, uzyska-

no redukcję próchnicy na poziomie 97,8%.

Retencja materiałów uszczelniających wy-

niosła 77,8%, zaś całkowita utrata materiału

uszczelniającego stanowiła 7,6% przypadków.

[1, 2, 26, 38, 39, 40, 41, 43].

Na podstawie 12 miesięcznych obserwa-

cji 2293 powierzchni zębowych pokrytych

materiałem uszczelniającym, uzyskaną re-

dukcję próchnicy zębów oceniono na 95,4%.

Całkowita utrata materiału uszczelniającego

wyniosła 21,3%, zaś częściowa 31,2% [3, 5,

25, 27, 31, 35, 37, 46]. Ocena 6395 uszczel-

nionych powierzchni zębów po 24 miesią-

cach obserwacji wykazała redukcję próchnicy

793

2008, 61, 11

Skuteczność uszczelniania bruzd międzyguzkowych

o 83,7%, całkowitą utratę materiału w 16,1%

oraz częściową w 9,6% przypadków [4, 8, 11,

12, 13, 14, 15, 16,17, 22, 28, 29, 30, 45, 47].

Z kolei na podstawie 3-5 letnich obserwacji

3941 zębów pokrytych materiałem uszczel-

niającym, oceniona redukcja próchnicy utrzy-

mywała się na poziomie 63,5%, zaś całkowi-

ta utrata materiału uszczelniającego wyniosła

36,0%, a częściowa 16,9% [6, 10, 19, 20, 33,

42, 44].

Ocena 3217 powierzchni zębów bocznych

dokonana po 6-15 latach od zabiegów uszczel-

niania bruzd wykazała redukcję próchnicy zę-

bów na poziomie 60,1%. Do całkowitej utra-

ty materiału uszczelniającego doszło w 32%

przypadków, zaś częściowej w 18,3% [9, 18,

21, 24, 33, 36]

Z analizy wyników badań opublikowanych

w polskim piśmiennictwie stomatologicznym

wynika, że skuteczność ocenianych materia-

łów wyrażona poprzez redukcję próchnicy wa-

hała się w granicach od 36% do 100% [10,

12, 17, 18, 25, 27, 38, 39]. Większość auto-

rów ocenianych publikacji podkreśliła zwią-

zek występujący pomiędzy czasem upływa-

jącym od zabiegu uszczelniania bruzd zębo-

wych, a retencją materiałów uszczelniających

i redukcją próchnicy zębów.

Na podstawie wyników uzyskanych z ana-

lizy piśmiennictwa stomatologicznego można

określić wymagania warunkujące powodzenie

zabiegu uszczelniania bruzd. Są to:

1) właściwa ocena kliniczna zębów zakwa-

lifikowanych do zabiegu,

2) dobra izolacja od wpływu wilgoci i śli-

ny,

3) wykonanie zabiegu zgodnie z zalecenia-

mi danego producenta materiału,

4) staranne wykonanie zabiegu,

5) korekta wysokości zwarcia,

6) kontrola utrzymania materiału uszczel-

niającego bruzdy na powierzchni zęba.

T

ab

el

a 5. R

ed

uk

cj

a p

ró

ch

ni

cy

o

ra

z c

zę

śc

io

w

a l

ub

ca

łk

ow

ita

re

te

nc

ja

m

at

er

ia

łó

w

u

sz

cz

el

ni

aj

ąc

yc

h

w

o

bs

er

w

ac

ja

ch

6

-1

5

le

tn

ic

h

na

p

od

sta

w

ie

p

iśm

ie

nn

ic

tw

a

L.p.

Autor

W

iek

badanych

w latach

Liczba

uszczelnionych powierzchni

Czas

obserwacji

lata

Redukcja

lub frekwencja

próchnicy

Utrata

częściowa

Utrata

całkowita

Rodzaj

materiału

1.

Jodkowska

, 1991 [9]

7-8

180

10

68%

–

–

Concise Brand

White

Sealent System

190

50%

–

–

Nuva Seal

190

64%

–

–

Concise EBS

2.

Kruszyńska-Rosada

i Borysewicz-Lewicka

, 1994 [24]

7-8

44

7

42%

5%

93%

Contact Seal

3.

Remiszewski

, 1994 [36]

7-15

88

8

40,9%

–

–

Oralin

53,3%

–

–

Contact Seal

4.

Jodkowska

, 1999 [18]

7-8

1980

15

od 36% do 59%

35,5%

36,5%

Nuva Seal i Concise Brand

White Sealent

System

5.

Mielnik-Błaszczak

i Rutka

, 2000 [33]

6-12

202

6

68,32%

–

35,2%

Helioseal

6.

Jodkowska

i Raczyńska

, 2003 [21]

6-12

343

5

99,6% całkowita retencja,

83,3% częściowa retencja,

69% brak retencji

14%

8,5%

Ionosit-Seal

794

M. Fidecki, E. Jodkowska

Czas. Stomatol.,

Podsumowanie

Podsumowując ponad 25 letni, intensyw-

ny okres badań polskich lekarzy stomatolo-

gów nad skutecznością zabiegu uszczelniania

bruzd wykazano jednoznacznie na profilak-

tyczne i przeciwpróchnicowe działanie ma-

teriałów uszczelniających. Wydawać by się

mogło, że metoda ta powinna być obecnie

standardem postępowania profilaktycznego u

dzieci. Jednak tak nie jest. W 1995 roku [7]

okazało się, że pomimo redukcji próchnicy u

polskich 12 letnich dzieci (średnio o 28,5%),

choroba próchnicowa zębów szóstych nie ule-

gła zmniejszeniu. Pomiędzy 6 a 12 rokiem ży-

cia, aż 89,3% dzieci miało przynajmniej jeden

ząb szósty dotknięty próchnicą, a 24,4% 18 let-

nich osób utraciło przynajmniej jeden ząb szó-

sty z tego powodu. Z kolei dane opublikowa-

ne w 2005 roku wskazały, że w Polsce tylko u

9% dzieci 6– letnich stwierdzono obecność na

powierzchni żującej zębów stałych materiału

uszczelniającego.

W populacji 12 letnich dzieci jedynie 22,6%

korzystało z indywidualnych, profesjonal-

nych metod zapobiegania próchnicy i miało

uszczelnione powierzchnie żujące zębów sta-

łych [23].

Piśmiennictwo

1. Barańska-Gachowska M, Szkodny K, Grygier

K, Lisiewicz-Dyduch J: Badania skuteczno-

ści materiału Estiseal LC zastosowanego w

profilaktyce próchnicy pierwszych trzono-

wych zębów stałych u dzieci 6-letnich. Mag

Stomatol 1994, 4, 6: 13-20.

2. Barańska-Gachowska M, Postek-Stefańska

L, Grygier K, Koziarz A: Kliniczna ocena wy-

pełniacza bruzd i szczelin Helioseal w profi-

laktyce próchnicy zębów. Obserwacje 6-mie-

sięczne. Czas Stomatol 1994, 47, 9: 594-599,

3. Barańska-Gachowska M, Postek-Stefańska L,

Koziarz A, Szkodny K, Grygier K: Roczne ob-

serwacje kliniczne skuteczności działania w

profilaktyce próchnicy materiału Helioseal.

Przegl Stomatol Wieku Rozwoj 1994, 6/7:

14-15.

4. Ciepły J, Fijał D, Kwapińska H, Pelc M:

Dwuletnie obserwacje zastosowania laków

szczelinowych w profilaktyce próchnicy.

Stomatol Klin 1994, 15: 85-88.

5. Fetkowska-Mielnik K, Szymańska J, Marzec

P, Krawczyk D: Roczne obserwacje zastoso-

wania laków szczelinowych Helioseal i Pit

Fissure Sealant w zębach szóstych u dzie-

ci 7-letnich. Przegl Stomatol Wieku Rozwoj

1993, 1/2: 36-38.

6. Hilt A: Pięcioletnia ocena skuteczności pro-

gramu profilaktycznego lakowania bruzd zę-

bów pierwszych trzonowych stałych przepro-

wadzonego w Łodzi. Przegl Stomatol Wieku

Rozwoj 2001, 3/4: 103-108.

7. Jańczuk Z, Banach J, Lisiecka K: Stan na-

rządu żucia polskiej populacji, Pomorska

Akademia Medyczna w Szczecinie, 1990.

8. Jańczuk Z, Marzec-Koronczewska Z: Dwulet-

nie wyniki lakowania zębów szóstych prepa-

ratem chemoutwardzalnym Delton u 7-lat-

ków w Polsce. Mag Stomatol 1993, 3, 9: 12-

-14.

9. Jodkowska E: Długoterminowe obserwacje

kliniczne nad skutecznością profilaktyczne-

go zabiegu uszczelniania bruzd międzyguz-

kowych. Mag Stomatol 1991, 1, 5: 9-11.

10. Jodkowska E: Długoterminowe obserwacje

kliniczne nad skuteczności różnych uszczel-

niaczy w zapobieganiu próchnicy powierzch-

ni żujących. Mag Stomatol 1993, 2, 1: 42-45.

11. Jodkowska E: Dwuletnie badania kliniczne

po zastosowaniu materiału uszczelniającego

Nuva-Seal. Czas Stomatol 1984, 37, 12: 917-

-929.

12. Jodkowska E: Dwuletnia kliniczna ocena

utrzymywania uszczelniaczy, użytych z lub

bez pośrednich systemów wiązania. Przegl

Stomatol Wieku Rozwoj 1996, 1, 13: 22-25.

13. Jodkowska E: Dwuletnie obserwacje klinicz-

795

2008, 61, 11

Skuteczność uszczelniania bruzd międzyguzkowych

ne po zastosowaniu materiału uszczelniają-

cego Concise Brand White Sealant System.

Czas Stomatol 1985, 38, 1: 1-8.

14. Jodkowska E: Dwuletnie obserwacje klinicz-

ne skuteczności uszczelniacza Ionosit-Seal w

profilaktyce próchnicy zębów trzonowych i

przedtrzonowych. Stomatol Współcz 1998, 5,

3: 176-178.

15. Jodkowska E: Kliniczna ocena porównawcza

wybranych uszczelniaczy z cementów szkla-

no-jonomerowych w profilaktyce zębów sta-

łych. Obserwacje 24-miesięczne. Stomatol

Współcz 1996, 3, 2: 116-120.

16. Jodkowska E: Obserwacje kliniczne po zasto-

sowaniu materiału złożonego Concise Enamel

Bond System do uszczelnienia powierzchni

·żującej zębów. Czas Stomatol 1984, 37, 11:

839-846.

17. Jodkowska E: Ocena kliniczna skuteczności

cementu szklano-jonomerowego Vivaglass-

Base firmy Vivadent w profilaktyce próch-

nicy zębów trzonowych. Stomatol Współcz

1998, 5, 6: 409-411.

18. Jodkowska E: Skuteczność zabiegu uszczel-

niania bruzd międzyguzkowych w świetle od-

ległych obserwacji klinicznych i badań labora-

toryjnych: rozprawa habilitacyjna/. Akademia

Medyczna Instytut Stomatologii, Zakład

Stomatologii Zachowawczej w Warszawie.

Warszawa. Wydaw. AM, 1999-146.

19. Jodkowska E: Trzyletnie obserwacje porów-

nawcze skuteczności uszczelniaczy tradycyj-

nych i cementów szklano-jonomerowych w

zapobieganiu próchnicy. Stomatol Współcz

1994, 4: 307-311.

20. Jodkowska E, Bugaj J: Pięcioletnie bada-

nia kliniczne nad skutecznością materia-

łów Contact-Seal, Helioseal, Evicrol-Fissur i

Prisma-Shield w zapobieganiu próchnicy po-

wierzchni żujących. Mag Stomatol 1992, 2,

6: 8-13.

21. Jodkowska J, Raczyńska M: Ocena skutecz-

ności uszczelniania zębów bocznych u dzieci

materiałem lonosit-Seal w profilaktyce próch-

nicy – obserwacje pięcioletnie. Stomatol

Współcz 2003, 10, 5: 31-33.

22. Jodkowska E, Raczyńska M: Ocena skutecz-

ności zabiegu uszczelniania bruzd zębów sta-

łych półpłynnymi materiałami złożonymi i

kompomerami. Dent Med Probl 2003, 40, 2,

299-303.

23. Jodkowska E, Wierzbicka M, Szatko F: Stan

zdrowia jamy ustnej oraz potrzeby profilak-

tyczno-lecznicze dzieci w wieku 6 i 12 lat w

Polsce, w pierwszych latach procesu integrac-

ji europejskiej”, Ministerstwo Zdrowia 2005.

24. Kruszyńska-Rosada M, Borysewicz-Lewicka

M: Profilaktyczne uszczelnianie bruzd zębo-

wych lakiem Contact-Seal u dzieci – 7-let-

nie obserwacje kliniczne. Przegl. Stomatol

Wieku Rozwoj 1994, 5: 12-15.

25. Łuczaj-Cepowicz E, Zdanowicz-Wiloch J:

Ocena skuteczności dwóch wybranych laków

szczelinowych w profilaktyce próchnicy po-

wierzchni zgryzowych pierwszych stałych

trzonowców. Przegl Stomatol Wieku Rozwoj

1994, 5: 40-42.

26. Marczak-Wojtyńska A, Kołmider M, Renata

Koprowska R, Wiesława Sędrowicz W:

Wstępna ocena kliniczna laku Ionosit-Seal.

Stomatol Współcz 2000, 7, 1: 21-23.

27. Marczuk-Kolada G, Barbara Szafrańska-

Perkowska B: Roczna ocena utrzymania laku

Jonosit-Seal w zębach trzonowych i przed-

trzonowych. Nowa Stomatol 1999, 4, 4:

9-11.

28. Marzec-Koronczewska Z: Dwuletnie obser-

wacje skuteczności laku Visio-Seal w profi-

laktyce próchnicy zębów pierwszych trzono-

wych stałych u dzieci. Mag Stomatol 1997. 7,

7: 23-25.

29. Marzec-Koronczewska Z: Utrzymanie laku

Delton i redukcja próchnicy w zębach bocz-

nych. Czas Stomatol 1991, 44, 6: 405-410.

30. Marzec-Koronczewska

Z:

Skuteczność

uszczelniania bruzd międzyguzkowych la-

kiem Delton w wykonaniu stomatologa i hi-

gienistki. Czas Stomatol 1991, 44, 7/8: 500-

-503.

31. Marzec-Koronczewska Z, Suszczewicz A:

Ocena porównawcza cementu glasjonome-

rowego Fuji Ionomer III i laku bis-GMA

796

M. Fidecki, E. Jodkowska

Czas. Stomatol.,

Concise White Sealant zastosowanych do

uszczelniania bruzd zębów szóstych. Mag

Stomatol 1999, 9, 5: 20-23.

32. Mejare I, Mjór I A: Glass ionomer and resin-

based fissure sealants: a clinical study. Eur J

Oral Sci 1990, 98, 345.

33. Mielnik-Błaszczak

M,

Rutka

D:

Długoterminowa kliniczna ocena lakowania

bruzd w profilaktyce próchnicy zębów. Przegl

Stomatol Wieku Rozwoj 2000, 3/4: 87-90.

34. Obersztyn A: Próchnica zębów i jej zapobie-

ganie; PZWL, Warszawa 1978.

35. Pawłowska E, Wochna-Sobańska E,

Szczepańska J: Kliniczna ocena zębów zala-

kowanych Heliosealem po roku od wykona-

nia zabiegu. Nowa Stomatol 1997, 2, 1/2: 17-

-20.

36. Remiszewski A: Zastosowanie uszczelniaczy

bruzd w zębach pierwszych trzonowych u

dzieci szkolnych – badania 8-letnie. Stomatol

Współcz 1994, 2: 130-132.

37. Sikorska-Jaroszyńska M H J, Mielnik-

Błaszczak M, Borowska M, Krawczyk D:

Ocena kliniczna utrzymania laku Helioseal

F i Dyract Seal w pierwszych stałych zę-

bach trzonowych – obserwacje jednoroczne.

Stomatol Współcz 2001, 8, 4: 45-50.

38. Sobczak M, Sobiech P, Samsel I: Kliniczna

ocena utrzymania laku szczelinowego

„Deguseal mineral” firmy Degussa w pierw-

szych stałych zębach trzonowych – obser-

wacje 6-miesięczne. Przegl Stomatol Wieku

Rozwoj 1999, 2/3: 10-13.

39. Szajewska-Jarzynka W, Wójtowicz D: Wstępne

obserwacje zastosowania laku szczelinowe-

go Conseal F u dzieci i młodzieży. Stomatol

Współcz 2001, 8, 3: 35-37.

40. Szczepańska J, Sakowska D, Krzemiński Z,

Hilt A: Wpływ lakowania bruzd preparatem

Fissurit F na redukcję próchnicy i liczeb-

ność drobnoustrojów próchnicotwórczych.

Doniesienie wstępne. Czas Stomatol 1995,

48, 12: 769-773.

41. Szkodny K, Mangold D: Badania porównaw-

cze utrzymania wypełniaczy bruzd i szczelin:

Heliosealu, Estisealu LC i Fissuritu F w zę-

bach stałych. Mag Stomatol 1996, 6, 12: 33-

35.

42. Szymańska J: Wybrane aspekty kliniczne za-

stosowania laku szczelinowego Contact-Seal

w profilaktyce próchnicy powierzchni żują-

cych. Przegl Stomatol Wieku Rozwoj 1993,

3: 25-27.

43. Wal A, Sosnowska-Boroszko A, Kochanek

A, Kryńska A, Grudzień A, Zakrzewska M,

Drózd J, Osiejuk J, Sołtan A: Uszczelnianie

zębów trzonowych mlecznych u dzieci 3-

-letnich jako metoda profilaktyki próchnicy.

Nowa Stomatol 2002, 7, 2: 51-54.

44. Wędrychowicz-Welman A: Trzyletnia ocena

kliniczna laku szczelinowego zawierającego

fluor UltraSeal XT plus u dzieci szkolnych.

Dent Forum 2004, 30, 1: 17-22.

45. Wędrychowicz-Welman A: Ocena klinicz-

na zawierających fluor laków szczelinowych

Helioseal F i Ultra Seal XT w profilaktyce

próchnicy zębów u dzieci szkolnych. Mag

Stomatol 2001, 11, 12: 30-34.

46. Wójtowicz D: Profilaktyka próchnicy pierw-

szych zębów trzonowych za pomocą laku

Ńuva-Śeal. Czas Stomatol 1979 r. 32 nr 9

845-850.

47. Wójtowicz D: Porównawcza ocena laku Ńuva

Seal i laku Kerr w profilaktyce próchnicy u

dzieci szkolnych w świetle dwuletnich obser-

wacji. Czas Stomatol 1983 r. 36 nr 2 s. 95-

-101.

Otrzymano: dnia 16.V.2007 r.

Adres autorów: Zakład Stomatologii Zachowawczej

IS WUM, 00-246 Warszawa, ul. Miodowa 18

Tel.: [phone]

Fax: [phone]

e-mail: fi[e-mail]