Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Podstawowe pojęcia ochrony środowiska

Grzegorz Dobrzański

1

PODSTAWOWE POJĘCIA

OCHRONY ŚRODOWISKA

1.1. Środowisko

Najogólniej pojęcie "środowisko" oznacza wszystko, co znajduje się w otoczeniu

jakiegoś obiektu żywego lub nieożywionego i co z tym obiektem jest we wzajemnych
oddziaływaniach. Środowisko jest więc kategorią relacyjną i składają się nań się trzy
podstawowe elementy

1

:



podmiot,



przedmiot środowiska - zbiór czynników (obiektów, energii) oddziałujących na podmiot (a
także między sobą),



proces (oddziaływanie czynników).

Podmiotem środowiska mogą być istoty żywe (indywidualnie lub w różnych

zbiorowościach), obiekty nieożywione lub procesy. Cechą charakterystyczną większości
definicji jest fakt, że wskazują na człowieka jako podmiot środowiska. Innymi słowy
"środowisko" jest najczęściej synonimem czy skrótem terminu: "środowisko człowieka". I w
tym sensie należy je rozumieć, gdy mowa jest o ochronie środowiska, a odpowiednie
przymiotniki określają jaki jest zakres przedmiotu środowiska.

Ze względu na przedmiot najszerzej rozumiane środowisko (bez przymiotnika) jest

dynamiczną, wzajemnie sprzężoną całością (jednością) elementów przyrodniczych,
technicznych i społeczno-ekonomicznych. Do potrzeb analiz w poszczególnych dziedzinach
nauki, rozwiązywania specyficznych spraw specjaliści uwypuklają różne zakresy
(przedmioty) środowiska Rysunek 1. przedstawia próbę klasyfikacji pojęcia „środowisko” ze
względu na przedmiot.

*

Przez środowisko społeczne (społeczno-kulturowe) rozumiemy to wszystko, co

wyznacza warunki życia i wpływa na zachowanie człowieka w wyniku jego współżycia z
innymi ludźmi. Obejmuje instytucje, hierarchie wartości, reguły zachowań stosunki
ekonomiczno-polityczne itp. To od charakteru środowiska społecznego w ogromnej mierze
zależy stosunek ludzi do przyrody, więc jego kształtowanie ma kluczowe znaczenie dla
ochrony środowiska przyrodniczego.

Środowisko geograficzne to całokształt przyrodniczych i sztucznych elementów

materialnych, w otoczeniu których i z którymi, w procesie wzajemnego oddziaływania
przebiega życie i działalność ludzi. W prostszej definicji tego typu środowisko to otoczenie
fizyczne i biologiczne, w którym żyje społeczeństwo ludzkie. Obejmuje przyrodę i elementy
antropogeniczne

2

.

Środowisko przyrodnicze może uznać za podsystem środowiska geograficznego.

Definiuje się je najprościej jako ogół przyrody ożywionej i nieożywionej. „Stworzone” jest
przez przyrodę bez ingerencji człowieka, ale może być przezeń przekształcone. W ujęciu

1

T.Bartkowski, Kształtowanie i ochrona środowiska człowieka, PWN, Warszawa 1991, s.41.

*

Ochrona środowiska dotyczy przede wszystkim zapewnienia odpowiednich parametrów i różnorodności

elementów przyrodniczych oraz krajobrazu, lecz często znika z pola widzenia fakt znaczenia tego co dzieje się w
środowisku społecznym dla tej ochrony. W języku angielskim funkcjonuje pojęcie total environment, jako
reakcja na separację pewnych elementów przez przyrodników, socjologów itd.

2

T.Bartkowski T. Kształtowanie... op.cit., s.51.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Podstawowe pojęcia ochrony środowiska

Grzegorz Dobrzański

2

prawnym środowisko (przyrodnicze) to ogół elementów przyrodniczych, w szczególności
powierzchnia ziemi łącznie z glebą, kopaliny, wody, powietrze atmosferyczne, świat roślinny
i zwierzęcy, a także krajobraz, znajdujących się zarówno w stanie naturalnym, jak też
przekształconych w wyniku działalności człowieka.

3

Czasami traktuje się środowisko przyrodnicze nie jako podsystem, ale jako podtyp

środowiska geograficznego. W takim ujęciu oznacza ono środowisko geograficzne, w którym
dominują, i któremu nadają charakter elementy przyrodnicze. Kolejne podtypy środowiska
geograficznego to środowisko antropogeniczne oraz sztuczne. Środowisko antropogeniczne to
środowisko przekształcone przez człowieka, w którym rządzą dalej prawa przyrody

4

.

Występują w nim nie tylko elementy przyrodnicze, ale także antropogeniczne - budynki,
struktury komunikacyjne, sztuczne zbiorniki wodne itp. Środowisko sztuczne jest natomiast
prawie w całości wytworem działalności ludzkiej.

5

Oczywiście i tu istnieją elementy przyrody

- powietrze, pojedyncze elementy zieleni itd., ale są one mocno przekształcone w wyniku
działalności człowieka, a charakter temu środowisku nadają elementy antropogeniczne. W tej
klasyfikacji nie zawsze da się jednoznacznie opisać jakieś środowisko jako przyrodnicze,
antropogeniczne czy sztuczne. Wyobrazić sobie można pewne kontinuum typów środowisk
różniących się proporcjami elementów przyrodniczych i antropogenicznych, i nie ma ostrej
granicy, jednoznacznego kryterium zaklasyfikowania konkretnych środowisk do jednej z
kategorii.

Rysunek 1. Przedmiotowa klasyfikacja pojęcia „środowisko”.

















Źródło: opracowanie własne.

Często zdarza się, że pojęcie środowiska czy środowiska przyrodniczego utożsamiane

jest z pojęciem ekosystemu. W sensie materialnym rzeczywiście można się na to zgodzić.
Jednakże istnieje między tymi pojęciami zasadnicza różnica - o środowisku mówi się w
odniesieniu do określonego podmiotu, którym najczęściej jest człowiek. Nie ma natomiast
rozróżnienia na podmiot - przedmiot w pojęciu ekosystemu. Ekosystem wyróżniamy ze

3

Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2001.

4

A.Mierzwiński, 1000 słów o ekologii i ochronie środowiska, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1991, s. 245.

5

Tamże, s. 246.

ŚRODOWISKO (TOTAL ENVIRONMENT)

Środowisko

społeczne

Ś

Ś

r

r

o

o

d

d

o

o

w

w

i

i

s

s

k

k

o

o

(

(

g

g

e

e

o

o

g

g

r

r

a

a

f

f

i

i

c

c

z

z

n

n

e

e

)

)

Ś

Ś

r

r

o

o

d

d

o

o

w

w

i

i

s

s

k

k

o

o

p

p

r

r

z

z

y

y

r

r

o

o

d

d

n

n

i

i

c

c

z

z

e

e

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Podstawowe pojęcia ochrony środowiska

Grzegorz Dobrzański

3

względu na jego strukturalno-funkcjonalną jedność, a nie ze względu na oddziaływanie na
dany podmiot. Termin „ekosystem” byłby więc niejako naukowym, ekologicznym powrotem
do pojęcia przyrody i implikował mniej antropocentryczne widzenie świata niż „środowisko”.

Wiele kłopotów nastręcza termin "środowisko naturalne". Można je rozumieć na kilka

sposobów. Po pierwsze odczytuje się je jako środowisko nieprzekształcone przez człowieka.
Takich terenów na świecie jest bardzo mało. W ekologii na określenie takich nienaruszonych
obszarów używa się jednak określenia "pierwotny", natomiast "naturalny" odnosi się do
układów przyrodniczych, które są zdolne do samoistnego funkcjonowania, niezależnie od
stopnia przekształcenia ich przez człowieka. Po drugie, pamiętając, że pojęcie "środowisko"
równoważne jest pojęciu "środowisko człowieka" - zastanawiać się można o jaką
"naturalność" dla człowieka chodzi. Czy o środowisko, które dla człowieka było naturalne w
czasach powstania gatunku ludzkiego czy obecnie. Wydaje się więc, że termin "środowisko
naturalne" należy traktować jako synonim "środowiska przyrodniczego", a najlepiej go
unikać.

Kluczowe dla zrozumienia środowiska są relacje między podmiotem a przedmiotem.

Do środowiska zaliczamy te elementy otoczenia, które znajdują się w relacjach z podmiotem.
Relacje te mogą mieć charakter bezpośredni lub pośredni (jeśli element A oddziałuje na
element B, a ten na podmiot, to element A należy do środowiska). Oczywiście relacje
pośrednie mogą mieć charakter znacznie dłuższego niż dwuelementowy łańcucha, w związku
z czym można by twierdzić, że wszystko jest elementem naszego środowiska. Wszystko ze
wszystkim jest powiązane. W praktyce zaliczamy do środowiska tylko te elementy, które
silnie są powiązane z podmiotem.

1.2. Proces i przedmiot użytkowania środowiska

Użytkowanie środowiska jest to proces bezpośredniego i pośredniego

wykorzystywania jego elementów przez człowieka i polega na

6

:

1/ wykorzystaniu elementów środowiska w biologicznych procesach człowieka;
2/ wykorzystaniu środowiska jako miejsca aktywności życiowej, elementu rozwoju nauki,

kultury i oświaty oraz miejsca wypoczynku i regeneracji sił;

3/ wykorzystaniu powierzchni i przestrzeni oraz zasobów naturalnych w działalności

gospodarczej;

4/ emitowaniu odpadów i zanieczyszczeń celem ich asymilacji przez przyrodę.

Pierwsze dwie kategorie działań zaliczamy do bezpośredniego użytkowania

środowiska, dwie pozostałe - do pośredniego. Jeśli użytkowanie odpowiada wymogom
racjonalności gospodarowania mówimy o gospodarowaniu środowiskiem.

Zasoby naturalne (szerzej – wykład 3)

Elementy środowiska użytkowane przez człowieka określa się mianem zasobów

naturalnych (przyrody). W tradycyjnym ujęciu zasobami naturalnymi stają się te składniki i
energie przyrody, które mogą być przy danym poziomie techniki wykorzystane (realnie lub
potencjalnie) w produkcji społecznej dla zaspokojenia materialnych i duchowych
(kulturowych) potrzeb społeczności ludzkiej.

7

6

B.Poskrobko, Podstawy użytkowania i ochrony środowiska, Politechnika Białostocka, Białystok 1987, s.21.

7

Np. J.Śleszyński, Gospodarowanie zasobami środowiska przyrodniczego. Problem wielokryterialności

podejmowanych decyzji, Biuletyn KPZK PAN, z.151, Warszawa 1990, s.9, J.Dembowski, Zarys ogólnej teorii
zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1989, s.6, A.Mierzwiński, 1000 słów ... op.cit., s. 284.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Podstawowe pojęcia ochrony środowiska

Grzegorz Dobrzański

4

Funkcje (usługi) środowiska (szerzej – wykład 3)

Znacznie częściej proponuje się nie rozszerzanie znaczenia pojęcia zasobów

naturalnych, a wprowadzenie nowych pojęć na określenie korzyści czerpanych przez ludzkość
ze środowiska, np. użytków środowiska (nie przyjęło się) czy funkcji (usług) środowiska.
Funkcje środowiska określane są jako warunki i procesy, dzięki którym naturalne ekosystemy
i gatunki podtrzymują życie ludzkie.

8

Można je też zdefiniować prościej, jako role, które

przyroda pełni (bezpośrednio i pośrednio) względem cywilizacji ludzkiej.

1.3. Pojemność i potencjał środowiska, kapitał natury

Pojemność środowiska (carrying capacity) oznaczała pierwotnie ilość organizmów

jaka może przeżyć w danym środowisku, nie powodując jego degradacji. Po raz pierwszy
użyto tego terminu w odniesieniu do spasanych bydłem pastwisk, lecz wkrótce największe
dyskusje rozgorzały o pojemności środowiska w odniesieniu do populacji ludzkiej.
Pojemność danego środowiska nie jest stała, statyczna, prosta. Zależy od technologii
użytkowania środowiska, struktury produkcji i konsumpcji oraz dynamiki relacji ożywionych
i nieożywionych elementów systemu przyrodniczego. Pojemność środowiska jest więc
wskutek ludzkich innowacji i biologicznej ewolucji zmienna.

9

Obecnie mianem pojemności środowiska określa się wielkość poszczególnych

zaburzeń (rozumianych szeroko - od eksploatacji poszczególnych gatunków po
zanieczyszczenia), jakie mogą zostać zaabsorbowane bez znaczących i trwałych zmian w
strukturze i funkcjonowaniu układu przyrodniczego (bardziej formalnie: bez zmiany jednego
lokalnego stanu równowagi układu przyrodniczego w inny). Przekroczenie progu pojemności
oznacza (rys. 2):



nieciągłą i nieodwracalną zmianę „oswojonego” stanu ekosystemu, powodujące

niepewność co do ekologicznych skutków gospodarowania,



z reguły spadek produktywności biologicznej i redukcję zdolności do podtrzymywania
ludzkiego życia (znaczy to, że przekroczenie progu pojemności równa się zredukowaniu
pojemności);



możliwość nieodwracalnej ograniczenia wachlarza opcji użytkowania środowiska.

Badania pojemności środowiska pozwalają ocenić, na jaką skalę można rozwijać w

danym miejscu określoną działalność bez wywoływania negatywnych czy nieodwracalnych
jego zmian.

Pokrewnym i nieco szerszym pojęciem jest potencjał środowiska (ekologiczny).

Oznacza on sumę przyrodniczych możliwości (zasoby materialne i warunki środowiska)
zaspokajania potrzeb społeczeństwa oraz zdolność ekosystemów do ponoszenia
antropogenicznych obciążeń.

10

Potencjał (i pojemność) środowiska zależy od struktury i

funkcjonowania układu przyrodniczego, wpływu układów sąsiednich oraz wpływu człowieka,
który zmniejszać (w pewnym zakresie - vide kształtowanie środowiska) lub zmniejszać ów
potencjał.

11

8

G.Daily, Introduction: What are ecosystem services?, w: Nature’s Services: Societal Dependence on Natural

Ecosystems, ed. G.Daily, Island Press, Washington DC 2007, p.3.

9

K.Arrow i in., Economic Growth, Carrying Capacity, and the Environment, „Science” vol. 268, s. 520-521.

10

B.Poskrobko, Podstawy... op.cit., s.16.

11

A.Richling, J.Solon, Ekologia krajobrazu, PWN, Warszawa 1996, s.194.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Podstawowe pojęcia ochrony środowiska

Grzegorz Dobrzański

5

Rysunek 2. Próg pojemności środowiska i konsekwencje jego przekroczenia

X –granica pojemności środowiska, która rozgranicza lokalne stany równowagi ekosystemu o różnej
charakterystyce strukturalnej i funkcjonalnej, a więc i różnych (jakościowo i ilościowo) zestawach usług

Źródło: opracowanie własne.

Wyróżnia się następujące potencjały cząstkowe

12

:

1. samoregulacyjno-odpornościowy

wyrażający zdolność przeciwdziałania zmianom

struktury i charakteru funkcjonowania środowiska spowodowaną oddziaływaniem
czynników naturalnych i antropogenicznych;

2. zasobowo-użytkowy wyrażający zdolność zaspokajania materialno-energetycznych

potrzeb człowieka i dzielony na następujące podpotencjały:
a) produktywności biotycznej,
b) wodny,
c) surowcowy,
d) atmosferyczny,
e) transurbacyjny (istnienie powierzchni przydatnych do zabudowy),
f) rekreacyjno-balneologiczny;

3. percepcyjno-behawioralny wyrażający zdolność środowiska do oddziaływania na zmysły

człowieka i stymulowania jego zachowań.

Ostatnio modne stało się pokrewne pojęcie kapitału naturalnego (natury). W wąskim

ujęciu jest to po prostu ogół dostępnych zasobów odnawialnych i nieodnawialnych. Szeroka
definicja ogarnia wszystkie zasoby biofizyczne i walory środowiska (w tym zdolność
asymilacyjną) niezbędne do funkcjonowania ludzkiej gospodarki oraz relacje między tymi
systemami i procesami, które podtrzymują funkcjonowanie ekosfery. Nie jest więc to tylko
zbiór zasobów, ale i wszystkie komponenty ekosfery i strukturalne relacje między nimi,

12

Tamże, s.195.

X

Wielkość zaburzeń

Do

st

arc

za

nie us

ług

eko

sy

st

emu

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Podstawowe pojęcia ochrony środowiska

Grzegorz Dobrzański

6

których organizacyjna integralność jest kluczowa dla samoreprodukcji systemu (np. cykle
biogeochemiczne).

13

1.4. Konsekwencje użytkowania środowiska

Antropopresja jest to całość oddziaływań człowieka na środowisko przyrodnicze

związanych z jego użytkowaniem. Dynamika antropopresji jest oszałamiająca, a jej skutki
niezwykle rozległe i złożone (rys. 3). Pojawiające się skutki są przyczynami następnych
skutków itd. Takie ciągi przyczynowo-skutkowe nie tworzą jednak prostych, liniowych
zależności, lecz skomplikowaną sieć. Np. emisja dwutlenku siarki powoduje zanieczyszczenie
powietrza. Efektem są kwaśne deszcze lub bezpośrednie oddziaływanie SO

2

na organizmy żywe.

Kwaśne deszcze i SO

2

niszczą ludzkie budowle i dzieła sztuki. Zakwaszają zbiorniki wodne,

zabijając w nich życie. Niszczą glebę, uruchamiając w niej toksyczne pierwiastki.

Rysunek 3. Klasyfikacja skutków antropogenicznego obciążenia środowiska

ANTROPOGENICZNE

OBCIĄŻENIE ŚRODOWISKA

SKUTKI BEZPOŚREDNIE

SKUTKI

POŚREDNIE

STRATY EKOLOGICZNE

STRATY GOSPODARCZE

STRATY SPOŁECZNE

BEZPOŚREDNIE

PIERWOTNE

WTÓRNE

St

rat

y w
p

rz

em

yśl
e

Z

m

ia

na

ja

k

oś

ci

p

o

w

ie

tr

za

POŚREDNIE

Z

m

ia

n

y

za

so

b

ó

w

w
o

d

n

y

c

h

Z

m

ia

n

y

g

le

b

Z

m

ia

n

y

z

a

so

b

ó

w

b

io

lo

g

ic

z

n

y

c

h

Z

m

ia

n

y

e

ste

ty

k

i

k

ra

jo

b

ra

zu

S

p

a

d

ek

p

ro

d

uk

ty

w

no

śc

i

In

n

e

zm

ia

n

y

p

o

za

m

a

te

ri

a

ln

e

S

tar
ty w
r

ol

n

ic

tw

ie

i le

śn

ic

tw

ie

st

r

at

y w

r

yb
ac
tw

ie

i ło

w

ie

ct

w

ie

S

tr

at

y w

gos

p

od
ar
c

e

k

om
u

n

al

n

e

j

In

n

e

st
r

at

y

m

at

e

r

ial

n

e

St

rat

y w
łąc
zn

ośc
i

i t

r

an
sp
or
c

ie

P

ogor

sz

e

n

ie

w

ar
u

n

k

ó

w

p

r

ac
y

P

ogor

sz

e

n

ie

w

ar
u

n

-

k

ó

w

w

yp
oc
zy

n

k

u

P

ogor

sz

e

n

ie

st

an
u

z

d

r

o

w

ia

P

ogor

sz

e

n

ie

kom
for

tu

ż

yc

ia

U

tr

u

d

n

ie

n

ia

w

t

w

ór
-

cz

ym
i oś

w

iat

ow

ym

uż

yt

k.

śr

od

ow

isk

a

In

n

e

sk
u

tk

i

p

oz
a

m

at

e

r

ial

n

e

Źródło: K.Górka, B.Poskrobko, Ekonomika ochrony środowiska, PWE, Warszawa 1987, s.57.

Czynniki antropopresji są to pojedyncze czynności człowieka, które powodują w miarę

jednorodne skutki w środowisku.

14

Ze względu na charakter oddziaływań, czynniki antropopresji możemy podzielić na:



mechaniczne, które prowadzą bezpośrednio do zmiany biotopu - np. prace ziemne
zmieniające ukształtowanie terenu, strukturę i właściwości gleby;

13

M.Wackernagel, W.E.Rees, Perceptual and structural barriers to investing in natural capital: Economics

from an ecological footprint perspective, „Ecological Economics” 1997, vol. 20, p.5.

14

J.Faliński, Antropogeniczne przekształcenia szaty roślinnej i ekosystemów, w: Podstawy ochrony środowiska, T.3,

WSiP, Warszawa 1994. s.73.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Podstawowe pojęcia ochrony środowiska

Grzegorz Dobrzański

7



organizacyjne, które zmieniają bezpośrednio strukturę biocenozy - np. odstrzał zwierząt,
nasadzenia roślin czy introdukcje gatunków;



fizyczne oraz chemiczne, które pośrednio wpływają na parametry biotopu lub biocenozy - np.

hałas czy poszczególne zanieczyszczenia chemiczne (patrz poniżej)

Oddziaływanie bezpośrednie wywołuje skutki natychmiastowe (dwuczłonowy ciąg

przyczynowo-skutkowy), np. przekształcenie rzeźby terenu i powstanie bezwzględnych
nieużytków w wyniku robót budowlanych i niwelacyjnych. Oddziaływanie pośrednie dokonuje
się za pomocą określonego elementu środowiska (więcej niż dwuczłonowy ciąg
przyczynowo-skutkowy), przenoszącego czynnik zagrażający z miejsca jego powstania do
miejsca oddziaływania, np. niszczenie roślin przez zanieczyszczenie powietrza dwutlenkiem
siarki.

15

Natomiast ze względu na czas działania rozróżniamy oddziaływania: jednorazowe,

powtarzające się cyklicznie lub acyklicznie, ciągłe.

Do podstawowych czynników antropopresji należą współcześnie odpady, ścieki i

zanieczyszczenia.

Odpady są to uboczne, stałe lub ciekłe (nie będące ściekami) produkty działalności

gospodarczej i konsumpcyjnej człowieka, nieprzydatne w miejscu lub czasie, w którym
powstały i szkodliwe lub uciążliwe dla środowiska. Zgodnie z ustawową definicja odpadów
nie zalicza się do nich oprócz ścieków także kopaliny towarzyszące, nadkład w górnictwie
odkrywkowym, substancje znajdujące się w obiegu w procesach produkcyjnych oraz pyły
emitowane do atmosfery. W mniej ścisłym ujęciu do odpadów zalicza się także ścieki, a
nawet pyły i gazy emitowane do powietrza.

Ze względu na miejsce powstawania dzieli się je na odpady komunalne, przemysłowe

i rolne. Ze względu na szkodliwość wyróżnia się natomiast:



odpady niebezpieczne, które zawierają w swoim składzie substancje niebezpieczne dla
życia i powodujące nawet w małych ilościach degradacje środowiska,



odpady szkodliwe, które dopiero w większych ilościach i w wyniku długotrwałego
oddziaływania powodują degradacje środowiska,



odpady uciążliwe, które nie zawierają substancji toksycznych, jednak niekorzystnie
wpływają na walory estetyczne krajobrazu.

Ścieki (wody odpadowe) są to zanieczyszczone chemicznie, biologicznie lub

termicznie wody, powstające wskutek działalności bytowej, gospodarczej i rolniczej
człowieka, odprowadzane do wód lub ziemi. Ze względu na pochodzenie ścieki dzieli się na
bytowo-gospodarcze, przemysłowe, opadowe oraz wody dołowe (kopalniane), natomiast ze
względu na szkodliwość na:



ścieki bezpośrednio szkodliwe - zawierające w swoim składzie substancje trujące,



ścieki pośrednio szkodliwe - powodujące zmniejszenie zawartości tlenu rozpuszczonego w
wodzie.

Zanieczyszczenie (pollutant) to składnik obcy w dowolnym elemencie ekosystemu,

który do niego nie należy i zniekształca jego cechy lub właściwości.

16

Zanieczyszczenia

dzielimy w zależności od źródła powstawania (przemysłowe, komunalne, rolnicze,
transportowe) oraz w zależności od elementów środowiska ulegających zanieczyszczeniu. W
ujęciu rodzajowym do zanieczyszczeń zalicza się substancje chemiczne i promieniotwórcze w
stanie stałym, ciekły i gazowym oraz mikroorganizmy. Czasami używa się pojęcia
zanieczyszczenia w sensie largo, zaliczając do nich oddziaływania pozamaterialne -

15

W.Radecki, Mały słownik wiedzy obywatelskiej o ochronie środowiska, Wyd. TWWP, Wrocław 1986, s.285-

287.

16

A.Mierzwiński, 1000 słów ... op.cit., s.281.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Podstawowe pojęcia ochrony środowiska

Grzegorz Dobrzański

8

termiczne, akustyczne, wibracje, promieniowanie radioaktywne i elektromagnetyczne. Mowa
jest też niekiedy o zanieczyszczeniu wizualnym przestrzeni.

Pojęcie zanieczyszczenie (pollution) odnosi się także do stanu środowiska i oznacza

niekorzystne zmiany w fizycznych, chemicznych czy biologicznych charakterystykach
powietrza, wody, gleby i żywności, co może zwrotnie wpływać na zdrowie, przeżycie i
dobrobyt ludzi i innych organizmów. Zanieczyszczenie w tym znaczeniu jest efektem
zanieczyszczania środowiska, polegającym na wprowadzaniu do środowiska substancji
stałych, ciekłych, gazowych albo energii w takich ilościach i stanie, że przekracza to
dopuszczalne wartości lub naturalne możliwości asymilacji, a tym samym mogą ujemnie
wpływać na zdrowie człowieka, klimat, przyrodę ożywioną, glebę, wodę i powietrze lub
powodować inne szkody w środowisku.

17

Zakłócenia środowiska to wszelkiego rodzaju hałasy, wibracje, promieniowanie i

wyziewy o przykrych zapachach, uciążliwe lub szkodliwe dla człowieka, zwierząt i roślin.

18

Poszczególne czynniki antropopresji nie występują pojedynczo, lecz w różnych

zestawieniach - w zależności od formy działalności człowieka. Gospodarka leśna to m.in.
wycinanie drzewostanów, karczunek, zrywka, ugniatanie gleby przez koła pojazdów
mechanizujących prace leśne, zanieczyszczenie przez nie lasu spalinami, introdukcja obcych
gatunków drzew, trzebież, grabienie ściółki. Zespół czynników związanych z jednym typem
działalności człowieka nazywamy formą antropopresji. Rozróżniamy następujące formy
antropopresji

19

:

1. naturalne – zoogeniczne:

a) zbieractwo, łowiectwo, rybactwo,
b) sporadyczny wyrąb drzew,
c) pożar,
d) prymitywne budownictwo,
e) pierwotne wojny i najazdy;

2. zooantropogeniczne:

a) karczunek lasów,
b) rolnictwo,
c) eksploatacja surowców naturalnych,
d) urbanizacja,
e) transport i komunikacja,
f) nowoczesne leśnictwo,
g) turystyka,
h) wojny współczesne,

3. hiperantropogeniczne:

a) chemizacja środowiska przez substancje niespotykane w naturze,
b) promieniowanie radioaktywne,
c) wojna totalna,
d) selektywne niszczenie środowiska w trakcie wojen,
e) stałe emitowanie ciepła,
f) komunikacja ponaddźwiękowa,
g) superurbanizacja,
h) zdobywanie kosmosu.

17

Tamże, s.281-2.

18

Tamże, s.281.

19

J.Faliński, Antropogeniczne... op.cit. s.73, 76.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Podstawowe pojęcia ochrony środowiska

Grzegorz Dobrzański

9

Sumarycznym efektem ludzkiego oddziaływania jest wzrost skażenia i obciążenia

środowiska. Skażenie to suma

*

zanieczyszczeń środowiska lub jego elementów substancjami

toksycznymi lub promieniotwórczymi

20

, natomiast obciążenie środowiska jest suma

wszelkich oddziaływań (odpadów, zanieczyszczeń, zakłóceń, bezpośredniej eksploatacji itd.)
w danym miejscu i czasie. Wzrost obciążenia środowiska prowadzi do degradacji środowiska

#

- różnych zaburzeń w strukturze i funkcjonowaniu środowiska wyrażających się
pogorszeniem stanu środowiska i spadkiem jego potencjału.

Stan środowiska to określona cechami ilościowymi i jakościowymi sytuacja danego

środowiska pozwalająca ocenić stopień wykorzystania (i zmian) pojemności i potencjału
środowiska. Rozróżniamy następujące stany środowiska

21

:

1. Stan normalny. Obciążenie nie zaburza naturalnego przepływu materii i energii, nie

obserwuje się więc negatywnych zmian w produktywności i procesach samooczyszczania
środowiska.

2. Stan zagrożenia. Pojawiają się pewne anomalie w strukturze i funkcjonowaniu

ekosystemów. Środowisko nie zatraca swego charakteru, ale traci naturalną odporność na
jednostkowe, krótkotrwałe obciążenia i zmniejsza swój potencjał. W tym stanie może
oddziaływać niekorzystnie na człowieka, utrudniać zaspokojenie niektórych potrzeb np.
rekreacyjnych.

3. Stan kryzysowy. Występuje przy obciążeniach na granicy jego pojemności. Pewne

potencjały cząstkowe środowiska są wyeliminowane i środowisko spełnia tylko niektóre
swoje funkcje. Odtwarzanie ekosystemów może następować tylko dzięki znacznej
ingerencji człowieka. Środowisko wpływa niekorzystnie na zdrowie i rozwój człowieka,
jak i na gospodarkę.

4. Stan katastroficzny (katastrofa ekologiczna). Występuje po przekroczeniu pojemności

środowiska. Środowisko traci zdolność do zaspokajania biologicznych potrzeb człowieka i
reprodukcji ożywionych zasobów odnawialnych.

Powyższa klasyfikacja stanu środowiska ma charakter jakościowy i w praktyce jest

trudna do zastosowania ze względu na niedostatki w ocenie pojemności środowiska oraz
zmian funkcjonowania środowiska. Częściej więc charakteryzuje się stan środowiska w
odniesieniu do istniejących wskaźników (najczęściej określonych prawnie).

Skutki przyrodnicze antropopresji określa się mianem bezpośrednich, natomiast

ostateczne, pośrednie skutki antropopresji mają charakter strat gospodarczych - szkód w wyrazie
pieniężnym powstających w działalności gospodarczej - oraz społecznych, związanych z
pogorszeniem warunków życia, pracy i wypoczynku ludzi. Wszystkie te straty określa się
mianem ekologicznych, ponieważ powstają w wyniku degradacji środowiska. Są one olbrzymie.
Polska traciła rocznie z końcem lat 80-tych z powodu degradacji środowiska może nawet około
27% dochodu narodowego.

22

Do roku 1999 straty spadły do około 1,6-6,9% PKB.

23

Brak jest

*

Określenie „suma” należy traktować umownie, podkreśla ono, że na środowisko oddziałuje jednocześnie wiele

substancji (w przypadku obciążenia – czynników).

20

A.Mierzwiński, 1000 słów ... op.cit., s.221.

#

Mianem degradacji środowiska określamy także zespół zjawisk prowadzących do obniżenia wartości lub

pogorszenia stanu środowiska naturalnego.

21

B.Poskrobko, Podstawy ... op.cit., s.37-38.

22

J.Famielec, K.Górka, G.Mojżesz-Wlazły, Straty i korzyści ekologiczne, w: Ekonomika ochrony środowiska

naturalnego. Wybrane problemy, pod red. K.Górki, ESEŚiZN Oddział Polski, AE w Krakowie, Kraków 1993, s.47-
51.

23

Straty gospodarcze spowodowane zanieczyszczeniem środowiska naturalnego w Polsce w warunkach

transformacji gospodarczej. Część druga, red. J.Famielec, AE, Kraków 2001, s.190,
www.mos.gov.pl/2materialy_informacyjne/raporty_opracowania/straty/index.html.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Podstawowe pojęcia ochrony środowiska

Grzegorz Dobrzański

10

oszacowań wielkości strat ekologicznych w skali globalnej. Muszą być one ogromne, skoro
straty wywołane jedynie awarią w Czarnobylu szacuje się na 348 mld $

24

.

1.5. Ochrona środowiska

Ochrona środowiska a ochrona przyrody

Ochrona środowiska jest zespołem idei, środków i działań zmierzających do

utrzymania środowiska w stanie zapewniającym optymalne warunki bytowania człowieka i
gwarantującym ciągłość najważniejszych procesów w biosferze jako podstawy produkcyjnej i
konsumpcyjnej działalności człowieka. Ochrona środowiska jest więc działalnością
zorientowaną na potrzeby człowieka (ochrona środowiska nie jest z samej swej natury
antytezą działalności gospodarczej, lecz regulatorem jej zakresu i kierunków w interesie
człowieka). Realizacji tych celów tylko w części może służyć zachowanie naturalnych
środowisk i w maksymalnej różnorodności. Ochrona środowiska polega na zapobieganiu lub
przeciwdziałaniu szkodliwym wpływom na środowisko, powodującym jego zniszczenie,
uszkodzenie, zanieczyszczenie lub zmiany cech fizycznych, lub charakteru elementów
przyrodniczych.

25

Ochrona przyrody natomiast jest zespołem idei, środków i działań zmierzających do

zachowania, a w razie potrzeby także odtworzenia obiektów przyrody w postaci pierwotnej
lub mało zmienionej we wszystkich formach różnorodności, łącznie z warunkami i procesami
decydującymi o jej trwałości. Jest to proces obejmujący wszystkie elementy środowiska i
różne formy działalności człowieka dla zachowania, restytuowania i zapewnienia trwałości
tworów przyrody żywej i nieożywionej. Ochrona przyrody jest więc działaniem w interesie
przyrody, a korzyści dla człowieka z niej wynikające są pośrednie i w ogromnej mierze
dotyczą przede wszystkim sfery idealnej: poznania naukowego, edukacji, doznań
estetycznych, inspiracji twórczej, empatii do przyrody, doskonalenia człowieczeństwa,
zdrowia itp. W ochronie przyrody silna jest idea kulturowej celowości tejże ochrony -
przeświadczenie o potencjalnej wieloznaczności (inspiracja twórcza, laboratorium badawcze,
rekreacja, leczenie, estetyka, świadectwo historii) krajobrazu, o prawie do indywidualnego jej
przeżywania i dowolnego odczytywania znaczeń

26

. Ochrona przyrody realizowana jest przez

tworzenie obszarów chronionych, pomników przyrody, ochronę gatunków, przez racjonalne
użytkowanie zasobów przyrody, ochronę wód, powietrza i gleby, prawidłowe kształtowanie
krajobrazu i zagospodarowanie przestrzenne.

27

We wspólnej sferze zainteresowań ochrony przyrody i środowiska leży ochrona

krajobrazu (rys. 4). Z kolei ochrona krajobrazu zbliża te trzy dziedziny do ochrony zabytków.
Wspólnota celów ochrony przyrody i zabytków wyrażona jest przez ideę wspólnej ochrony
całego dziedzictwa człowieka - mieszkańca i gospodarza Ziemi, spadkobiercy dóbr kultury i
natury.

28

24

L.R.Brown i in., State of the World 1991. Worldwatch Institute Report on Progress Toward Sustainable Society,

W.W.Norton & Co., New York–London 1991, p.172.

25

J.Faliński, Naukowe podstawy działań na rzecz ochrony przyrody i ochrony środowiska, w: Podstawy ochrony

środowiska. T.1. Nauka i ruchy społeczne w ochronie środowiska naturalnego, Warszawa 1994, s.19.

26

J.Kolbuszewski, Ochrona przyrody i kultura, w: Przyroda i kultura, teksty wybrał R.Olaczek, LOP, Warszawa

1987, s.18.

27

J.Faliński, Naukowe ... op.cit., s.18.

28

Tamże, s.19.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Podstawowe pojęcia ochrony środowiska

Grzegorz Dobrzański

11

Rysunek 4. Relacja między ochroną przyrody i środowiska

Źródło: J.Faliński, Naukowe podstawy działań na rzecz ochrony przyrody i ochrony
środowiska, w: Podstawy ochrony środowiska. T.1. Nauka i ruchy społeczne w ochronie
środowiska naturalnego, Warszawa 1994, s.20.

Coraz częściej termin ochrona środowiska ujmuje wspólnie ochronę środowiska i

przyrody w tradycyjnych znaczeniach. Ochrona środowiska rozumiana całościowo (wraz z
ochroną przyrody) obejmuje trzy kierunki:
1) ochronę i racjonalne użytkowanie zasobów przyrody i ziemi i jej wnętrza, wód, lasów i

innej roślinności naturalnej oraz świata zwierząt, jako podstawy rozwoju gospodarczego;

2) ochronę szczególnych walorów środowiska: swoistych, cennych elementów przyrody

(parki narodowe, rezerwaty, pomniki przyrody, gatunki), ochronę i kształtowanie
krajobrazu, walorów turystycznych i wypoczynkowych, terenów uzdrowisk, zieleni w
miastach i wsiach;

3) ochronę środowiska życia człowieka przed obciążeniami i uciążliwościami: ochronę wód,

ziemi, powietrza przed zanieczyszczeniami, usuwanie, utylizacje lub bezpieczne
składowanie odpadów, ochronę przed hałasem, wibracjami i promieniowaniem.

Użytkowanie środowiska w nieunikniony sposób prowadzi do jego zmian, jak w

przypadku aktywności każdego żywego organizmu - w przyrodzie transformacja jest
naturalna. Niedorzeczne są zatem żądania nieingerencji i zachowania przyrody w takim stanie
naturalnym. Musimy jednak odróżniać transformację przyrody od jej niszczenia. Nie możemy
rezygnować z użytkowania, lecz jednocześnie i chronić środowisko - wybierać takie jego
sposoby, które nie degradują zasobów, a pozwalają na ich najpełniejsze wykorzystanie.
Ochrona polega na oszczędnym użytkowaniu środowiska, podporządkowanym zasadzie
trwałości - utrzymania szerokiego spektrum funkcji środowiska, w tym przede wszystkim
funkcji ekologicznych, w długim horyzoncie czasowym. Ochrony środowiska nie można
traktować jako działalności zewnętrznej w stosunku do użytkowania środowiska czy
gospodarowania nim, lecz jego immanentną część.

Kształtowanie środowiska

Przyroda często jest zbyt mało wydajna w stosunku do ludzkich potrzeb, skali ludzkiej

działalności. Naturalne ekosystemy nie dostarczają wystarczającej ilości pokarmu, biosfera
nie nadąża z pochłanianiem emitowanego do atmosfery węgla. Dopiero ingerencja w

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Podstawowe pojęcia ochrony środowiska

Grzegorz Dobrzański

12

ekosystemy, ich „zaburzanie” pozwolą na skierowanie strumienia materii i energii na
potrzeby ludzkie. Równowaga dojrzałych, naturalnych ekosystemów jest wzorcem dla
obszarów chronionych, ale nie ideałem przyrody gwarantującej dostateczną wydajność
surowcową czy asymilacyjną.

29

Kształtowanie środowiska jest to świadome oddziaływanie na środowisko, w celu

nadania mu cech korzystnych dla człowieka oraz zwiększenia pojemności środowiska.
Odbywa się ono równocześnie z procesami użytkowania i ochrony środowiska. Granicą
kształtowania środowiska jest niedopuszczanie niekorzystnych zmian dla człowieka i
przyrody. Kształtowanie środowiska oznacza uznanie, że dla zapewnienia stabilności systemu
społeczeństwo – gospodarka – środowisko regulacji mogą podlegać nie tylko dwa pierwsze
podsystemy, ale także przyroda. Przykładem kształtowania środowiska może być
wprowadzanie bardziej odpornej szaty roślinnej w strefie oddziaływania zanieczyszczeń,
wymiana gatunków zimnolubnych na ciepłolubne w zbiorniku, do którego odprowadzane są
wody pochłodnicze, wprowadzanie bardziej produktywnych ekosystemów leśnych.

30

29

R.Andrzejewski, Ekologia i ekorozwój - esej dydaktyczny, „Człowiek i Przyroda” 1996, nr 5, s.35.

30

A.Mierzwiński, 1000 słów ... op.cit., s.120.