1. PRAWO PUBLICZNE I PRAWO PRYWATNE:

–

PRAWO

PRYWATNE

reguluje stosunki między autonomicznymi podmiotami, którym przysługują

własne, prawnie chronione, sfery interesów majątkowych i niemajątkowych (osobistych);

•

autonomiczność raczej niż równorzędność, która wyraża się w braku władczego pod-
porządkowania;

•

relacje między osobami fizycznymi, ale i prawnymi;

•

swoboda stron nie jest nieograniczona, gdyż prawo prywatne wskazuje ogólne granice
autonomii ze względu na interes drugiej strony czy interes powszechny;

•

autonomiczność nie musi oznaczać równorzędnego usytuowania podmiotów względem
siebie, gdyż czasem przepisy chronią stronę słabszą (np. konsumenta), dla realizacji zasady
sprawiedliwości;

•

autonomiczna pozycja podmiotów uzupełniana przez tryb rozstrzygania sporów i sposób
stosowania sankcji - z ich inicjatywy, przez niezależny od organów państwowych sądy (lub
przez powołane przez strony sądy polubowne);

•

tak samo egzekucja;

–

PRAWO

PUBLICZNE

reguluje stosunki prawne, w których co najmniej po jednej stronie

występuje organ państwa lub organ samorządu terytorialnego albo innej organizacji
powołanej z mocy prawa do realizacji interesów społeczności państwowej lub węższych grup
ludności (interesów publicznych);

•

organy te wyposażone w kompetencje władczego kształtowania sytuacji prawnej
innych podmiotów;

•

bezpośredni przymus realizowany przez organy państwowe w razie nieposłuszeństwa
tym normom;

2. METODA REGULACJI:

–

dla prawa cywilnego charakterystycznym kryterium wyróżnienia jest jego

METODA

REGULACJI

OPARTA

NA

ZASADZIE

AUTONOMICZNOŚCI

STRON

, tak min. uznał SN w 1995, gdy stwierdził, że cechą

charakterystyczną stosunków cywilnoprawnych jest min. równorzędność podmiotów i
wzajemność (ekwiwalentność) ich świadczeń;

•

dla tej kwalifikacji nie mają znaczenia faktyczne nierówności (np. wynikające z
ekonomicznej przewagi), gdyż zakres kompetencji do kształtowania stosunków
prawnych może być wyznaczony tylko normami prawnymi, nawet gdy strony w
umowie wyraźnie nadadzą jednej ze stron wyraźnie nadrzędną pozycję

•

ochrona interesów stron w stosunkach cywilnoprawnych to odpowiedzialność
odszkodowawcza, która służy zachowaniu integralności ekonomicznej podmiotów i
spełnia funkcję kompensacyjną

–

pomocnicze kryteria wyróżnienia:
rodzaj aktu normatywnego, w którym znajdują się przepisy prawne - w przypadku kc jest to

istotne, gdyż kodeks ma jednorodny charakter;

spory rozstrzygane przez sądy w trybie określonym w kpc (też gdy stroną jest organ publiczny,

ale w roli podmiotu cywilnoprawnego), a przepisy szczególne mogą to modyfikować
(wyłączyć jakieś sprawy, a inne objąć tym postępowaniem), ale gdy przepisy szczególne
wskazują kpc i brak przesłanek do uznania, że dany stosunek nie ma charakteru
cywilnoprawnego to istnieje wskazanie na kpc;

1

3. ZAKRES PRAWA CYWILNEGO:
Uwagi wstępne

–

w ramach regulacji prywatnoprawnej istnieje systematyzacja tego podzbioru norm – inne
gałęzie prawa prywatnego z prawem cywilnym łączy wspólna metoda regulacji, ale różni zakres
zastosowania, swoiste zasady i własne instytucje ogólne. Natomiast prawo cywilne jako pierwotna
regulacja służyłaby w innych gałęziach prywatnoprawnych jako normy subsydiarne lub stosowane
w drodze analogii - ten model podporządkowania norm prywatnoprawnych nie zakłada
konieczności istnienia innych gałęzi obok prawa cywilnego, ale jest na to istnienie otwarty (inne
gałęzie niejako ograniczają zakres zastosowania prawa cywilnego);

Prawo pracy:

–

Tę dziedzinę reguluje akt normatywny – Kodeks pracy z 1974 r. (znowelizowany) – ma charakter
kompleksowy – obejmuje normy prywatno- i publicznoprawne;

–

główny przedmiot regulacji (centralna instytucja) to indywidualny stosunek pracy, a jego
istotna treść to dobrowolnie podjęte przez pracownika zobowiązanie do osobistego i odpłatnego
świadczenia pracy podporządkowanej i to w ciągu pewnego czasu;

wywodzi się z cywilnoprawnej umowy o prace z KZ z 1933 r., ale obecnie w KP

uregulowana w sposób pełny i ze swoistymi zasadami, też z odrębnymi, autonomicznymi
źródłami prawa jak układy zbiorowe pracy oraz inne porozumienia zbiorowe, a
wykonaniu zobowiązań z tego stosunku służą poza ochroną sądową szczególne środki
nacisku społecznego;

w art. 300 KP odesłanie w sprawach nieuregulowanych do kc, o ile nie jest to sprzeczne z

zasadami prawa pracy (odesłanie do stosowania subsydiarnego, nie bezpośredniego);

–

w doktrynie rozbieżności - czy jest to odrębna gałąź prawa czy nie (ze względu na kompleksowy
charakter norm).

–

Koncepcja szczególnej gałęzi prawa prywatnego, która obejmuje prywatnoprawne normy
regulujące stosunek pracy, a występowanie ich w otoczeniu norm publicznoprawnych nie powinna
podważać tej koncepcji, gdyż ustawodawca sam wydzielił je w strukturze wew. KP, oraz w relacji
zew. – w odniesieniu do kc;

Prawo rodzinne:
–

KRiO z 1964 r. (wszedł w życie wraz z kc);

–

założenia odrębnej regulacji:

•

prawo rodzinne reguluje stosunki osobiste, a prawo cywilne majątkowe, wiec prawo
rodzinne jest odrębną gałęzią prawa opartej na swoistych zasadach;

•

znaczna cześć stosunków prawno rodzinnych oparta jest na zasadzie podporządkowania, a
nie na metodzie cywilistycznej; (stosunki miedzy rodzicami i dziećmi nie są jednostronnie
kształtowane przez reprezentantów władzy publicznej)

–

normy prawa rodzinnego niewątpliwie należą do prawa prywatnego, ale również do
cywilnego, gdyż pomimo pewnych odrębnych regulacji, brak jest przesłanek, które uchylałyby
bezpośrednie stosowanie prawa cywilnego do sfery tych stosunków;

•

w KRiO brak części ogólnej;

Prawo handlowe

–

koncepcja prawa handlowego jako odrębnej gałęzi prawa prywatnego wywodzi się z ustroju
feudalnego (kryterium stanowe). W państwach demokratycznych kryterium stanowe było
wykluczone, ale podział ten nadal był ogólnie akceptowany (oparty na zmodyfikowanych
kryteriach – podmiotowych, przedmiotowych, mieszanych). Obecnie coraz silniejsza krytyka tego
podziału (w szeregu państw regulacje te znalazły się w obrębie kodeksów cywilnych);

–

koncepcja prawa gospodarczego (rozwijała się w Europie Zach. po I wojnie na tle wzrastającego

2

Interwencjonalizmu państwa w sferę obrotu gospodarczego) – neguje ona podział na prawo
prywatne i publiczne, a za prawo gospodarcze uznaje normy regulujące zagadnienia gospodarcze;

•

w doktrynie socjalistycznej przyjęte – w Czechosłowacji i w NRD jako odrębne
kodyfikacje prawa gospodarczego → koncepcja ta straciła sens po upadku systemu
komunistycznego;

–

Polska → uchwalono KH z 1934 r. (regulował pozycję i czynności prawne kupca, a stosowanie
prawa cywilnego tylko gdy brak przepisów KH, ustaw szczególnych lub powszechnego w
państwie prawa zwyczajowego) → uchylono KH wraz z uchwaleniem kc, ale pozostawiono
przepisy dot. spółek handlowych → uchylono te przepisy wraz z uchwaleniem KSH z 2000 r., a
prywatnoprawne instytucje regulujące czynności osób prowadzących działalność gospodarczą
znalazły się w części ogólnej kc;

–

prawo handlowe zostało uznane za odrębną dyscyplinę naukową i dydaktyczną;

Prawo rolne:

–

to dyscyplina kompleksowa oraz dydaktyczna, ale nie odrębna gałąź prawa, gdyż jest to zbiór
przepisów z różnych dziedzin prawa, nie mający swoistej regulacji;

Prawo spółdzielcze:

–

stosunki między członkiem a spółdzielnią nie są oparte na podrzędności, ale na równorzędności, a
uchwały spółdzielni to swoiste czynności prawne. Jest to jedynie kompleksowa dziedzina;

4. UNIFIKACJA PRAWA CYWILNEGO:
Druga Rzeczpospolita:
Na skutek rozbiorów Polski różne części kraju znajdowały się pod wpływem różnych systemów
prawnych. Z tego punktu widzenia można wyodrębnić cztery zasadnicze obszary prawne:

1.

ZIEMIE

CENTRALNE

(Królestwo Polskie tzw. Kongresowe powstałe po traktacie wiedeńskim w

1815 r.)

–

przez krótki czas obowiązywało prawo pruskie i austriackie;

– od 1808 r. (Księstwo Warszawskie) obowiązywał Kodeks Napoleona

•

księga II (prawo rzeczowe)

•

księga III (prawo spadkowe, zobowiązania, o umowach majątkowych małżeńskich, o
zastawie, przywilejach i hipotekach, oraz o przedawnieniu).

– Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r. (zastąpił I księgę KN)

•

prawo małżeńskie na zasadach wyznaniowych

•

osobach i rodzinie

– Ustawy hipoteczne z 1818 i 1825 r. wprowadziły min. księgi wieczyste w nowoczesnej

postaci.

tzw. Prawo Polsko-Francuskie
2.

Z

IEMIE

WSCHODNIE

–

najpierw obowiązywał Statut litewski, potem przepisy carskiej Rosji zostały zebrane w
tomie X, pierwszej części, w tzw. Zwodzie Praw. Nie wywarł on większego wpływu na
rozwój prawa polskiego

3.

Z

IEMIE

ZACHODNIE

–

najpierw: powszechne pruskie prawo krajowe (Landrecht), skodyfikowane w 1794 r.

–

potem (po powstaniu Rzeszy Niemieckiej) Kodeks Cywilny niemiecki z 1896 r. Był mało
przystępny, bardzo kazuistyczny, ale dostosowany do potrzeb rozwijającej się gospodarki
kapitalistycznej;

3

4.

Z

IEMIE

POŁUDNIOWE

:

– Kodeks Cywilny Austriacki z 1812 r., znacznie znowelizowany w 1914, 1915, 1916 r.

(prosty i jasny język, unikał kazuistyki, pod wpływem prawa natury, ale zachowywał
niektóre instytucje feudalne)

•

wstęp (o ustawach cywilnych w ogólności)

•

część I (prawo osobowe i rodzinne)

•

część II (prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania)

•

część III (o przepisach wspólnych dla praw osobowych i rzeczowych)

–

po odzyskaniu niepodległości utrzymano w/w przepisy, ale już nie jako prawo obce, ale polskie
prawo dzielnicowe. Rozwiązanie to jednak było tymczasowe, czemu dał wyraz sejm powołując
Komisję Kodyfikacyjną, niezależną od Ministra Sprawiedliwości, który jedynie brał udział w jej
pracach i wnosił jej projekty do Sejmu;

OKRES POWOJENNY:

DZIELI

SIĘ

NA

DWA

ETAPY

:

I) po I - wszej wojnie światowej
–

3.06.1919 r. – powołanie Komisji Kodyfikacyjnej RP – opracowała całe prawo cywilne, jednak w
życie weszły:

•

1920 r. – prawo spółdzielcze

•

1924 r. – prawo wekslowe i czekowe, zastąpione w 1936 r. nowymi tekstami ustaw

•

1926 r. – prawo autorskie, prawo o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, prawo prywatne
międzydzielnicowe i międzynarodowe.

•

1928 r. – prawo o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych, prawo o
spółkach akcyjnych oraz kodeks postępowania cywilnego

•

1933 r. – kodeks zobowiązań i prawo o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością

•

1934 r. – kodeks handlowy

II) po II -giej wojnie światowej
–

unifikacja przerwana w 1939 r., ale po zakończeniu wojny ważne jej wznowienie z 2 powodów:

•

zmiana terytorium i niepewny los Ziem Odzyskanych, a ujednolicenie prawa,
obejmującego też te obszary wzmacniały integralność państwa;

•

masowe przemieszczanie się ludności i konieczność ujednolicenia regulacji stosunków
prywatnoprawnych by zapobiec chaosowi prawnemu;

–

w/w komisja nie wznowiła pracy, choć formalnie nie została rozwiązana. Prace unifikacyjne
zostały wznowione przez małą grupę prawników przy MS, którzy wykorzystywali projekty
wypracowane jeszcze przez przedwojenną komisję. W latach 1945-46 w drodze dekretów (16)
zostały wydane następujące akty unifikacyjne:

•

prawo osobowe z dn. 19.08.1945 r.

•

prawo małżeńskie z dn. 25.09.1945 r.

•

prawo rodzinne z dn. 22.01. 1946 r.

•

prawo opiekuńcze z dn. 14.05. 1946 r.

•

prawo małżeńskie majątkowe z dn. 29.05.1946 r.

•

prawo spadkowe z dn. 8.10.1946 r.

•

prawo rzeczowe z dn. 11.10.1946 r.

•

prawo o księgach wieczystych z dn. 11.10.1946 r.

•

przepisy ogólne prawa cywilnego z dn. 12.11.1946 r.

•

odrębny akt normatywny, zwany „przepisami wprowadzającymi” do 9) nie miał, 7) i 8)
miały wspólne;

4

–

system prawny był spójny, pomimo, że częściowo pochodził z okresu powstawania państwa typu
„demokracji ludowej”, odpowiadał nowoczesnym standardom, czasem je wyprzedzał (np.
stosunki między małżonkami, sytuacja dziecka), a ideologia marksistowsko-leninowska nie miała
na niego wpływu, głównie dlatego, że kierunek dalszego rozwoju Polski nie był jeszcze
jednoznacznie określony;

1.01.1947 r. – koniec rozbicia dzielnicowego w zakresie prawa cywilnego, gdyż jest to data wejścia w
życie ostatniego dekretu

5.

KODYFIKACJA PRAWA CYWILNEGO:

Pierwsze próby kodyfikacji:

KODEKS

–

AKT

NORMATYWNY

UJMUJĄCY

W

SPOSÓB

USYSTEMATYZOWANY

PODSTAWOWY

ZESPÓŁ

NORM

DANEJ

GAŁĘZI

PRAWA

;

prace nad kodyfikacją rozpoczęte przy MS tuż po unifikacji - przygotowano projekt kc w 1949 r.

(uporządkowanie w/w prawa zunifikowanego wg systemu pandektowego). Został odrzucony,
gdyż utrwalał obowiązujący stan prawny, co nie było na rękę Polskiej Zjednoczonej Partii
Robotniczej (1948 r.);

1950 r. → scalono ustawy dot. prawa rodzinnego i uchwalono Kodeks rodzinny (zastąpił 4 dekrety:

prawo małżeńskie osobowe, prawo małżeńskie majątkowe, przepisy o stosunkach między
rodzicami a dziećmi i prawo opiekuńcze);

•

nazwano kodeks, gdyż za wzorem radzieckim traktowano to prawo jako odrębną gałąź;

•

lakoniczność, min. dlatego, że planowano wydanie wspólnego kodeksu dla
Czechosłowacji i Polski, ale czech. KR choć bardzo podobny do polskiego, miał zupełnie
odmienną treść orzeczniczą;

1950 r. → uchwalono Przepisy ogólne prawa cywilnego (zastąpiły dekrety: przepisy ogólne prawa

cywilnego, prawo osobowe, oraz niektóre przepisy części ogólnej KZ z 1933 r.);

od 1949 r. zmianie uległ system gospodarczy Polski, powstawała odrębna regulacja prawna dla

podmiotów gospodarki uspołecznionej, która w praktyce wyłączała stosowanie formalnie
obowiązującego prawa handlowego, głównie KH z 1934 r.;

1950 r. → początek prac zespołu prawników przy MS w celu opracowania kc → projekty z lat

1954 i 1955 – zdecydowana krytyka ze strony środowisk prawniczych (nie nadano im dalszego
biegu legislacyjnego);

Uchwalenie Kodeksu cywilnego:

–

powołano Komisję Kodyfikacyjną w 1956 r. (zarządzenie RM), której członkami byli wybitni
prawnicy (Wasilkowski, Wolter, Czachórski, Dawidowiczowa, Gwiazdomorski, Mayzel,
Przybyłowski, Rzepka, Szer, Szpunar, Topiński, Chełmoński i Morawski) – korzystała ona też z
różnych form konsultacji z organizacjami społecznymi i środowiskiem prawniczym;

–

1960 r. → uchwaliła projekt kc (wraz z przepisami prawa rodzinnego) → dyskusja publiczna →
1961 r. projekt (bez prawa rodzinnego) → uzgodnienia międzyresortowe → uchwalony przez
Kolegium MS i w 1962 r. przedstawiony RM (równolegle projekt kodeksu rodzinnego i
opiekuńczego) → RM uchwaliła wiele zmian i przedłożyła je Sejmowi jako projekty rządowe w
1963 r. → 1963-1964 r. prace sejmowej Komisji Wymiaru Sprawiedliwości (też innych komisji)
→ Sejm przyjął w 1964 r. kc i kriop wraz z przepisami wprowadzającymi (weszły w życie
1.01.1965 r.)

•

przestały obowiązywać poprzednie regulacje, w tym: 1) przepisy ogólne prawa

cywilnego z 1950 r.; 2) prawo rzeczowe z 1946 r. (poza przepisami o hipotece i materialno prawne
postanowienia o księgach wieczystych); 3) Kodeks zobowiązań z 1933 r.; 4) prawo spadkowe z 1946
r.; 5) Kodeks handlowy (poza przepisami o spółkach); 6) Kodeks rodzinny z 1950 r.

5

Charakter prawny:
kodeks jest ustawą zwykłą z formalnego punktu widzenia, ale na tym nie wyczerpuje się

problematyka pozycji kodeksu w systemie źródeł prawa:

•

postulat doktryny by organy stanowiące prawo, zgodnie z z zasadami przyzwoitej

legislacji stosowały się do podstawowych konstrukcji oraz terminologii kodeksu. Jest to jedynie
postulat doktryny, więc ustawa szczególna nie stosująca się do niego nadal ma moc prawa
powszechnie obowiązującego (ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą);

•

wg orzeczenia TK z 1994 r. w razie interpretacji przepisów pozakodeksowych o

niewyraźnym znaczeniu należy preferować interpretację zgodną z treścią odpowiednich instytucji
kodeksowych;

•

postulatem jest również utrzymanie stabilności kodeksu dla utrzymania autorytetu i siły

oddziaływania społecznego kc;

Zakres:

–

jedynie częściowo zrealizowano postulat zupełności kc (= powinien obejmować co najmniej
wszystkie podstawowe instytucje) z 3 powodów:

•

dążenie do zapewnienia względnej stabilności – pominięto instytucje o niepewnej w
przyszłości doniosłości społecznej;

•

dlatego pominięto instytucję hipotek i ksiąg wieczystych;

•

dążenie do zwięzłości i zwartości kc i zamieszczenia jedynie instytucji ważnych z punktu
widzenia społecznego i konstytucyjno-prawnego;

•

praktyczny wzgląd legislacyjny – posługiwanie się techniką ustaw kompleksowych w
niektórych przypadkach, a kc miał mieć tylko normy cywilnoprawne;

–

KC regulował stosunki cywilnoprawne między wszystkimi podmiotami prawa cywilnego, w
tym między jednostkami gospodarki uspołecznionej → negatywne rozstrzygnięcie kwestii czy
obrót uspołeczniony wraz z systemem reglamentujących go norm administracyjnoprawnych ma
stanowić przedmiot odrębnej kodyfikacji lub gałęzi tzw. prawa gospodarczego, tzw. jedność
prawa cywilnego (wraz z wprowadzeniem szeregu swoistych dla tych podmiotów regulacji);

Podział k.c.:
–

dzieli się on na księgi:

*

część ogólna,

*

własność i inne prawa rzeczowe,

*

zobowiązania,

*

spadki.

Forma:
Staranna redakcja, syntetyczne sformułowania wolne od kazuistyki („wybitny twór polskiej kultury
prawnej”)

Warstwy ideologiczne:

–

można

BYŁO

wyróżnić 2 warstwy (wyróżnione pod kątem merytorycznym:

•

instytucje typowe dla ustroju socjalistycznego → jak typologia własności ze zróżnicowanym

systemem ochrony; typologia podmiotów; swoiste reguły obrotu między jednostkami gosp. uspoł.,
uwzględniające administracyjne formy zarządzania gospodarką narodową; klauzule generalne oraz
inne zwroty ustawowe o zabarwieniu ideologicznym;

•

klasyczne instytucje prawa cywilnego → wzorowane na KZ, KH, prawie rzeczowym,

spadkowym oraz na przepisach ogólnych prawa cywilnego z 1950 r. → pomimo, że niektóre
instytucje prawa zunifikowanego nie zostały zamieszczone w k.c., jako niepotrzebne, lub

6

zamieszczone w skróconej postaci, klasyczne prawo cywilne utrzymało się w k.c., głównie dzięki
utrzymaniu się rozległego sektora własności prywatnej (głównie na wsi);

–

do 1989 r. zmiany niewiele zmieniające k.c.;

6. STANOWIONE ŹRÓDŁA PRAWA CYWILNEGO:
Uwagi ogólne:
Konstytucja RP wprowadziła katalog źródeł prawa stanowionego, wśród których rozróżnia:
1) akty prawne powszechnie obowiązujące – mogą regulować stosunki cywilnoprawne, uzyskując
wówczas walor źródła prawa cywilnego.
2) akty wewnętrznie obowiązujące – nie są źródłami prawa cywilnego, ponieważ obowiązują tylko
jednostki organizacyjne wobec ich organów zwierzchnich, które wydały akty wewnętrzne (uchwały
Rady Ministrów, zarządzenia Prezesa RM i ministrów)

Konstytucja wymienia następujące rodzaje aktów prawa powszechnie obowiązującego:
1) Konstytucję,
2) ustawę,
3) ratyfikowane umowy międzynarodowe,
4) rozporządzenia,
5) akty prawa miejscowego,

Wszystkie te akty tworzą hierarchicznie skonstruowany system źródeł powszechnie obowiązujących
aktów prawa stanowionego.

KONSTYTUCJA:
Jest ona najważniejszym prawem RP. Nie można nad nią uznawać jakiegoś wyższego systemu
normatywnego. Jej przepisy mogą stanowić wyłączną podstawę do zrekonstruowania normy prawnej
tylko wtedy, gdy w wystarczającej mierze wskazują kto, w jakich okolicznościach, jak ma postąpić.
Przepisy Konstytucji powinny być uwzględniane łącznie z przepisami innych aktów prawotwórczych.

USTAWY:
Uchwala je parlament w sposób ściśle określony w Konstytucji, a podpisuje i zarządza ich ogłoszenie
w Dzienniku Ustaw RP – Prezydent Rzeczypospolitej.
Do orzekania o zgodności ustaw z Konstytucją powołany jest wyłącznie Trybunał Konstytucyjny.
Sądy mogą przedstawić TK pytanie prawne co do zgodności ustawy z Konstytucją, jeżeli od
odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem.

RATYFIKWOANE UMOWY MIĘDZYNARODOWE:
Umowy takie – po ich ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP – stanowią część polskiego systemu
prawnego i są bezpośrednio stosowane prze sądy, chyba że ich stosowanie zależy od wcześniejszego
wydania ustawy.
Jeżeli ratyfikacja umowy międzynarodowej wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w postaci ustawy, to
walor takiej umowy jest wyższy od zwykłej ustawy, wskutek czego TK jest kompetentny także do
orzekania o zgodności ustawy zwykłej ze wspomnianą umową międzynarodową.

ROZPORZĄDZENIA:
Są aktami powszechnie obowiązującymi, lecz w hierarchii źródeł prawa stoją poniżej ustaw, pełniąc
wobec nich funkcję wykonawczą.
Rozporządzenia mogą wydawać określone w Konstytucji organy władzy publicznej. I to na podstawie
szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie. Sąd może sam także uznać, że rozporządzenie nie
jest zgodne z ustawą lub Konstytucją, i nie zastosować jego przepisów do rozpatrywanej przez siebie
sprawy.

7

AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO:
Mają one walor źródła prawa powszechnie obowiązującego tylko na obszarze działania organów,
które je ustanowiły i tylko w granicach przysługujących wspomnianym organom kompetencji
wskazanych właściwymi ustawami.

PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ:
Włączenie tego systemu prawnego do polskiego porządku prawnego oznacza nie tylko przejęcie norm
już ustanowionych przez Unię Europejską, ale także norm, które w przyszłości będą przez właściwe
organy tej organizacji stanowione.
Podstawowymi aktami stanowionymi przez UE w zakresie stosunków cywilnoprawnych są
1) rozporządzenia, które znajdują bezpośrednie zastosowanie w Polsce i dlatego nie mogą być
przyjmowane przez prawo krajowe;
2) dyrektywy, które wymagają wdrożenia (implementacji) przez właściwe organy państwa polskiego
– do polskiego porządku prawnego. Państwo polskie jest zarazem obowiązane wydać odpowiednie
akty normatywne ( w zasadzie ustawy ) wdrażające postanowienia dyrektyw.

7. ZWYCZAJ I PRAWO ZWYCZAJOWE:

ZWYCZAJ

to powszechnie stosowana w danym okresie, w danym środowisku i w danych

stosunkach społecznych praktyka określonego postępowania;

–

to fakty społeczne, podlegające ustaleniu w drodze normalnego postępowania dowodowego

(zeznania świadków, opinie biegłych itp.); często spisywane przez różne organizacje;

–

nie są źródłami prawa same z siebie, ale czasem akt prawny odsyła do nich (co sprzyja

elastyczności i podatności na zmiany systemu prawnego);
–

doniosłość prawną mają tylko zwyczaje ustalone w danych stosunkach i ewentualnie w

odniesieniu do określonych bliżej w przepisie prawnym kręgu osób lub na wskazanym obszarze
- pogląd obiektywny → wcześniej pogląd subiektywno-indywidualistyczny. Pogląd ten odrzucono,
głównie ze względów ochrony zaufania w regulacji stosunków cywilnoprawnych, oraz dlatego, iż
uznano, że skoro dana praktyka utrwaliła się to można ją uznać za użyteczną społecznie;
pomimo tego sąd musi poddać ocenie wartościującej zwyczaje – czy nie są sprzeczne z ogólnie
akceptowanymi zasadami moralnymi (dla zachowania spójności aksjologicznej systemu prawnego),
dlatego zwyczaje należy interpretować wraz z zasadami współżycia społecznego, które wskazują na
kryteria moralne oceny;
wg orz. SN z 1965 r. sąd nie może uwzględnić zwyczajów, które byłyby niezgodne z normami
bezwzględnie wiążącymi;

P

RAWO

ZWYCZAJOWE

to normy prawne, a faktem prawotwórczym jest praktyka stałego stosowania

przez organy państwowe określonej reguły postępowania (def. Stelmachowskiego, neguje
znaczenie tzw. opinio necessitatis);

–

normy prawa zwyczajowego to nie zwyczaje prawne (= pewna praktyka dokonywania

czynności prawnych, która ma znaczenie przy ustalaniu znaczenia danej czynności);

–

brak przepisów o dopuszczalności prawa zwyczajowego (były w prawie zunifikowanym), ale

doktryna Polska prawa cywilnego uznaje, że dla uznania prawa zwyczajowego przepisy te nie są
konieczne

–

w Konstytucji wymienione jako źródła prawa są jedynie akty prawa stanowionego, ale wg

niektórych autorów nie przeszkadza to kształtowaniu się prawa zwyczajowego obok (praeter), a
nie przeciwko (contra) prawu stanowionemu

8

8. ROLA ZASAD WSPÓŁŻYCIA SPOŁECZNEGO:
Pojęcie:

–

początkowo zwrot ten miał ograniczenia ideologiczne, odwołujące się do socjalizmu, po upadku

komunizmu zwrot ten odwołuje się zgodnie z zasadami demokratycznego państwa prawnego i
respektowanymi przez nie wolnościami człowieka do powszechnie uznanych w kulturze naszego
społeczeństwa wartości;

•

2 ograniczenia dot. zakresu zasad współżycia społecznego:

a)

odnoszą się one jedynie do postępowania jednych osób wobec innych, a nie dot.

przeżywanych postaw, które nie mają doniosłości prawnej, jeśli nie są motywem działań ludzkich;

b)

zasady współżycia społecznego będące zarazem obowiązującymi normami prawnymi

rozważa się jako normy prawne;

–

wg niektórych normy obyczajowe wchodzą w zakres zasad współżycia społecznego obok norm

moralnych → krytyka dlatego, że normy moralne mają uzasadnienie aksjologiczne, a normy
obyczajowe mają uzasadnienie w nawyku społecznym, który nie może regulować stosunków
cywilnoprawnych, jeśli nie zostanie jednocześnie uznany za „dobry” → szerokie ujęcie zasad
współżycia społecznego mogłoby prowadzić do kostnienia stosunków społecznych;
Problem nazwy (jak w prawie konstytucyjnym);

Funkcja:

–

nadanie większej elastyczności, dzięki uwzględnieniu zmieniających się układów stosunków

społecznych oraz szczególnych cech charakterystycznych stanu faktycznego;

–

zasady współżycia społecznego są pojęciem nieostrym, konkretyzowanym przez sędziów w

procesie orzekania, przy czym istnieje postulat, by sąd powołując się na zasady współżycia
społecznego jasno formułować normę moralną, jaką ma na względzie, by ułatwić kontrolę judykatury
SN;

–

do orzeczeń wydanych w poprzednim ustroju należy podejść selektywnie, ale nie należy

generalnie odrzucać tego dorobku judykatury, gdyż zapadły wtedy orzeczenia odwołujące się do nadal
cenionych wartości i norm moralnych;

–

w gospodarce wolnorynkowej szczególnie istotne są: wzajemne zaufanie, życzliwość, uczciwość

i służebność w działalności gospodarczej (zwracał na to uwagę już Adam Smith);

Obowiązywanie:

–

obowiązują na mocy przepisów prawnych, które do nich się odwołują i w ten sposób

wpływają na ocenę stanu faktycznego dokonywaną w toku stosowania prawa;

Zakres zastosowania:

–

zakres stosowania zasad współżycia społecznego jest określony w przepisach prawnych, w

szczególności występują one w rolach:

•

jako element służący do elastycznego doprecyzowania treści poszczególnych instytucji

prawa cywilnego (np. art. 140, 233, 287, 298 k.c.) lub konkretnych stosunków prawnych (np. art.
56, 354 k.c.);

•

przy kwalifikowaniu pewnych zdarzeń kreujących stosunki cywilnoprawne → albo

przepis wyraźnie powołuje się na te zasady (np. art. 411, 428, 431 § 2, 446 § 2, 826 § 2, 827 k.c.; art.
144 kro) albo powinny być brane pod uwagę też przy precyzowaniu innych pojęć prawnych, np.
pojęcia „wina” art. 415 k.c.;

•

przy wykładni oświadczeń woli (art. 65 § 1 k.c.);

•

jako instrument zapobiegający powstawaniu konsekwencji prawnych, które ze względu

9

na szczególny kontekst sytuacyjny budziłyby powszechną dezaprobatę moralną i naruszałyby
spójność aksjologiczną porządku prawnego (np. art. 5, 58 § 2, ale też 93, 94, 411 pkt. 2, art. 754,
902, 1008 k.c.);

–

dot. osób fizycznych i prawnych;

Problem nazwy:
- Zwrot „zasady współżycia społecznego” może kojarzyć się z socjalistyczną doktryną moralną.
Pojawiają się postulaty, aby porzucić ten termin i powrócić do określeń o podobnej roli,
funkcjonujących już przed wojną w polskim systemie prawnym, takich jak: „dobra wiara” (w
znaczeniu obiektywnym), „zasady uczciwego obrotu”, „dobre obyczaje”, „względy słuszności”.
Zagadnienia te powinien rozstrzygnąć ustawodawca. Dopóki nie ulegnie zmianie ustawowy termin, to
należy się nadal nim posługiwać pod groźbą zamącenia procesu stosowania prawa.

9. ROLA ORZECZNICTWA I NAUKI PRAWA CYWILNEGO:
Rola orzecznictwa:
–

z zasady demokratycznego państwa prawa i trójpodziału władz wykluczone jest przejmowanie

przez sądy roli prawotwórczej, ale orzecznictwo przez swą działalność interpretacyjną, a zwłaszcza
inferencyjną (wnioskowanie z norm o normach) oraz przez uznawanie zwyczajów wpływa na konkre-
tyzację treści norm prawnych (pośrednie źródło prawa);

Rola nauki:

–

nie są źródłem prawa, ale często inspirują działalność legislacyjną poprzez postulaty de lege

ferenda oraz przez osobisty udział w przygotowywaniu aktów normatywnych;

10. STRUKTURA NORMY PRAWNEJ:

–

hipoteza (poprzednik) wskazuje adresata oraz okoliczności zastosowania normy;

–

dyspozycja (następnik) wskazany jest normatywny skutek prawny (nakazane zachowanie się

adresata normy);

–

sankcja (wskazanie, jak powinny zachować się organy państwowe w razie niezastosowania się

adresata do dyspozycji normy) → kwestia sporna czy to trzeci człon, czy część normy sankcjonującej;

•

swoista rola sankcji w prawie cywilnym → ma na celu doprowadzić do zaspokojenia

interesu podmiotu stosunku cywilnoprawnego, a funkcje represyjne lub wychowawcze są albo
efektem ubocznym albo podporządkowane realizacji celu zasadniczego, dlatego formy reakcji
organów państwowych mają bardzo różnorodną postać;

→

dominuje egzekucja z majątku dłużnika, czasem tylko ustalenie istnienia stosunku

prawnego, ważności czynności, przekształcenie treści stosunku prawnego, czasem tylko uznanie
prawidłowości;

→

przeważnie stosowane tylko z inicjatywy i w sposób bliżej określony przez samego

uprawnionego;

11. NORMY BEZWZGLĘDNIE I WZGLĘDNIE OBOWIĄZUJĄCE ORAZ SEMI
IMPERATYWNE:

–

NORMY

BEZWZGLĘDNIE

WIĄŻĄCE

(imperatywne, kategoryczne, bezwzględnie stosowalne, ius cogens)

- ich zastosowanie nie może być wyłączone lub ograniczone wolą stron czy odmiennym
zwyczajem, na co wskazuje albo przepis prawny;

•

czasem charakter ten ustalany w drodze wykładni funkcjonalnej, która powinna

wskazywać priorytet ochrony pewnych wartości społecznych lub interesów stron (tak np. orz. SN z
1979 r. dot. prawa spółdzielczego – sąd uznał za imperatywne normy regulujące przyjmowanie i
usuwanie członków spółdzielni ze względu na zasadę demokracji wewnątrz spółdzielczej i ochronę
interesów członków);

10

–

NORMY

WZGLĘDNIE

WIĄŻĄCE

(względnie stosowalne, dyspozytywne, uzupełniające, ius

dispositivum, ius suppletivum) → znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy same strony nie ure-
gulowały konsekwencji prawnych w sposób odmienny od dyspozycji zawartej w takiej normie,
na co wskazuje wyraźne sformułowanie przepisu prawnego, który dale woli stron, a czasem
zwyczajowi moc odmiennego uregulowania;

*

czasem charakter ten ustalany dopiero w drodze wykładni funkcjonalnej (ważne! funkcja tych

norm to uzupełnienie treści stosunku prawnego w zakresie nieuregulowanym przez strony);

–

NORMY

SEMIIMPERATYWNE

(semi dyspozytywne, jednokierunkowo działające normy

dyspozytywne, jednostronnie bezwzględnie obowiązujące) - normy wyznaczające minimalny zakres
ochrony interesów jednej strony;

•

też może być ustalona w drodze wykładni funkcjonalnej (szczególna przesłanka – postulat

ochrony konsumenta);

12. DEFINICJE LEGALNE, PRZEPISY ODSYŁAJĄCE, ZWROTY NIEDOOKREŚLONE:
Definicje legalne – to przepisy, które w sposób wiążący określają sens używanych w akcie prawnym
słów lub zwrotów (postulat zwięzłości aktów prawnych!);
Przepisy odsyłające – to przepisy, których treść stanowi, że przy ustalaniu treści normy X zawsze
należy uwzględnić także przepis, który ustanawia normę Y. Mają one różną postać redakcyjną, np.
„stosuje się”, „stosuje się odpowiednio” „stosuje się ze zmianami”, ale także jako tzw. fikcje
prawne, czyli przepisy, które nakazują określone w nich okoliczności traktować jako równoważne z
okolicznościami wskazanymi w hipotezie innej normy, przez co dyspozycja owej innej normy odnosi
się również do okoliczności wskazanych w przepisie zawierającym fikcję (np. art. 50 kc, art. 936 kc)..

–

mogą nadawać większy lub mniejszy luz decyzyjny, ale niezależnie od dodatkowych zwrotów lub
ich braku nie należy stosować tego odesłania automatycznie;

Zwroty niedookreślone:

–

zwroty niedookreślone - dzięki nim pozostawiony jej pewien luz decyzyjny organowi
stosującemu prawo (np. „drobne, bieżące sprawy życia codziennego”, „rażące pokrzywdzenie”,
„ważne powody”, „ustalone zwyczaje”, „należyta staranność”);

•

do nich należą klauzule generalne;

•

różnica między zwrotami niedookreślonymi a klauzulami generalnymi → z.n. wprost

oznaczają pewne fakty, a k.g. odnoszą się do pewnych faktów pośrednio, gdyż oznaczają pewne cechy
faktów;
–

klauzula generalna → to zwrot niedookreślony zawarty w przepisie prawnym oznaczający

pewne oceny funkcjonujące w jakiejś grupie społecznej, do których odsyła ów przepis przez
nakaz uwzględniania ich przy ustalaniu stanu faktycznego podpadającego pod daną normę;

* oceny te to oceny moralne, np. zasady współżycia społęcznego, dobre obyczaje, i in.;
* też inne niż moralne oceny, np. klauzula generalna społeczno-gospodarczego przeznaczenia

prawa (oceny ekonomiczne);

–

klauzula generalna społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa ma bardzo szeroki zakres

zastosowania, gdyż (1) wyznacza granicę wykonywania praw podmiotowych (art. 5) oraz (2)
współokreśla treść prawa własności(art. 140), ale również zawarta jest w przepisach o mniejszym za-
kresie zastosowania, gdzie występuje samodzielnie (np. art. 54, 143, 144, 211 kc);

•

jest to klauzula odrębna od k.g. zasad współżycia społecznego;

•

geneza: z doktryny radzieckiej, dlatego obecnie są postulaty o usunięcie jej z systemu

prawnego, ale obecnie nabiera ona innej treści ze względu na odmienny ustrój RP, gdzie wskazuje na
społeczną funkcję prawa podmiotowego i na konieczność korelowania interesu prywatnego podmiotu
z dobrem ogółu;

11

13. OBOWIĄZYWANIE NORMY PRAWA CYWILNEGO W ZASIĘGU CZASOWYM;
POCZĄTEK I KONIEC OBOWIĄZYWANIA:

I. Obowiązywanie norm w zasięgu czasowym
Początek obowiązywania
–

14 dni – reguła, ale może być dłuższe lub krótsze vacatio legis;

Koniec obowiązywania:
–

normy przestają obowiązywać wskutek:

•

wyraźnych klauzul derogacyjnych – głównie w przepisach wprowadzających nowe akty

prawne;

•

upływu czasu oznaczonego w akcie;

•

lex posterior derogat legi anteriori, ale lex posterior generalis non derogat legi priori

speciali;

•

orzeczenia TK;

–

kwestie sporne:

•

tzw. desuetudo oraz zmiana sytuacji społeczno-ekonomicznej → wg. Radwańskiego

nie mają doniosłości prawnej dla obowiązywania prawa, ale powinny być uwzględniane przy
stanowieniu, jak i stosowaniu prawa;

•

wg Radwańskiego → norma przestaje obowiązywać, gdy staje się na skutek zmiany

systemu prawnego lub stosunków faktycznych trwale niestosowalna – impossibilium nulla
obligato dot. nakazów ustawowych, a nie obowiązków cywilnoprawnych;

14. PRAWO MIĘDZYCZASOWE (INTERTEMPORALNE):
Uwagi ogólne:

–

PRAWO

INTERTEMPORALNE

(

MIĘDZYCZASOWE

) reguluje kwestie, czy dawna, czy nowa norma

znajduje zastosowanie do stosunków prawnych, które powstały przed uchyleniem dawnej
normy, a trwają nadal pod rządem nowej normy;

•

tradycyjnie problematyka tego prawa postrzegana jest w kategoriach konfliktu przepisów

prawnych (nierozróżnianych od norm prawnych) → założenie: uchylony przepis nie obowiązuje, ale
mimo to ma w określonym zakresie zastosowanie;

•

wg Radwańskiego → prawo intertemporalne zawiera reguły, które wskazują, jakim

modyfikacjom ulega zakres obowiązywania, i tym samym stosowania dawnych norm ze względu na
ustanowienie nowych;
–

w kc brak wyczerpującego ujęcia reguł tego prawa, a jego podstawą są:

•

art. 3 kc,

•

zespoły przepisów przechodnich wydawanych do konkretnych aktów prawnych o

podstawowym znaczeniu dla prawa cywilnego, głównie do kc (art. XXVI i n. pwkc);

Zasada nie retro akcji:
–

ważna uchw. SN z 1996 r., wg którego w ramach nieretroakcji mieści się ochrona praw nabytych

a „przepisy intertemporalne powinny być tak tłumaczone, aby osoby uprawnione nie znalazły się w
sytuacji dopuszczającej utratę możności dochodzenia prawa tylko na skutek samej zmiany
ustawodawczej”;
–

wg tej zasady:

12

•

zdarzenie powstałe i zakończone pod rządami dawnej ustawy

•

zdarzenia powstałe pod rządami dawnej, ale trwające nadal → dawna ustawa dla

określenia konsekwencji prawnych do czasu wejścia w życie ustawy nowej;
–

zasady tej nie stosuje się:

•

wyraźne brzmienie ustawy – czyli gdy ustawa sama przewiduje skutek retroaktywny (co

orzecz. TK mocno ogranicza);

•

cel ustawy – czyli gdy na wsteczne działanie wskazuje rezultat funkcjonalnej

(celowościowej) wykładni;

Kolizje norm nieobjętych zasadą nie retro akcji:
co gdy zdarzenie powstałe pod rządami dawnej, ale konsekwencje prawne powstały pod nową ustawą
- reguły ogólne (oparte na ogólnych założeniach pr. cyw. oraz na szczegółowych posunięciach
ustawodawczych):

–

postulat ochrony praw nabytych → sam fakt uchylenia normy nie oznacza wygaśnięcia

konkretnych stosunków prawnych i nie ogranicza zastosowania do nich normy dotychczasowej (np.
ciężary realne);

–

gdy norma nowa inaczej reguluje treść stosunku prawnego - o zasięgu czasowym decyduje

rodzaj regulowanego stosunku prawnego:

•

którego treść regulowana jest samodzielnie (w oderwaniu od stanów faktycznych

powodujących jego powstanie, np. prawo własności) → normy nowej ustawy (tzw. zasada
bezpośredniego działania ustawy nowej);

•

którego treść regulują przepisy prawne nierozdzielne z w/w stanem faktycznym (np.

umowa sprzedaży) → normy dawniejsze (tzw. dalsze działanie ustawy dawnej);

→

wg Radwańskiego → lepsze byłoby wyróżnienie stosunków trwałych (ustanawiane na

długie okresy) do których zastosowanie miałaby nowa ustawa (argumenty: „lepsze” prawo,
stosunkowa łatwość zastosowania ze względu na z reguły periodyczne świadczenia z nimi związane)
oraz stosunków, w których czynnik czasu nie stanowi istotnego elementu (ustawa dawna → głównie
prawo zobowiązań);

–

gdy czynność powstała pod rządami dawnej ustawy, ale skutki prawne powstały pod
rządami nowej → stosuje się do nich nową ustawę;

•

modyfikacja gdy skutki te związane są z istotą dawnego stosunku prawnego → wtedy

stosuje się dawną ustawę (ta zasada ma sprzyjać zachowaniu spójności regulacji danego stosunku
prawnego);

–

gdy powyższe reguły nie doprowadziły do rezultatu - reguła interpretacyjna II- giego stopnia –

w razie wątpliwości preferencje dla norm ustanowionych w ustawie nowej;

15. OBOWIĄZYWANIE NORM PRAWA CYWILNEGO W ZASIĘGU PRZESTRZENNYM;
PRAWO PRYWATNE MIĘDZYNARODOWE:

–

ogólne zasady → normy prawa cywilnego obowiązują na całym terytorium RP, jeżeli co

innego nie wynika z treści odpowiednich przepisów prawnych lub kompetencji organu
stanowiącego;
–

adresatami tych norm są:

•

obywatele RP (też polskie osoby prawne) w sytuacjach, gdy zdarzenie prawne lub jego

skutki nie sięgają poza terytorium RP;

•

cudzoziemcy (Pr. Pryw. M);

Prawo prywatne międzynarodowe:

–

PRAWO

PRYWATNE

MIĘDZYNARODOWE

– reguluje kwestie jakie prawo należy stosować do

stosunków prawnych, zawierających jakiś element obcy, zawiera reguły kolizyjne, które wskazują

13

właściwe dla rozstrzygnięcia spraw systemy prawne;

16. MODEL STOSOWANIA PRAWA CYWILNEGO:
I. Model normatywny:

–

model normatywny stosowania prawa → jak sąd powinien stosować prawo - cechy

charakterystyczne (z doktryny i zasad ustroju RP:

•

z zasady państwa prawnego – nakaz przestrzegania obowiązującego prawa, respektując

rozdział funkcji sądowniczej od prawodawczej (= mogą krytykować, ale nie mogą odmówić
zastosowania prawa);

•

sędzia powinien kierować się wartościami leżącymi u podstaw systemu prawnego,

zmierzając do ich realizacji w sposób racjonalny;

•

mieć na względzie, że prawo służy realizacji indywidualnych interesów obywateli lub ich

organizacji, a interes publiczny oraz zasady etyki stanowią tu tylko ramy, w których ludzie sami
zabiegają o swoje sprawy;

II. Trójczłonowy model stosowania prawa:
–

TRÓJCZŁONOWY

MODEL

STOSOWANIA

PRAWA

:

•

ustalenie stanu faktycznego sprawy;

•

ustalenie, jaka norma lub jakie normy są właściwe dla rozważanego stanu faktycznego;

•

określenie w końcowej decyzji sędziego konsekwencji prawnych stanu faktycznego na

podstawie zastosowanej normy lub norm prawnych;

17. CIĘŻAR DOWODU:
Rozkład ciężaru dowodu:
–

znaczenia zwrotu „rozkład ciężaru dowodu”:

•

znaczenie formalne (procesowe) → wskazuje podmioty, które powinny przejawiać

inicjatywę w zbieraniu dowodów i wykazywaniu twierdzeń (głównie strony, ale sąd może dopuścić
dowód niewskazany przez strony);

•

znaczenie materialno prawne → określa kto ponosi ujemne konsekwencje tego, że

istnienie doniosłego dla rozstrzygnięcia sprawy faktu nie zostało w toku postępowania sądowego
udowodnione, bez względu na to, z czyjej inicjatywy dowód mógł być lub był prowadzony;

–

art. 6 k.c. - ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki
prawne;

18. DOMNIEMANIA FAKTYCZNE I PRAWNE:
Domniemania:

–

służą ułatwieniu prowadzenia dowodów, gdyż pozwalają na pośrednie ich ustalanie (tzw. dowody

pośrednie);

Domniemania faktyczne art. 231 k.p.c. (praesumptio facti):

–

sąd może uznać za ustalone istotne dla rozstrzygnięcia sprawy fakty na podstawie wniosku

wyprowadzonego z innych faktów, ustalonych według zwykłych reguł dowodowych;

•

wnioskowanie oparte na wiedzy sądu, doświadczeniu społecznym - to nie wnioskowanie

w ścisłym tego słowa znaczeniu;

Domniemania prawne (praesumptio iuris)

14

–

DOMNIEMANIE

PRAWNE

wyznaczone jest normą prawną, która każe w swoisty sposób wiązać ze sobą

dwie klasy faktów: podstawę domniemania z wnioskiem domniemania (faktem
domniemywanym);

–

domniemania prawne można podzielić na:

•

domniemania co do faktu → gdy wnioskiem/przesłanką domniemania jest zjawisko

przebiegające w przyrodzie (np. art. 9 kc);

•

domniemania co do prawa → gdy wnioskiem/przesłanką domniemania jest prawo lub

stosunek prawny (np. art. 197, 341 kc);

→ podział ten nie ma znaczenia prawnego;

–

DOPUSZCZALNOŚĆ

PRZECIWDOWODU

- art. 234 kpc – domniemania ustanowione przez

prawo mogą być obalone ilekroć ustawa tego nie wyłącza;

•

dot. to wniosku domniemania, a nie przesłanki domniemania, przeciwko której zawsze

może być prowadzony przeciwdowód;
–

domniemania prawne można podzielić na:

•

domniemania prawne zwykłe (wzruszalne, praesumptio iuris tantum) → dopuszczalne

jest bez ograniczeń prowadzenie przeciwdowodu;

•

domniemania prawne kwalifikowane → gdy szczególne normy prawne przewidują

różnego rodzaju ograniczenia dopuszczalności dowodu przeciwnego (np. art. 62 § 3, art. 63-71 kro).

–

domniemania niewzruszalne (niezbite, praesumptio iuris ac de iure, praesumptio irrefregabilis) –

gdy przepisy zakazują w określonych sytuacjach prowadzenia jakiegokolwiek dowodu przeciwnego
(np. art. 3 i 5 ust. o ks. wiecz. i hip.) → tradycyjnie uważane za domniemania prawne, ale obecnie
niektórzy autorzy uważają że są to szczególnego rodzaju domniemania określające wiążącą moc
orzeczeń;

–

domniemania wprowadzają wyjątki od zasady w art. 6 kc - ale niektórzy autorzy uważają, że z

punktu widzenia materialno prawnego domniemania nie zmieniają tej reguły, ale tylko ułatwiają
ustalenie doniosłego dla sprawy faktu, gdyż nadal negatywne konsekwencje ponosi ten, kto
wywodzi z faktu skutki prawne;

–

podobna funkcja → zwroty zawierające zastrzeżenie „chyba że” - zwykle interpretuje się je

jako przerzucenie dowodu na inną stronę, ale ich sens wg niektórych można tłumaczyć jako
domniemania prawne wyrażone inną formułą językową;

* np. art. 431 „Kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowiązany jest do naprawienia

wyrządzonej przez nie szkody, chyba że ani on, ani osoba, za którą ponosi odpowiedzialność, nie
ponoszą winy” = „Jeżeli zwierzę wyrządziło szkodę, domniemywa się, że winę w nadzorze ponosi ten,
kto je chowa lub się nim posługuje”

–

służą one realizacji cennych wartości, jak ochrona dziecka, spójność rodziny, bezpieczeństwo

obrotu;

19. DOMNIEMANIE DOBREJ WIARY (ART. 7 KC):

–

„ jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne do dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie

dobrej wiary” – np. art. 174, 169 § 1 kc, art. 6 ustawa o ks. wiecz. i hip.;

–

podział na dobrą i złą wiarę – wyczerpujący i rozłączny (=logiczny);

–

stany psychiczne osoby odnoszące się do jej wiedzy o istnieniu jakiegoś stosunku prawnego
lub wynikającego z niego prawa podmiotowego:

•

dobra wiara to błędne, usprawiedliwione przekonanie o tym, że przysługuje jakieś prawo

podmiotowe;

•

zła wiara gdy wie, że określone prawo nie przysługuje, albo nie wie, lecz wiedzieć o tym

powinien;

15

–

domniemanie dobrej wiary to domniemanie prawne → wiążące dla sądu, aż nie zostanie

obalone dowodem złej wiary (tak orz. SN z 1994 r.);

–

art. 7 kc to przepis niejako wyjęty przed nawias, który zawiera tylko jeden z elementów norm

ustanawiających domniemania prawne, a pełna rekonstrukcja normy domniemania możliwa jest
dopiero przy uwzględnieniu szczególnych przepisów określających pozostałe jej elementy;

20.WYKŁADNIA PRAWA, DYREKTYWY WYKŁADNI, WYNIK WYKŁADNI:

Dla ustalenia, jaka norma, a więcej, jakiej treści, jest właściwa do rozstrzygnięcia sprawy, sąd

dokonuje wykładni prawa, a ściślej mówić- wykładni przepisów prawnych.

Wykładnię tę można określić jako swoisty proces myślowy polegający na ustalaniu

właściwego znaczenia tekstów prawnych, stanowiących podstawę do zrekonstruowania poszukiwanej
normy prawnej.

Ustaleń tych dokonuje sąd jedynie w zakresie koniecznym do rozstrzygnięcia konkretnej

sprawy. Wykładnia sądowa należy bowiem do tzw. wykładni operacyjnej podporządkowanej
bezpośrednio funkcji stosowania prawa.

Jasne przepisy nie podlegają interpretacji (clara non sunt interpretanda) – wykładnia

rozpoczyna się dopiero, gdy przepis budzi wątpliwości. Przepisy jasne rozumie się „bezpośrednio”.

Subiektywizacja procesu wykładni – z gruntu niezgodną z podstawową zasadą

praworządności, wg której prawo ma mieć to samo znaczenie dla każdego.

Co jest jasne okazuje się dopiero w wyniku przeprowadzonej wykładni. Proces wykładni

ustaje więc, gdy doprowadzi do wyjaśnienia sensu interpretowanego tekstu. Premia ta zakłada zatem
konieczność dokonywania wykładni, i to z zastosowaniem wszystkich dyrektyw wykładni, które
sterują tym procesem.

Dyrektywy wykładni powinny być jednolite i przestrzegane przez wszystkie organy powołane

do interpretacji prawa.

Treść ich nie jest normatywnie ustalona. Kształtuje je doktryna prawnicza.

a) DYREKTYWY JĘZYKOWE:
Zwane też wykładnią językową, każą odwoływać się do reguł znaczeniowych i składniowych

powszechnego języka etnicznego, jednakże przede wszystkim należy uwzględniać swoiste reguły
języka, jakie wytworzyły się w środowisku prawniczym, a głównie ustanowione zostały przepisami
prawnymi

Wykładnię językową wspierają para lingwistyczne środku wyrazu związane z pisemną

postacią aktów normatywnych. Należą do nich w szczególności: organizacja przestrzenna tekstu, a
więc wyodrębnienie tytułów, nagłówków, podziały na artykuły, paragrafy, punkty itp. Ułatwia ona
zrozumienie związków między poszczególnymi fragmentami tekstu prawnego.

b) DYREKTYWY SYSTEMOWE:
Opierają się na założeniu, że poszczególne normy prawne stanowią składnik spójnego systemu

prawnego; mają więc nie dopuścić do uznania norm wzajemnie niezgodnych.

- Lex superior derogat legi inferiori- norma niższego rzędu nie może obowiązywać o treści

niezgodnej z normą wyższego rzędu.

- Lex specialis derogat legi generali – należy dać pierwszeństwo normom szczególnym przed

ogólnymi

- w każdym przypadku przepis prawny powinien być poddany nie tylko wykładni językowej, ale

również systemowej.

c) DYREKTYWY FUNKCJONALNE:

Odwołują się do założenia, że racjonalny ustawodawca stanowi normy, aby w sposób maksymalnie
sprawny realizować uznawane, a zwłaszcza preferowane przez siebie cele i wartości.
Chodzi przy tym o ocenę i wiedzę aktualnego prawodawcy, przypisywanych mu w chwili
dokonywania wykładni. Ta koncepcja tzw. dynamicznej wykładni dominuje w doktrynie polskiej. W
przeciwieństwie do niej tzw. teoria statyczna, za cel normy uznaje cele rzeczywistego prawodawcy,

16

odtwarzane na podst. Wstępów do ustaw, do uzasadnień projektów ustawodawczych, protokołów
komisji kodyfikacyjnych, sprawozdań z obrad parlamentarnych itd.
- przyjmuje się dopuszczalność zastosowania dyrektyw funkcjonalnych w razie, gdy na podstawie
językowych reguł nie można jednoznacznie ustalić treści lub mocy normy prawnej. W szczególności
chodzi tu o przypadki wieloznaczności lub nieostrości znaczeń przepisów prawnych.

Wyniki wykładni:

–

wykładnia stwierdzająca → ustalenie, że wykładnia językowa pozwala jednoznacznie określić

treść lub moc normy i że nie ma podstaw do zakwestionowania tak ustalonego jej sensu;

–

wykładnia rozszerzająca → ustalenie, że ze względu na dyrektywy wykładni systemowej lub

funkcjonalnej należy przyjąć szerszy zakres normowania lub zastosowania normy niż wynikałoby to z
rezultatów osiągniętych na podstawie reguł wykładni językowej;

–

wykładnia zwężająca → j/w ale węższy zakres normowania lub zastosowania;

–

wykładnia derogująca → ustalenie, że ze względu na pozajęzykowe dyrektywy wykładni przepis

nie ma doniosłości normatywnej, mimo że w świetle wykładni językowej należałoby mu znaczenie
takie przypisać (kwestia sporna w doktrynie);

21. STOSOWANIE ANALOGII:

W prawie cywilnym dopuszcza się analogię z ustawy (analogia legis) - można ją stosować

wtedy, gdy dyrektywy językowe i systemowe jednoznacznie nie wskazują na to, iż określony przepis
dotyczy wyłącznie stanu faktycznego w nim wyznaczonego, a równocześnie silna argumentacja
funkcjonalna pozwala przyjąć, że ustanowiona w przepisie prawnym regulacja odnosi się także do
okoliczności w istotny sposób podobnych do tej, jaka została w nim opisana.

Analogia prawa (analogia iuris) - jest jeszcze bardziej niepewnym i dlatego niekiedy

kwestionowanym typem wnioskowań prawniczych. Wnioski o obowiązywaniu norm
nieustanowionych w przepisach prawnych wyprowadza się tu z wielu rozstrzygnięć dotyczących
innych, od rozważanej kwestii, stanów faktycznych, które jednak wskazują na określony system
preferencji wartości, jakimi kieruje się w swych ocenach prawodawca.

22. ZBIEG NORM PRAWNYCH:

W toku ustalania właściwej dla rozważanego stanu faktycznego normy, sąd niejednokrotnie

stwierdza, że może znaleźć dla niego zastosowanie kilku przepisów wyznaczających niezgodne ze
sobą konsekwencje prawne, których oczywiście nie wolno mu łącznie uwzględniać.

Sposób rozstrzygania tak podjętego zbiegu norm nie został – w przeciwieństwie do prawa

karnego – generalnie unormowany na obszarze prawa cywilnego. Należy w związku z tym kierować
się ogólnymi regułami systemowymi (np. regułą, że przepis szczególny wyłącza przepis ogólny) oraz
zasadami prawa cywilnego, które zwłaszcza każą uwzględniać interesy osoby domagającej się
ochrony prawnej, a w związku z tym i jej decyzje w tym względzie. Prowadzi to do wniosku, że
zainteresowany z reguły może wybrać dogodne dla niego uprawnienie spośród uprawnień określonych
różnymi zbiegającymi się normami prawnymi (np. przepisami o odpowiedzialności z tytułu czynów
niedozwolonych a przepisami o odpowiedzialności z tytułu niewykonania umowy

23. POJĘCIE PRAWA PODMIOTOWEGO:

Jest to pewna sytuacja prawna wyznaczona podmiotom przez obowiązujące normy i chroniąca

prawnie uznane interesy tych podmiotów. Na sytuację tę składają się wolne- w aspekcie
normatywnym – zachowania psychofizyczne lub konwencjonalne podmiotu uprawnionego, z którymi
sprzężone są zawsze obowiązki innego podmiotu lub innych podmiotów, przy czym z reguły (to
znaczy, gdy norma prawna tego nie wyłącza) uprawnionemu przysługuje również kompetencja do

17

żądania, by organ państwa dysponujący przymusem doprowadził do zrealizowania sprzężonych z
prawem podmiotowym obowiązków.

24.PRAWO PODMIOTOWE, UPRAWNIENIA, ROSZCZENIA, UPRWNIENIA
KSZTAŁTUJĄCE, ZARZUTY:

Poza zwrotem „prawo podmiotowe” powszechnie używany jest także termin „uprawnienie”.

Termin uprawnienie używany jest dla określenia „jakoś” wyróżnionego elementu prawa
podmiotowego. Chodzi przy tym przeważnie o bliższe wyznaczenie zachowania objętego prawem
podmiotowym. Użyteczność tego pojęcia polega na tym, że przy rozstrzyganiu sporów
cywilnoprawnych przeważnie nie trzeba rozważać treści całej, nieraz bardzo złożonej i jeszcze
niedokładnie sprecyzowanej sytuacji prawnej określanej jako prawo podmiotowe.

Wyróżniamy takie uprawnienia jak roszczenia, uprawnienia kształtujące i zarzuty.

Roszczenie:

Polega na tym, że podmiot uprawniony może żądać od innej osoby określonego zachowania się.
Jeżeli świadczenie nie zostanie spełnione dobrowolnie, wierzyciel może wystąpić z pozwem do sądu,
a po uzyskaniu wyroku zasądzającego - wszcząć egzekucję.
Roszczenia dzielą się na wymagalne i niewymagalne:

•

Roszczenie wymagalne – polega na tym, że wierzyciel może w każdej chwili zażądać

spełnienia przez dłużnika świadczenia.

•

Roszczenie niewymagalne – mamy z nim do czynienia wtedy, gdy wierzyciel może żądać

spełnienia świadczenia dopiero po zaistnieniu określonych okoliczności.

Przepisy prawa używają niekiedy terminy roszczenie niezgodnie z przyjętym tu znaczeniem tego
terminu. Przykładem może być art. 344 KC. Przyznaje on roszczenie o przywrócenie naruszonego
posiadania także w przypadku, gdy posiadaczowi nie przysługuje żadne prawo podmiotowe. Jest to
jednak tylko wyjątek od zasady, zgodnie z którą „roszczenie” jest uprawnieniem wynikającym z
prawa podmiotowego.

Uprawnienie kształtujące:
Polega na tym, że podmiot uprawniony może jednostronną czynnością prawną spowodować zmianę
lub ustanie stosunku prawnego. Do uprawnień kształtujących zalicza się np. wypowiedzenie umowy.
Czynność prawna kształtująca wywołuje skutek prawny niezależnie od woli drugiej strony stosunku
prawnego, jest ona obowiązana uznać nową sytuację prawną i dostosować do niej swoje dalsze
postępowanie. Jeżeli druga strona nie podziela stanowiska osoby dokonującej czynności, może je
zakwestionować w drodze powództwa sądowego.
Ten, komu przysługuje uprawnienie kształtujące ma więc kompetencję do jednostronnego
ingerowania w sytuację prawną drugiego podmiotu – właśnie na mocy łączącego uprzednio owe
podmioty stosunku cywilnoprawnego.

Zarzut:
Polega na tym, że osoba, na której ciąży obowiązek spełnienia świadczenia, swoje prawo
przeciwstawia prawo drugiej strony stosunku prawnego, przez co czyni to ostatnie prawo
bezskutecznym okresowo lub definitywnie. Przykładem zarzutów są np. zarzut przedawnienia
roszczenia lub zarzut niezaoferowania świadczenia wzajemnego.

Zarzut prawno materialny – ma na celu przejściowe lub definitywne unicestwienie prawa

przysługującego wierzycielowi.

Zarzut procesowy – ma doprowadzić do wygrania procesu przez dłużnika. Dłużnik nie

powołuje się na swoje prawo podmiotowe, lecz jedynie wskazuje na brak takiego prawa po stronie
wierzyciela (np. że zobowiązanie wygasło).

25. PRAWA PODMIOTOWE BEZWZGLĘDNE I WZGLĘDNE:
Prawo podmiotowe bezwzględne:
Jest skuteczne w stosunku do wszystkich osób, którym ono nie przysługuje (erga omnes). Osoby te
mają obowiązek takiego zachowania się w stosunku do uprawnionego, by jego prawo podmiotowe nie

18

zostało naruszone. Do bezwzględnych praw podmiotowych zalicza się np. własność czy dobra
osobiste.
Podmioty prawa cywilnego nie mogą kreować innych bezwzględnych praw podmiotowych,
niemieszczących się w ustawowym katalogu tych praw. Jeżeli bezwzględne prawo podmiotowe
zostanie naruszone, uprawnionemu przysługiwać będzie roszczenie o ochronę tego prawa.

Prawo podmiotowe względne:
Jest skuteczne tylko w stosunku do określonej osoby. Źródłem praw względnych są stosunki
zobowiązaniowe. Wierzyciel może żądać od dłużnika określonego świadczenia, a dłużnik jest
zobowiązany świadczenie spełnić. Świadczenie może polegać na działaniu lub zaniechaniu działania.
Z chwilą powstania wierzytelności, uprawniony uzyskuje roszczenie o spełnienie świadczenia.
Prawem podmiotowym będzie np. renta, a roszczeniem określone świadczenie okresowe wynikające z
umowy o renty.

26. PRAWA MAJĄTKOWE I NIEMAJĄTKOWE:
Prawa majątkowe:
–

są to w szczególności: prawa rzeczowe, wierzytelności opiewające na świadczenia majątkowe,

prawa majątkowo-małżeńskie, duża część praw kwalifikowanych jako tzw. własność intelektualna
(autorskie, wynalazcze);

–

dla uznania konkretnego prawa podmiotowego za prawo typu majątkowego nie ma znaczenia,

czy ma ono jakąś wartość rynkową, tzn. prawo własności zawsze będzie prawem majątkowym, nawet
jeśli jego przedmiotem jest rzecz bezwartościowa;
–

też roszczenia pieniężne, nawet jeśli służą ochronie dóbr niemajątkowych, ale wtedy podlegają

szczególnym modyfikacjom, np. roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę (art.
445 i n. k.c.);
–

do majątkowego typu praw podmiotowych przystosowany jest ogólny tryb postępowania

cywilnego, właściwość sądów oraz egzekucja orzeczeń sądowych.

Prawa niemajątkowe:
–

są to w szczególności: prawa osobiste i prawa rodzinne niemajątkowe;

–

podlegają one szczególnej regulacji prawnej, zarówno w materialnym, jak i procesowym prawie

cywilnym, np. odrębna właściwość sądów, są niezbywalne i nie dziedziczone; roszczenia
niemajątkowe nie podlegają przedawnieniu;
–

coraz bardziej wzrasta ich rola na tle prawa cywilnego, ze względu na wzmożoną ochronę

wartości osobistych i na to, iż instrumenty cywilnoprawne są bardziej elastyczne i skuteczniejsze →
tendencja do uwzględniania wartości osobistych w obrębie praw majątkowych, co powoduje
zacieranie się tego podziału (głównie na gruncie prawa własności intelektualnej, ale i tzw. praw
korporacyjnych (organizacyjnych) wspólników;

27. PRAWA ZBYWALNE I NIEZBYWALNE:
Prawa zbywalne(przenoszalne):
Mogą one przechodzić na inne podmioty. Prawami zbywalnymi są prawa majątkowe. Szczególny
przepis prawa może jednak wyłączać zbywalność danego prawa. Jeżeli wg ustawy prawo jest
zbywalne, nie można przez czynność prawną (np. umowę) wyłączyć ani ograniczyć uprawnienia do
jego przeniesienia, obciążenia, zmiany lub zniesienia.
Osoba uprawniona może jednak przyjąć na siebie zobowiązanie, że nie dokona oznaczonych
rozporządzeń swoim prawem zbywalnym. Ewentualne naruszenie przez nią tego zobowiązania
pociągnie za sobą odpowiedzialność odszkodowawczą, natomiast rozporządzenie prawem wbrew
temu zobowiązaniu będzie ważne.
Prawa zbywalne podlegają dziedziczeniu, chyba ze przepis prawa stanowi inaczej lub wprowadza
określone warunki dziedziczenia.

Prawa niezbywalne:

19

Nie mogą być przenoszone na inne podmioty. Zalicza się do nich prawa niemajątkowe (dobra
osobiste, prawa małżeńskie niemajątkowe itp.). Prawa nie zbywalne nie podlegają dziedziczeniu.

28. PRAWA PODMIOTOWE TYMCZASOWE; EKSPEKTATYWA:
Prawa tymczasowe:
–

to prawa, których funkcja polega na przygotowaniu i zabezpieczeniu jakiegoś prawa przyszłego,

chronią więc ekspektatywę podmiotu na uzyskanie owego prawa ostatecznego;
–

polski system prawny chroni ekspektatywę w szeregu sytuacji, jeżeli oczekiwania te są

uzasadnione spełnieniem się części stanu faktycznego, który gdy zrealizuje się w całości, prowadzi do
nabycia prawa ostatecznego (np. sytuacja podmiotu w przypadku warunku zawieszającego lub z
zastrzeżeniem terminu);
–

kwestią kontrowersyjną była użyteczność tej konstrukcji, ale została potwierdzona przez SN dla

wyjaśnienia sytuacji prawnych niejednoznacznie określonych w przepisach prawnych, głównie przy
analizie spółdzielczego prawa do wkładu mieszkaniowego i budowlanego → konstrukcja ta pozwala
uznać za wartość jaką ma oczekiwanie uprawnionego, dopuszcza przeniesienie tej sytuacji na inne
podmioty oraz ułatwia określenie treści tej sytuacji i wyjaśnia przyczyny jej wygaśnięcia → podstawę
prawną dla przyjęcia tej ogólnej konstrukcji stanowi funkcjonalna metoda wykładni.

Ekspektatywa - "oczekiwanie prawne" (wierzytelność przyszła) jest to sytuacja, w której
niektóre wymogi prawne dotyczące powstania wierzytelności lub innego uprawnienia zostały
częściowo spełnione. Warunkami tymi mogą być m.in.:

•

wykonanie pewnych czynności przez osoby trzecie,

•

upłynięcie terminu przewidzianego prawem,

•

wystąpienie wypadku ubezpieczeniowego.

29.POCHODNE NABYCIE PRAWA PODMIOTOWEGO:
Nabycie pochodne:
Polega na tym, że nabywca uzyskuje prawo podmiotowe od innej osoby w drodze przeniesienia tego
prawa przez ową inna osobę. Podstawą nabycia pochodnego może być: umowa, ustanowienie
ograniczonego prawa rzeczowego czy cesja wierzytelności.
Obowiązuje przy tym zasada, że nikt nie może przenieść na drugą osobę więcej praw niż sam ma.
Przepisy prawne wprowadzają od tej zasady jednak pewne wyjątki. Przykładem może być
art. 169 KC.
Nabycie pochodne prawa podmiotowego pociąga za sobą następstwo prawne między zbywcą i
nabywcą tego prawa, zwane inaczej sukcesją. Odróżnia się następstwo pod tytułem ogólnym (sukcesja
uniwersalna) oraz następstwo pod tytułem szczególnym (sukcesja syngularna).

30. ZASADA nemo plus iuris in alium transfere potest, quam ipse habet:
Nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet, zasada prawna wywodząca się z prawa
rzymskiego. Odnosi się do pochodnych sposobów nabycia prawa własności (własność). Stwierdza, iż
nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa, niż sam posiada. W ustawodawstwie polskim
istnieją wyjątki od tej zasady.

31. NASTĘPSTWO POD TYTUŁEM OGÓLNYM; SUKCESJA UNIWERSALNA:

–

nabycie całego lub części jakiegoś majątku, i to na podstawie jednego zdarzenia prawnego;

–

dopuszczalna tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie;

–

prowadzi do nabycia nie tylko praw, ale i obowiązków związanych z majątkiem (nabywca

wchodzi w całą sytuację prawną swojego poprzednika)
–

np. dziedziczenie, łączenie się osób prawnych, np. przejęciu majątku jednej spółdzielni przez

drugą;

32. NASTĘPSTWO POD TYTUŁEM SZCZEGÓLNYM; SUKCESJA SINGULARNA:

20

- nabycie indywidualnie oznaczonego prawa lub praw podmiotowych, więc skuteczność takiego
nabycia rozważa się odrębnie w odniesieniu do każdego z przenoszonych praw i na podstawie reguł
dotyczących danego typu prawa, np. sprzedaż kolekcji obrazów = sprzedaż X ilości obrazów

33. NABYCIE TRANSLATYWNE:
Polega na tym, że nabywca uzyskuje prawo o takiej samej treści (niezmienionej), jaką miało ono u
poprzednika.
Jeżeli przedmiotem nabycia jest rzecz ruchoma trzeba przyjąć, że:

•

Istniała ona przed przeniesieniem jej własności na nabywcę,

•

Nabywca uzyskuje w stosunku do niej wszystkie te uprawnienia, które przysługiwały

poprzednikowi prawnemu.

34. NABYCIE KONSTYTUTYWNE:

–

jednocześnie z nabyciem powstaje prawo podmiotowe;

*

przy nabyciu pierwotnym – szczególnie gdy nabycie to uniezależnione jest od istnienia

uprzednio tego prawa, np. napisanie utworu = powstanie prawa autorskiego;

*

przy nabyciu pochodnym – gdy nabywca uzyskuje prawo węższe od prawa poprzednika, tak
z mocy ustawy czy z mocy decyzji stron (np. służebność, użytkowanie)

35. UTRATA PRAWA PODMIOTOWEGO:
Uwagi ogólne:
–

następuje wskutek zdarzeń wskazanych w ustawie dane prawo w ogóle gaśnie, np. śmierć

uprawnionego = gaśnie służebność osobista;
–

następuje w skutek przeniesienia go na inną osobę;

Połączenie prawa i obowiązku:
–

w razie tzw. confusio, czyli połączenia w jednej osobie osoby uprawnionej i obciążonej danym

prawem podmiotowym, wygasa ono z mocy prawa, gdyż traci swój społeczny sens (art. 247 k.c.)
chyba, że ustawa przewiduje wyjątek (np. art. 325 k.c.);

36. WYKONANIE PRAWA PODMIOTOWEGO:
Wykonywanie prawa podmiotowego (czynienie „ze swego prawa użytku", art. 5 kc) polega na
realizacji przez podmiot stanów rzeczy lub zachowań zmierzających do uzyskania lub zabezpieczenia
prawnie uznanych interesów tego podmiotu, ze względu na które obowiązujące normy prawne
wyznaczyły dane prawo podmiotowe;

*

wg niektórych wykonywanie to działanie i zaniechanie, ale takie rozumienie jest niezgodne z

tym jakie wiążą z tym pojęciem przepisy (np. dot. użytkowania, służebności);

* nie ma obowiązku wykonywania go osobiście;

37. NADUŻYCIE PRAWA PODMIOTOWEGO; ZEWNĘTRZNA I WEWNĘTRZNA TEORIA
NADUŻYCIA PRAWA:
Nadużycie:
art. 5 kc „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-
gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie
lub zaniechanie

UPRAWNIONEGO

nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.”

→ kontrowersje na tle użycia słowa „uprawnionego”
Teoria zewnętrzna:

21

–

osoba uprawniona działa w granicach treści tego prawa, ale ze względu na zachowanie sprzeczne

z zasadami współżycia społecznego czy z przeznaczeniem prawa nie korzysta z ochrony prawnej →
założenie tej teorii to oddzielenie treści prawa od jego wykonywania, tzn. że każde działanie, które jest
uważane za nadużywanie prawa jest zarazem jego wykonywaniem, ale zobowiązuje ono
uprawnionego do odszkodowania ze względu na to, iż w danych okolicznościach jest czynem
niedozwolonym;
–

teoria ta powstała w XIX w. w odpowiedzi na skrajnie indywidualistyczne postrzeganie praw

podmiotowych, w szczególności z powodu wykorzystywania praw wyłącznie dla szykany, ale teoria ta
prowadzi do sprzeczności, gdyż to samo działanie jest kwalifikowane z jednej strony jako
wykonywanie (czyli działanie zgodnie z prawem), a z drugiej strony jako czyn niedozwolony (czyli
działanie niezgodne z prawem). Wg niektórych sprzeczność ta nie istnieje, gdyż w obu sytuacjach
dokonuje się oceny pod kątem różnych systemów (prawny i moralny), ale takie ujęcie prowadziłoby
do podważenia spójności systemu prawnego;

Teoria wewnętrzna:
–

zakazy postępowania sprzecznego z regułami i normami wskazanymi przez klauzule generalne

stanowi element treści tego prawa, więc postępowanie niezgodne z nimi to nie nadużywanie tego
prawa, ale w ogóle nie wykonywanie go;

–

zgodnie z tą teorią tłumaczy się art. 5 k.c.  dlatego użycie pojęcia „uprawniony” ogranicza

zakres zastosowania tego artykułu do przypadków, w których najpierw ustali się, że w świetle
przepisów osoba ta jest podmiotem danego typu prawa podmiotowego, a jej postępowanie jest zgodne
z treścią tych przepisów. Dopiero potem należy badać, czy ze względu na szczególne okoliczności
konkretnej sprawy, wykonanie danego prawa, choć zgodne z brzmieniem przepisów, jest zgodne z
zasadami współżycia społecznego lub z przeznaczeniem społeczno-gospodarczym danego prawa 
ocena ta ograniczona jest tylko do konkretnej sytuacji i nie prowadzi do utraty prawa podmiotowego
ani do trwałej modyfikacji jego treści;
–

art. 5 służy ochronie zobowiązanego, ale nie może być samoistną podstawą nabycia prawa, choć

możliwa jest sytuacja, w której uznanie działania uprawnionego za nadużycie prawa może stanowić
element innego stanu faktycznego, który jest przesłanką powstania prawa podmiotowego (np.
roszczenia), w szczególności, gdy wspomniane działanie będzie uznane za czyn niedozwolony;

38. NADUŻYCIE PRAWA PODMIOTOWEGO WEDŁUG ART. 5 KODEKSU CYWILNEGO,
PRZESŁANKI, ZAKRES ZASTOSOWANIA:
Stosowanie instytucji nadużycia prawa podmiotowego:
–

klauzula z art. 5 została wprowadzona dla zapewnienia aksjologicznej i funkcjonalnej zgodności

systemu prawnego ze stosunkami prawnymi w sytuacjach, których nie wystarczające są przepisy dot.
tych stosunków, gdyż nawet najdoskonalsze systemy regulują typowe sytuacje, więc zawsze mogą
pojawić się wyjątkowe zdarzenia;

*

zakres zastosowania → wszystkie prawa podmiotowe osób fizycznych i prawnych oraz

roszczenia niebędące emanacją praw podmiotowych (np. roszczeń posesoryjnych);

* odwołanie do kryteriów ocennych, których nie da się ściśle określić, w związku z tym może to

stanowić zagrożenie dla praworządności i pewności prawa;

* wg SN „z powołaniem się na zasady współżycia społecznego nie można ani podważać ani

modyfikować wyraźnych dyspozycji przepisów prawnych”;

* nie dot. oceny zdolności do czynności prawnych czy zdolności prawnej oraz sposobu i form

dokonywania czynności prawnych;

*

zalecenie, by sądy stosując art. 5 oceniały zachowanie obu stron;

–

judykatura powściągliwie stosuje ten przepis, nie wywołując obawy podważenia zasady

22

praworządności.

39. KOLIZJA PRAW PODMIOTOWYCH:
O kolizji praw podmiotowych mówi się wtedy, gdy powstaje sytuacja, że wykonanie jednego prawa
podmiotowego wyklucza faktyczną możliwość wykonania innego prawa podmiotowego. Można je
rozstrzygnąć albo ustalając system preferencji wśród praw podmiotowych, albo stosuje system
redukcji prawa ze sobą kolidujących. System preferencji i w konsekwencji do uwzględnienia interesu
podmiotu, którego prawo pozostaje w dalszej kolejności. Natomiast system redukcji pozwala
uwzględnić w pewnej mierze interesy wszystkich uprawnionych. Polskie prawo przewiduje oba
systemy rozstrzygania kolizji praw podmiotowych - wskazując zarazem sytuacje, w jakich każdy z
nich znajduje zastosowanie i określa reguły redukcji lub kryteria preferencyjne. Prawo polskie nie
zawiera żadnej nadrzędnej reguły, która by kazała w sytuacjach prawnie nieregulowanych stosować
system preferencji albo system redukcji. O tym ma decydować kompetentny organ - zwłaszcza sąd.

40. ZBIEG ROSZCZEŃ:
Art. 443 [Zbieg roszczeń] Okoliczność, że działanie lub zaniechanie, z którego szkoda wynikła,
stanowiło niewykonanie lub nienależyte wykonanie istniejącego uprzednio zobowiązania, nie wyłącza
roszczenia o naprawienie szkody z tytułu czynu niedozwolonego, chyba że z treści istniejącego
uprzednio zobowiązania wynika co innego.
Zbieg roszczeń - rozumie się przez to określenie szczególny przypadek zbiegu norm. Polega on na
tym, że z jednym zdarzeniem prawnym różne normy prawne wiążą więcej niż jedno roszczenie
Skutki zbiegu roszczeń
Jeżeli istnieje zbieg roszczeń, a więc powstaje możliwość zakwalifikowania danego zdarzenia
prawnego pod różne normy wyznaczające różne roszczenia, pojawia się pytanie w jaki sposób
konkurencję tę należy rozstrzygnąć. Należy szukać odpowiednich norm prawnych, a następnie w
decyzji uprawnionej strony lub w orzeczeniu sądu. Niedopuszczalne jest mieszanie reżimów
prawnych, gdyż prowadziłoby to do naruszenia równowagi interesów stron.

41. SĄDOWA OCHRONA PRAW PODMIOTOWYCH:
Uprawnionemu przysługuje powództwo tzn. kompetencja do zwrócenia się do sądu lub innego organu
państwowego, aby ten rozpatrzył sprawę i orzekł o konsekwencjach prawnych wynikających z
naruszenia lub zagrożenia prawa podmiotowego.
Wyjątkowo, w zakresie tzw. Zobowiązań naturalnych, uprawnionemu przysługuje powództwo. Prawo
podmiotowe doznaje tu bardzo słabej i pośredniej ochrony, polegającej na tym, że jeżeli dłużnik spełni
należne świadczenie, to nie może żądać jego zwrotu. Spełnił on, bowiem świadczenie, które w świetle
prawa powinno być wykonane, mimo że wierzyciel nie mógł domagać się jego przymusowego
wykonania.
Czynność procesowa inicjująca postępowanie na drodze sądowej nazywa się powództwem. Polskie
prawo cywilne zna trzy podstawowe rodzaje powództw:
- O świadczenia
- O ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa albo stosunku prawnego
- O ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego

Ciężar dowodu spoczywa na osobie wywodzącej z danej okoliczności skutki prawne.
Art. 6. Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. - W
znaczeniu formalnym oznacza on obowiązek wykazania inicjatywy dla zebrania i przedstawienia
dowodów.
Domniemanie prawne polega na ustawowym powiązaniu określonego faktu, czyli podstawy
domniemania, z określonym wnioskiem. Przykładem tego jest przepis:
Art. 9. W razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe.

23

Ustanawiający domniemanie żywego urodzenia. Wiąże on fakt urodzenia (podstawę domniemania) z
wnioskiem, iż urodzony buł żywy.

42.DOZWOLONA SAMOPOMOC:
Dozwolona samopomoc (art. 343 § 2 KC) ma miejsce w sytuacji, kiedy doszło już do naruszenia
faktycznego władztwa nad rzeczą tj.: gdy środki zastosowanej obrony koniecznej okazały się
niewystarczające, albo gdy naruszenie posiadania nastąpiło podczas nieobecności posiadacza.
Przesłanki zastosowania dozwolonej samopomocy (przywrócenia naruszonego posiadania uzależnione
są od tego, czy posiadacz został wyzuty z posiadania rzeczy ruchomej czy też nieruchomości (art. 343
§ 2 KC);
I. Dozwolona samopomoc przy nieruchomości:
-

przywrócenie posiadania powinno nastąpić niezwłocznie

-

posiadacz może przywrócić faktyczne władztwo nad nieruchomością własnym działaniem.

-

nie można stosować przemocy względem osób;

II. Dozwolona samopomoc przy rzeczach ruchomych:
-

samopomoc musi być zastosowana natychmiast po samowolnym pozbawieniu posiadania,

-

posiadaczowi grozi niebezpieczeństwo niepowetowanej szkody,

-

w sytuacji tej nie jest wyłączone stosowanie przemocy względem osób naruszających
posiadanie

Dozwolona samopomoc przysługuje również dzierżycielowi (art. 343 § 3 KC).

43. PRZEDMIOTY STOSUNKÓW CYWILNOPRAWNYCH:
Przedmiotem stosunku cywilnoprawnego jest to wszystko, na co skierowane są uprawnienia i
obowiązki podmiotów stosunku cywilnoprawnego.
Jest to określone zachowanie się uczestników tego stosunku, oparte na wzorcu postępowania
zawartym w normie prawa cywilnego. Jest to wszystko, na co skierowane są obowiązki i uprawnienia
tego stosunku. Przedmiotem wielu stosunków prawnych jest samo zachowanie się ich podmiotów.
Zachowanie może polegać na działaniu, lub zaniechaniu. W doktrynie odróżnia się kilka bardziej
szczegółowych zachowań, jak danie, czynienie, nieczynienie, zaprzestanie i znoszenie.
Obowiązujące przepisy prawa łączą stosunki prawne z różnymi postaciami ich przedmiotów
(rodzajami, kategoriami) i w niektórych typach stosunków można wyodrębnić przedmioty materialne,
których to zachowanie dotyczy, takie jak: rzeczy, części składowe rzeczy, przynależności, pożytki,
pieniądz, papiery wartościowe, dobra niematerialne itp.
Określa treść praw i obowiązków w tym stosunku, więc można uznać za przedmiot stosunku
cywilnoprawnego wszystko to do czego odnosi się treść stosunku:

-

rzeczy

-

przedmioty materialne nie będące rzeczami ( ciecze, gazy, kopaliny, zwierzęta w stanie wolnym)

-

przedmioty niematerialne (energia, dobra osobiste, intelektualne)

-

pieniądze

-

papiery wartościowe

-

zorganizowany kompleks majątkowy (przedsiębiorstwo, gospodarstwo rolne)

44. POJĘCIE RZECZY:
Rzeczami są przedmioty majątkowe na tyle wyodrębnione, że w obrocie cywilnoprawnym mogą być
traktowane jako samoistne dobro. Wyróżniamy następujące zbiory rzeczy: ruchome i nieruchome,
oznaczone co do gatunku i oznaczone co do tożsamości, podzielne i niepodzielne, samoistne i
niesamoistne.
Na pojęcie rzeczy składają się dwie cechy:
- materialny charakter
- wyodrębnienie z przyrody
Rzeczami w znaczeniu polskiego prawa cywilnego (art. 45 KC) są tylko fizykalnie istniejące części
przyrody, które występują w stanie pierwotnym lub przetworzonym - bez względu na to, czy mają
jakąś wartość majątkową.
Należy jednak zauważyć, że szereg obcych systemów prawnych posługuje się szerszym pojęciem
rzecz, obejmującym także dobra niematerialne (nie fizykalne).

24

Zacieśnienie tego pojęcia do przedmiotów materialnych pozwala łatwiej wyróżnić rzeczy spośród
innych dóbr i to wedle cechy przydatnej dla konstruowania swoistych instytucji prawnych. W
szczególności tylko przedmioty materialne mogą być bowiem posiadanie w sposób powszechnie
widoczny.
Z kolei wyodrębnienie z przyrody jest niezbędną przesłanką tego, aby rzeczy mogły funkcjonować w
obrocie cywilnoprawnym - w szczególności w zakresie praw rzeczowych. Mimo więc, iż cecha ta nie
została wyraźnie wypowiedziana w ustawie, powszechnie uznaje się ją za konstytutywną dla pojęcia
rzeczy.

45. RZECZY RUCHOME I NIERUCHOME:
Podział wyczerpujący i rozłączny.
Ruchomymi rzeczami są wszystkie rzeczy, które nie są rzeczami nieruchomymi. Ruchome są rzeczy
mogące zmienić położenie bez utraty dotychczasowej tożsamości.
Nieruchome, zwane nieruchomościami, to powierzchnia ziemi (grunt) i rzeczy ruchome trwale
połączone z gruntem. Rzeczy nieruchome to:
· grunty (tzw. nieruchomości gruntowe)- w tym grunty rolne
· budynki (tzw. Nieruchomości budynkowe)
· części budynków (tzw. Nieruchomości lokalowe)

46. GRUNTY:
Są to części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności.
Swoistym rodzajem gruntów są grunty rolne, wyróżnione na podstawie kryterium funkcjonalnego. Wg
art. 461 KC grunty rolne to: nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia
działalności wytwórczej w rolnictwie, w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając
produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej. Częściami składowymi gruntu są (zazwyczaj) budynki i
inne urządzenia trwale z gruntem związane, rośliny itp., ale nie np. maszyny. Zasadą jest, że wszystko,
co jest na trwałe związane z gruntem np.: Budynki, lokale, drzewa, krzewy to NIERUCHOMOŚCI.
To części składowe gruntu nie są, więc te przedmioty odrębnymi rzeczami. Wyjątkowo jednak, gdy
wyraźny przepis tak stanowi budynki i lokale w tych budynkach trwale związane z gruntem są
odrębnymi rzeczami od gruntu.

47. BUDYNKI:
Budynki są nieruchomościami. Te, które NIE są trwale związane z gruntem (np.: kioski), już z mocy
ogólnej definicji gruntu nie stanowią jego części składowej, a w konsekwencji mają statut ruchomości.
Budynki trwale związane z gruntem, wedle reguły ogólnej stanowią część składową gruntu, dzieląc
jego los prawny. Wyjątkowo budynki trwale z gruntem związane są odrębnymi nieruchomościami
(tzw. Nieruchomościami budynkowymi) - wtedy, gdy na mocy przepisów szczególnych stanowią
odrębny od gruntu przedmiot własności.

48. CZĘŚCI BUDYNKÓW:
Części budynków (lokale) trwale związanych z gruntem mają charakter samodzielnych nieruchomości
wtedy, gdy na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu lub budynku przedmiot
własności.

49. RZECZY OZNACZONE CO DO GATUNKU I TOŻSAMOŚCI:
Rzeczy oznaczone co do gatunku - określone są tylko wedle cech rodzajowych. Mają tylko cechy
gatunkowe (Może więc być mnogość poszczególnych przedmiotów. Np.: koń wyścigowy, samochód
osobowy, zboże, cegła itp.)
Rzeczy oznaczone co do tożsamości odnoszą się do indywidualnie wskazanego przedmiotu mają
cechy indywidualne, różniące je od innych należących do tego samego gatunku (np. książka z imienną
dedykacją, wyścigowy Piorun, samochód osobowy o określonej rejestracji).
Doniosłość prawna:
Zarówno określenia rzeczy oznaczone co do tożsamości jak i co do gatunku występują w stosunkach
cywilnoprawnych (zwłaszcza w zobowiązaniach). Natomiast przedmiotem stosunków prawno
rzeczowych - poza wyjątkami - są rzeczy oznaczone co do tożsamości - zawsze nieruchomości.

25

50. RZECZY PODZIELNE I NIEPODZIELNE:
Rzeczami podzielnymi są przedmioty dające się podzielić na części tego samego rodzaju bez
istotnego zmniejszenia ich wartości. Podzielne są rzeczy zachowujące po podziale dotychczasową
naturę i przydatność są to rzeczy, które dają się podzielić, bez naruszenia jej istoty. (deska, bela
tkaniny krawieckiej itp.)
Rzeczami nie podzielnymi są przedmioty nie dające się podzielić ani w sensie fizycznym ani w
sensie prawnym. Rzeczy niezachowujące dotychczasowej natury po podziale są niepodzielne. Są to
rzeczy w całości, np. kamień, perła.

51. CZĘŚCI SKŁADOWE RZECZY:
Część składowa nie może być odrębnym przedmiotem praw rzeczowych (art. 47 §1 KC), a zatem
prawa te istnieją jedynie w odniesieniu do rzeczy samoistnych - pojętych wraz z ich częściami
składowymi. Częścią składową rzeczy jest wszystko co nie może być od nie odłączone bez
uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu
odłączonego. Części składowych nie stanowią przedmioty połączone z rzeczą tylko dla
przemijającego użytku. Część składowa traci swój charakter przez samo jej odłączenie od całości i
stanie się odrębną rzeczą – wówczas może stać się przedmiotem własności i innych praw rzeczowych.
Częścią składową gruntu są w szczególności budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane
(np. drzewa, roślinność).
52. ZASADA SUPERFICIES SOLO CEDIT, WYJĄTKI:
(łac. To co jest na powierzchni przypada gruntowi) Rzymska zasada prawna odnosząca się do
związania własności budynku (oraz innych rzeczy połączonych z gruntem) wzniesionego na gruncie z
własnością tego gruntu, tj. co do zasady częścią składową gruntu są wszystkie rzeczy, a także rośliny,
trwale złączone z tą nieruchomością ziemską. W polskim porządku prawnym zasada uregulowana jest
w art. 48 i 191 k.c., aczkolwiek ta nie ma charakteru bezwzględnie obowiązującego - w pewnych
warunkach nieruchomości wzniesione na cudzym gruncie nie są związane z własnością gruntu (np.
obiekty wybudowane na gruncie oddanym w użytkowanie wieczyste, pracownicze ogródki
działkowe).
Od tej ogólnej zasady przepisy szczególne przewidują wyjątki, polegające na tym, że w wypadkach
przez nie określonych niektóre trwale z gruntem związane budynki oraz ich części stanowią albo mogą
stanowić

odrębny

od

gruntu

przedmiot

własności.

Takie budynki i ich części (lokale) są także nieruchomościami, które dla odróżnienia od
nieruchomości gruntowych określane są mianem nieruchomości budynkowych albo lokalowych.

53. PRZYNALEŻNOŚĆ RZECZY:
Część składowa to nie przynależność. Przynależność to samoistna rzecz ruchoma, która pozostaje w
związku z inną rzeczą ruchomą albo nieruchomą, nazwaną rzeczą główną. Związek taki zachodzi
wtedy, jeżeli występują w nim łącznie następujące cechy.
1. właścicielem rzeczy głównej i przynależności jest ta sama osoba
2. przynależność jest potrzebna do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z jej przeznaczeniem
3. przynależność jest z rzeczą główną w faktycznym i stałym związku odpowiadającym
wspomnianemu celowi, z tym jednak z rzeczą główną nie powoduje utraty charakteru przynależności
Czynność prawna mająca za przedmiot rzecz główną odnosi skutek także względem przynależności.
(przepis o charakterze względnie wiążącym).
Przynależności nie musza dzielić losu prawnego z losem prawnym rzeczy głównej.

54. POŻYTKI NATURALNE RZECZY:
Są to płody rzeczy oraz inne odłączone od niej części składowe, o ile według zasad prawidłowej
gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy. Pobieranie pożytków naturalnych następuje poprzez
zawłaszczanie jej płodów oraz odłączanie innych części składowych rzeczy. Do takich pożytków
można zaliczyć: zboże zebrane z pola, owoce zerwane z drzewa, minerały wydobyte z gruntu itp.
Uprawniony do pobierania pożytków naturalnych rzeczy nabywa ich własność przez odłączenie ich od
rzeczy – art. 190 k.c. „Uprawnionym”, o którym mowa w tym przepisie, może być:

1) Właściciel rzeczy (art. 140 k.c.)

2) Użytkownik wieczysty (art. 233 k.c.)

26

3) Użytkownik (art. 252 k.c.)

4) Zastawnik (art. 319 k.c.)
5) Dzierżawca (art. 693 k.c.)

6) Samoistny posiadacz rzeczy (art.224 par. 1 k.c.)

55. POŻYTKI CYWILNE:
Pożytkami cywilnymi rzeczy są dochody, które rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego (art.
53 § 2 k.c.) np. czynsz jest pożytkiem cywilnym dla właściciela mieszkania z tytułu jego wynajmu. Są
to dochody, które rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego. Dla pobierania pożytków
cywilnych konieczne jest ustanowienie stosunku prawnego, który stanowi podstawę tego pobierania.
Źródłem pożytków cywilnych jest także rzecz, tyle tylko, że nie są one odłączonymi od rzeczy
częściami składowymi, tylko dochodem, jaki rzecz przynosi na podstawie jakiegokolwiek stosunku
prawnego, w tym także bezumownego korzystania z rzeczy. Nie ma znaczenia, czy dochody te
wyrażone są w pieniądzu (czynsze, odsetki), czy w rzeczach zamiennych lub świadczeniach innego
rodzaju. Do pożytków cywilnych nie odnosi się wymaganie uzyskania ich zgodnie z zasadami
prawidłowej gospodarki, czy kwalifikacja określona mianem „normalnego dochodu”. Pożytki cywilne
przypadają uprawnionemu - w stosunku od i do czasu trwania tego uprawnienia. Tak więc nabywca
nieruchomości nie może domagać się czynszu od najemcy za czas przed nabyciem, chyba że zbywca
przelał na niego swoje roszczenie.

56. POŻYTKI PRAWA:
Pożytkami prawa są dochody, które prawo to przynosi zgodnie ze swym społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem, np. odsetki od udzielonej pożyczki (art. 53 i art. 54 kodeksu cywilnego),
prawdopodobnie chodzi o wszelkie prawa podmiotowe, które dotyczą rzeczy lub innych przedmiotów
materialnych

57. PRZEDMIOTY MATERIALNE NIEBĘDĄCE RZECZAMI:
Nie występują w postaci wyodrębnionej lub zindywidualizowanej. Wyróżnia się następujące rodzaje
rzeczy: ciecze i gazy, kopaliny, zwierzęta w stanie wolnym.

Ciecze i gazy:

•

gdy nie występują w postaci zamkniętej, a system prawny nie uznaje ich za kopaliny;

•

odrębny system norm (prawo wodne) regulujący korzystanie i obrót cieczami i gazami

położonymi w złożu naturalnym.

Kopaliny:

•

zalegające w ziemi złoża różnych minerałów

•

specjalistyczny reżim prawny dot. sposobu i prawo do ich eksploatacji (prawo górnicze)

Zwierzęta w stanie wolnym:

•

zwierzyna swobodnie przemieszczająca się na polach i w lasach oraz ryby żyjące w stanie
wolnym

58. PRZEDMIOTY NIEMATERIALNE:
Są to przedmioty nie mające postaci materii w sensie fizykalnym, takie jak: energia, dobra
intelektualne, dobra osobiste, pieniądze papiery wartościowe.

-

energia elektryczna, jądrowa czy cieplna nie są przedmiotami materialnymi i dlatego nie

można ich uznać za rzeczy mimo, że są w jakiś sposób mierzalne i z tego względu zdolne do
uczestniczenia w obrocie cywilnoprawnym.

-

dobra intelektualne takie jak utwory literackie, artystyczne, naukowe, wynalazki, wzory

użytkowe, stanowią wytwór umysłu ludzkiego i same przez się nie mają postaci materialnej. Pełnią
one tylko funkcję przekaźników oryginalnych treści myślowych, stanowiących przedmiot ochrony
prawnej.

-

dobra osobiste wyróżniają się nie tylko swoją niematerialną postacią, ale ponadto

27

niemajątkowym charakterem. Niekiedy splatają się z dobrami intelektualnymi w trudny do
rozwikłania sposób.

-

pieniądze mogą występować w postaci określonych znaków pieniężnych, wtedy przybierają

charakter swoistego rodzaju rzeczy ruchomych. Pieniądz jawi się jako nosiciel i miernik wartości i w
tej właśnie roli ma on doniosłość w stosunkach zobowiązaniowych.

-

papiery wartościowe są to dokumenty których posiadanie stanowi niezbędną przesłankę

wykonywania praw wyrażonych w treści dokumentu. Mimo charakteru rzeczowego dokumentu, to nie
kartka papieru decyduje o sensie papieru wartościowego lecz określone w nim treści myślowe.

59. PIENIĄDZE:
Pieniądze mogą występować w postaci określonych znaków pieniężnych, wtedy przybierają charakter
swoistego rodzaju rzeczy ruchomych. Pieniądz jawi się jako nosiciel i miernik wartości i jedynie dla
wyrażenia tego znaczenia powinno się używać określenia „pieniądz”. W tej właśnie roli ma on
doniosłość w stosunkach zobowiązaniowych.

60. PAPIERY WARTOŚCIOWE:
Papiery wartościowe są to dokumenty, których posiadanie stanowi niezbędną przesłankę
wykonywania praw wyrażonych w treści dokumentu. Tylko więc posiadacz dokumentu może
wykonywać prawa z nim związane. Ze względu na to, że dokument jest swoistego rodzaju rzeczą,
niektóre przepisy dotyczące przenoszenia własności rzeczy odnoszą się także do obrotu papierami
wartościowymi. Mimo charakteru rzeczowego dokumentu, to nie kartka papieru decyduje o sensie
papieru wartościowego lecz określone w nim treści myślowe.

61. PRZEDSIĘBIORSTWO:
Słowo „przedsiębiorstwo” używane jest w co najmniej trzech różnych znaczeniach:

-

na oznaczenie jakichś przedmiotów prawa cywilnego

-

na oznaczenie jakiejś działalności

-

na oznaczenie przedmiotu czynności lub stosunku prawnego

W przedmiotowym znaczeniu przedsiębiorstwo jest to zorganizowany zespół składników
niematerialnych i materialnych przeznaczonych do powadzenia działalności gospodarczej.
W nauce prawa cywilnego istnieje kontrowersja, czy przedsiębiorstwo stanowi odrębny przedmiot
prawa podmiotowego, czy też przedmiotami tymi są wyłącznie poszczególne składniki
przedsiębiorstwa.

62. GOSPODARSTWO ROLNE:
Za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami,
urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą,
oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.
Gospodarstwo rolne nie stanowi przedmiotu samodzielnego obrotu prawnego. Nie można zatem zbyć
go jedną czynnością prawną. Przedmiotem zbycia są tu poszczególne nieruchomości, na których
gospodarstwo rolne zostało zorganizowane.

63. MIENIE:
Mieniem jest własność i inne prawa majątkowe. W odróżnieniu od „majątku”, wyraz „mienie” zawsze
odnosi się tylko do aktywów, a nigdy do obowiązków. Jest używany bez relatywizacji do oznaczonej
osoby. Możne więc mówić o różnych rodzajach mienie, nie mając na względzie jego przynależności
do określonej osoby. Poprawny jest zwrot wiążący mienie z jakimś typem osoby, jak np. w art. 44 KC:
„Własność i inne prawa majątkowe, stanowiące mienie państwowe, przysługują Skarbowi Państwa
albo innym państwowym osobom prawnym”.

64. MAJĄTEK:
Słowo majątek występuje w dwóch znaczeniach, węższym, jako ogół aktywów majątkowych
przysługujących określonemu podmiotowi. Szerszym, jako określenie nie tylko aktywów ale i
pasywów danego podmiotu.

28

We wskazanych przez przepisy prawne przypadkach niektóre składniki ogólnego majątku danej osoby
zostają wydzielone, tworząc majątek odrębny. Wydzielenie to podlega szczególnemu reżimowi
prawnemu, we wskazanym przez przepisy prawne zakresie.
Pojęcie majątku, a w tym także majątku odrębnego, jest przydatne zwłaszcza w zakresie instytucji
prawnych takich jak:

-

sukcesja uniwersalna

-

zarząd

-

odpowiedzialność

-

surogacja

65. PODMIOTY STOSUNKÓW CYWILNOPRAWNYCH; RODZAJE:
Stosunkiem cywilnoprawnym nazywamy stosunek społeczny regulowany normami prawa cywilnego.
Cechami tego stosunku jest jego majątkowy charakter oraz równorzędność występujących w nim
podmiotów. Za cechę dodatkową uznaje się ponadto znaczną swobodę podmiotów w ustanawianiu i
kształtowaniu tych stosunków.
Na stosunek cywilno-prawny składają się następujące elementy:
- strony (podmioty) stosunku cywilno-prawnego,
- przedmiot tego stosunku,
- prawo podmiotowe (uprawnienie),
- obowiązek będący korelatem tego prawa.
Podmiotami stosunków cywilno-prawnych mogą być bądź osoby fizyczne, bądź osoby prawne (spółki
kapitałowe, spółdzielnie, przedsiębiorstwa państwowe) lub tzw. ułomne osoby prawne. Najczęściej po
każdej ze stron stosunku cywilnoprawnego występują pojedyncze osoby. Niekiedy jednak po każdej
ze stron może wystąpić więcej osób (np. kilku dłużników, kilku wierzycieli).

66. ZDOLNOŚĆ PRAWNA I ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH (OGÓLNE
POJĘCIE):
Zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków prawnych. Zdolność prawna
jest atrybutem podmiotów prawa:

-

osób fizycznych

, którym służy od urodzenia

-

jednostek organizacyjnych, którym ustawa przyznaje tę zdolność, w tym osób prawnych.

Zdolność prawna jest na gruncie polskiego prawa niestopniowalna. Można ją mieć lub nie. Zakres, w
jakim można z niej korzystać, definiuje osobny atrybut podmiotu prawa - zdolność do czynności
prawnych.

Zdolność do czynności prawnych – w prawie cywilnym jest to zdolność do dokonywania we
własnym imieniu czynności prawnych, czyli do przyjmowania i składania oświadczeń woli mających
na celu wywołanie powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Innymi słowy, jest to zdolność
do samodzielnego kształtowania swojej sytuacji prawnej (nabywania praw i zaciągania zobowiązań).

67. POCZĄTEK ZDOLNOŚCI PRAWNEJ OSOBY FIZYCZNEJ:
Osoba fizyczna z chwilą urodzenia ma zdolność prawną, co oznacza, że może być podmiotem praw i
obowiązków. Tylko istota ludzka nabywa z chwilą urodzenia zdolność prawną. Ograniczoną zdolność
prawną posiada dziecko poczęte, które urodzi się żywe.

68. ZDOLNOŚĆ PRAWNA NASCITURUSA:
Nasciturus to płód ludzki – nienarodzone jeszcze dziecko. Nasciturus posiada warunkową zdolność
prawną pod warunkiem zawieszającym, że nasciturus urodzi się żywy.
W odróżnieniu od bezwarunkowej zdolności prawnej, przy zdolności warunkowej prawa podmiotowe
nie mogą być wykonywane, a jedynie zabezpieczone, w oczekiwaniu, czy dziecko urodzi się żywe w
następstwie tego nabędzie je definitywnie.
Dla dziecka poczętego ale jeszcze nienarodzonego ustanawia się kuratora, jeżeli jest to potrzebne dla
strzeżenia przyszłych praw dziecka. Na rzecz płodu można ustanawiać darowizny lub spadki, jednak
w przypadku urodzenia się dziecka martwego czynności prawne są nieważne od samego początku.

69. USTANIE ZDOLNOŚCI PRAWNEJ:

29

Zdolność prawna człowieka ustają z chwilą jego śmierci, która oznacza tym samym kres osoby
fizycznej. W następstwie tego gasną lub przechodzą na inne osoby przysługujące człowiekowi w
chwili jego śmierci prawa lub obowiązki. Zmarły nie może również nabywać w swoim imieniu
żadnych nowych praw i obowiązków. Jednakże dokonane za życia człowieka czynności prawne na
ogół nada są skuteczne, a niekiedy nawet dopiero z chwilą śmierci uzyskują skuteczność prawną np.
testament. Dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu.

70. SĄDOWE STWIERDZENIE ZGONU:
Postanowienie orzekające stwierdzenie zgonu wydaje sąd, gdy akt zgonu nie został sporządzony i gdy
w wyniku postępowania dowodowego dojdzie do przekonania, że śmierć danej osoby jest
niewątpliwa.
Sytuacja taka zajdzie przykładowo w przypadku katastrofy lotniczej, której fakt zaistnienia jest
pewny, a nie odnaleziono ciała danej osoby, przy czym nie budzi wątpliwości ani obecność osoby na
pokładzie tego samolotu, ani niepodobieństwo, by ktokolwiek katastrofę przeżył. W postanowieniu
tym sąd ściśle oznacza chwilę śmieci zmarłego, przyjmując z braku dostatecznych dowodów, chwilę
najbardziej prawdopodobną.

71. UZNANIE ZA ZMARŁEGO; PRZESŁANKI:
Polskie prawo cywilne przewiduje, iż upływ czasu od zaginięcia musi wynieść 10 lat

[3]

. Kodeks

cywilny wprowadza pewne wyjątki od powyższych ogólnych wymogów co do upływu czasu:
- do uznania za zmarłego wystarczy upływ 5 lat, jeżeli w chwili uznania za zmarłego osoba
zaginiona ukończyłaby 70 lat,
- uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w którym osoba
zaginiona ukończyłaby 23 lata
- jeżeli osoba zaginęła podczas katastrofy powietrznej lub morskiej albo w związku z innym
szczególnym zdarzeniem, może zostać uznana za zmarłego po upływie 6 miesięcy od dnia katastrofy
albo owego innego szczególnego zdarzenia; jeśli jednak katastrofy statku lub okrętu nie można
stwierdzić (tzn. statek zaginął), termin ten zaczyna biec w rok po dniu, w którym miał dotrzeć do portu
przeznaczenia, a jeśli nie miał portu przeznaczenia - w dwa lata po dniu, w którym była o nim ostatnia
wiadomość
- osoba, która zaginęła w związku z bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia (innym niż
wcześniej określonym), może zostać uznana za zmarłego po upływie roku od dnia, w którym
niebezpieczeństwo ustało albo według okoliczności powinno było ustać

72. UZNANIE ZA ZMARŁEGO; SKUTKI:
Uznanie za zmarłego wymaga orzeczenia sądu. Dopiero wraz z orzeczeniem sądu mogą nastąpić
skutki prawne uznania określonej osoby za zmarłą. Orzeczenie sądu ma więc charakter
konstytutywny. Jednak przyjmuje się, że skutki prawne następują nie od chwili wydania
postanowienia sądu (ex nunc), ale od momentu zaistnienia zdarzeń, które sąd przyjął jako moment
śmierci.

73. ZAKRES ZDOLNOŚCI PRAWNEJ OSÓB FIZYCZNYCH:
Zdolność prawna przysługuje każdemu człowiekowi zasadniczo w takim samym zakresie. Nikt nie
może w drodze czynności prawnej tego zakresu uszczuplić (np. zrzec się jakiejś części zdolności
prawnej).
Do ograniczeń zdolności prawnej osoby fizycznej zalicza się:
- brak pełnej zdolności do czynności prawnych (taka osoba nie może bowiem być podmiotem władzy
rodzicielskiej, opiekunem, kuratorem, wykonawca testamentu, nie może też przysposobić dziecka)
- wiek
- ubezwłasnowolnienie
- choroba psychiczna i niedorozwój umysłowy
- obywatelstwo (ograniczenia dotyczące nabywania nieruchomości)
- wyrok skazujący

74. ZAKRES ZDOLNOŚCI DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH OSÓB FIZYCZNYCH:

30

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych posiada osoba która ukończyła 13 lat. Taką samą
zdolność posiada osoba częściowo ubezwłasnowolniona. Osoby, które nie ukończyły lat 13, nie mają
zdolności do czynności prawnych. Nie mają również zdolności do czynności prawnych osoby
ubezwłasnowolnione całkowicie

75. BRAK ZDOLNOŚCI DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH:
Osoby, które nie ukończyły lat 13, nie mają zdolności do czynności prawnych. Nie mają również
zdolności do czynności prawnych osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Taka osoba ma
przydzielonego opiekuna. Osoby z brakiem zdolności prawnych nie mogą ważnie podejmować żadnej
czynność prawnej z wyjątkiem drobnych czynności dnia codziennego o ile nie spowoduje to
pokrzywdzenia tych osób.

76. OGRANICZONA ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH:
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły 13 lat, ale nie ukończyły
lat 18 i nie zostały całkowicie ubezwłasnowolnione. Oprócz nich ograniczoną zdolność do czynności
prawnych mają osoby, częściowo ubezwłasnowolnione.
Ponadto ustanowienie przez sąd doradcy tymczasowego w toku toczącego się postępowania o
ubezwłasnowolnienie osoby pełnoletniej powoduje ograniczenie jej zdolności do czynności prawnych.
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych charakteryzują trzy cechy:
- brak kompetencji do dokonywania pewnych rodzajów czynności prawnych
- system kontroli nad dokonywaniem określonych postaci czynności prawnych
- pełna kompetencja do dokonywania pozostałych czynności prawnych

77. PEŁNA ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH:
Pełną zdolność do czynności prawnych uzyskuje pełnoletni , tzn. osoba , która ukończyła 18 rok życia.
Jednakże przy zawarciu związku małżeńskiego przed 18 rokiem życia małoletni uzyskuje
pełnoletniość i nie traci jej w razie unieważnienie małżeństwa.
Zdolność tę zachowuje człowiek do śmierci, jeżeli wcześniej nie nastąpiło ubezwłasnowolnienie lub
ustanowienie doradcy tymczasowego w toku postępowania o ubezwłasnowolnienie.
Osobom mającym pełną zdolność do czynności prawnych przysługuje kompetencja do samodzielnego
dokonywania wszelkich dopuszczalnych w świetle obowiązującego systemu prawnego czynności
prawnych.

78. UBEZWŁASNOWOLNIENIE OSOBY FIZYCZNEJ:
Ubezwłasnowolnienie - częściowe lub całkowite pozbawienie osoby fizycznej zdolności do
czynności prawnych. Ubezwłasnowolnienie następuje w formie orzeczenia sądowego.

Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie,

jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń
psychicznych, w szczególności alkoholizmu lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym
postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że
pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej,
niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności alkoholizmu
lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna
jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się
kuratelę.

79. STAN CYWILNY OSOBY FIZYCZNEJ:
Pojęcie stanu cywilnego nie jest jasno określone w przepisach prawnych. W niektórych z nich zwrot
ten pojawia się dla oznaczenia czy człowiek jest albo nie jest w związku małżeńskim. Dominujący
pogląd naukowy opowiada się za daleko szerszym rozumieniem stanu cywilnego, obejmującym
ponadto inne cechy osobiste człowieka, np. imię, nazwisko, płeć , wiek. Przy czym niekiedy ma się na
względzie nawet cechy osobiste nierejestrowane w księgach stanu cywilnego.
Pojęcie to można ogólnie odnieść do podstawowych – cech osobistych człowieka, podlegających
ogólnemu reżimowi prawa o aktach stanu cywilnego.

31

80. INDYWIDUALIZACJA I EWIDENCJA OSÓB FIZYCZNYCH:
Człowieka charakteryzuje szereg cech osobistych, które określają jego tożsamość wyróżniającą go od
innych ludzi oraz wyznaczają jego sytuację prawną w społeczeństwie. Chodzi tu w szczególności o
cechy osobiste człowieka, które mają szczególną doniosłość na obszarze stosunków cywilnoprawnych,
w których człowiek pojawia się jako zindywidualizowany podmiot praw i obowiązków:

1. Nazwisko i imię- językowe oznaczenia indywidualnej osoby fizycznej odróżniającymi ją od

innych ludzi

2. Dodatkowe dane osobowe: data i miejsce urodzenia, imiona rodziców, nazwisko rodowe

matki. Dane te pozwalają odróżnić osoby fizyczne noszące te same imiona i nazwiska,

3. Stan rodzinny – usytuowanie człowieka w tzw. Rodzinie małej
4. Płeć
5. Wiek
6. Stan cywilny
7. Księgi stanu cywilnego
8. Ewidencja ludności – rejestracja danych nie tylko o urodzeniach, małżeństwach , zgonach,

imionach, nazwiskach ale także o miejscach pobytu

81. Miejsce zamieszkania.

Miejsce zamieszkania indywidualizuje osobę fizyczną sytuując ją w przestrzeni. Określa jedynie
miejscowość, a nie adres .

Osoby pełnoletnie- miejsca zamieszkania osoby pełnoletniej i niepozbawionej zdolności do czynności
prawnej należy określić według tego gdzie ona przebywa z zamiarem stałego pobytu. Wyróżnia się
dwa elementy tego pojęcia:

1) obiektywny- faktyczne przebywanie w określonym miejscu
2) subiektywny- polegający na zamiarze stałego pobytu

Dzieci lub podopieczni- miejsce zamieszkania osób, których interesy w stosunkach cywilnoprawnych
reprezentują rodzice lub opiekunowie, określa się według miejsca zamieszkania wspomnianych
przedstawicieli ustawowych.
Jest to tzw. Pochodne lub ustawowe miejsce zamieszkania.

82. Dobra osobiste osób fizycznych: pojęcie i rodzaje.

Dobra osobiste- uznane przez system prawny wartości ( wysoko cenione stany rzeczy ), obejmujące
fizyczną i psychiczną integralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w
społeczeństwie.
Są to dobra nieodłącznie związane z człowiekiem i to bez względu na stan jego psychiki i stopień
wrażliwości. Należą do kategorii dóbr niemajątkowych.

Rodzaje :

a) Życie, zdrowie i nietykalność cielesna
b) Wolność
c) Cześć człowieka
d) Swoboda sumienia
e) Nazwisko i pseudonim
f) Stan cywilny

32

g) Wizerunek
h) Tajemnica korespondencji
i) Nietykalność mieszkania
j) Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska
k) Kult po zmarłej osobie bliskiej
l) Integralność seksualna

ł) Strefa prywatności
m) Korzystanie z wartości środowiska naturalnego

83. Środki ochrony dóbr osobistych.

1)

Ustalenie- orzeczenie ustalające, że określone prawo osobiste przysługuje danej osobie,
niekiedy wystarczy, aby zapobiec dalszym jego naruszeniom albo aby uchylić
niebezpieczeństwo dokonania naruszeń.

2)

Zaniechanie- roszczenie to jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy istnieje uzasadniona obawa
dalszych naruszeń. W przypadku gdy jeszcze dobro osobiste nie zostało naruszone, a jest
tylko zagrożone, żądanie zaprzestania działań przygotowawczych stanowi- obok powództwa o
ustalenie- jedyny środek jego ochrony

3)

Usunięcie skutków naruszenia- roszczenie to znajduje jedynie zastosowanie w
przypadkach , gdy nastąpiło już naruszenie dobra osobistego- ewentualnie obok roszczenia o
zaniechanie.

4) Zadośćuczynienie pieniężne lub zapłata na cel społeczny.

84. Przesłanki ochrony dóbr osobistych.

1)

Bezprawność- bezprawność czynu naruszającego dane dobro osobiste. Domniemanie
bezprawności ma charakter ogólny. Każde więc naruszenie dobra osobistego- bez
konieczności wykazania podstawy prawnej naruszenia- należy zakwalifikować jako
naruszenie prawa osobistego. Domniemanie bezprawności naruszenia ( zagrożenia ) dobra
osobistego rozkłada więc w korzystny dla pokrzywdzonego sposób ryzyko niewyjaśnienia tej
okoliczności. Wzajemne naruszania dóbr osobistych nie uchylają odpowiedzialności każdego
ze sprawców

2) Uchylenie bezprawności
a) zgoda uprawnionego-
b) działanie na podstawie przepisu lub w wykonaniu prawa podmiotowego\
c) niemożność nadużywania osobistych praw podmiotowych

85. Konsument: pojęcie

Konsument- za konsumenta uważa się osobę fizyczną ( człowieka ) tylko w przypadkach, gdy
dokonuje czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową.
Tylko bezpośredni związek czynności prawnej z działalnością gospodarczą lub zawodową każe
przyjąć, że osoba fizyczna nie występuje w roli konsumenta .

86. Osoby prawne: pojęcie

Osoba prawna to jeden z rodzajów podmiotów prawa cywilnego. Osobę prawną definiuje się
zazwyczaj jako trwałe zespolenie ludzi i środków materialnych w celu realizacji określonych zadań,
wyodrębnione w postaci jednostki organizacyjnej wyposażonej przez prawo (przepisy prawa
cywilnego) w osobowość prawną. Taka jednostka organizacyjna ma wtedy pełnię podmiotowości
prawnej, w szczególności nabywa zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych (atrybuty
przysługujące osobom fizycznym z racji samego istnienia). Wśród osób prawnych nauka prawa (nie
samo prawo!) rozróżnia dwa rodzaje: korporacje (związki osób) i fundacje (masy majątkowe). Osoba

33

prawna jest tworem abstrakcyjnym - nie istnieje namacalnie. W związku z tym w nauce prawa istnieje
kilka teorii wyjaśniających istotę osoby prawnej.

87. Powstanie osób prawnych.

Powstanie osoby prawnej regulują ustawy pozakodeksowe konstruując rozmaite zdarzenia prawne
wywołujące ten skutek prawny. Nie obowiązuje generalny nakaz prowadzenia rejestrów dla
wszystkich osób prawnych , tylko w odniesieniu do nielicznych nie został on ustanowiony ( np. gmin,
szkół wyższych ). Rodzaje rejestrów oraz ich organizację i sposób prowadzenia regulują odrębne
przepisy.

88. Rejestr osób prawnych: znaczenie wpisu do rejestru.

W wypadkach gdy prowadzenie rejestru zostało dla danego rodzaju osób prawnych przewidziane , a
zarazem szczególne przepisy nie stanowią inaczej, jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość
prawną dopiero z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru. Poza tym spełnione muszą być wszystkie
inne przesłanki powstania osoby prawnej, co kontroluje organ rejestracyjny ( z reguły sąd ).

89. Zdolność prawna osób prawnych.

Podmioty prawne działają poprzez swoje organy. Natomiast jeżeli z braku powołanych do tego
organów nie mogę prowadzić swoich spraw , a w tym i dokonywać czynności prawnych, sąd
ustanawia dla nich kuratora. Do jego zadań należy przede wszystkim niezwłoczne powołanie
właściwych organów, a w razie potrzeby przeprowadzenie likwidacji wspomnianych podmiotów.

90. Zdolność do czynności prawnych: reprezentacja osób prawnych.

91. Skarb Państwa jako osoba prawna.

Skarbem Państwa jest samo państwo występujące w charakterze podmiotu cywilnoprawnego. W
języku prawniczym określa się go również mianem FISKUS. Poza nim system prawny konstruuje
jeszcze inne państwowe osoby prawne, które mają odrębny od Skarbu Państwa majątek. Gdyby z
przepisów prawnych jasno nie wynikało , któremu ze wspomnianych podmiotów przysługuje prawo
podmiotowe, należy ono do Skarbu Państwa- domniemanie podmiotowości Skarbu Państwa w kręgu
państwowych osób prawnych. Skarb Państwa nie ma siedziby, co wiąże się ze swoistym
uregulowaniem sposobu jego działania. Jako odrębna osoba prawna skarb państwa sam odpowiada za
swoje zobowiązania. W szczególności więc nie ponoszą odpowiedzialności za jego zobowiązania
państwowe osoby prawne. Z kolei Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania
państwowych osób prawnych chyba, że przepisy szczególne stanowią inaczej. Skarb Państwa działa
przez jednostki organizacyjne , które w stosunkach cywilnoprawnych i procesowych pojawiają się
jako tzw. Statitiones fisci. Kierownicy tych jednostek nie tylko zarządzają powierzonym im mieniem
państwowym , ale również reprezentują Skarb Państwa w stosunkach cywilnoprawnych wobec innych
podmiotów.

92. Inne Państwowe osoby prawne.

Są to inne niż Skarb Państwa jednostki organizacyjne , posiadające osobowość prawną, których
mienie jest w całości mieniem Państwowym. Jako osoby prawne mają wprawdzie swój własny
majątek, jednakże z punktu widzenia gospodarczego należy on w całości do Skarbu Państwa.

34

Najogólniej rzecz ujmując, państwowe osoby prawne tworzy się przede wszystkim dlatego, aby
przesunąć kompetencje w zakresie cywilnoprawnych stosunków gospodarczych z urzędników
państwowych na rzecz specjalistów pełniących funkcje organów państwowych osób prawnych.

93. Jednostki samorządu terytorialnego.

Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługuje im prawo własności i inne
prawa majątkowe

Gmina- podobnie jak Państwo występuje w 2 rolach: władzy publicznej na swoim terytorium oraz
podmiotu prawa cywilnego. Jako osoba prawna ma swój własny majątek, który nie odpowiada za
zobowiązania innych komunalnych osób prawnych, a te nie ponoszą odpowiedzialności za
zobowiązania gminy. Podobnie jak Skarb Państwa gmina nie ma wyodrębnionego systemu organów,
które miałyby wyłączne kompetencje w sferze stosunków cywilnoprawnych

Związki międzygminne- powoływane w celu wspólnego wykonywania zadań publicznych,
wyposażone w osobowość prawną , którą nabywają po zarejestrowaniu w specjalnym rejestrze.
Podobnie jak w gminach, ich związki nie mają wyodrębnionego systemu organów , przez które
działałyby w sferze stosunków cywilnoprawnych. Organem wykonawczym związku jest zarząd, a
jego kompetencje określa statut związku.

Powiat- jest lokalną wspólnotą samorządową , którą z mocy prawa tworzą mieszkańcy określonego
terytorium. Powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną
odpowiedzialność oraz ma osobowość prawną . Ta właściwość pozwala mu występować bezpośrednio
w stosunkach cywilnoprawnych, a także dysponować należącym do niego mieniem. Oświadczenia
woli składają w imieniu powiatu dwaj członkowie zarządu albo jeden członek zarządu i osoba
upoważniona przez zarząd. Ponadto mogą być powoływane ma podstawie poszczególnych przepisów
także powiatowe osoby prawne, które mają własne mienie i odpowiadają za swoje zobowiązania.

Województwo- jest regionalną wspólnotą samorządową, którą tworzą z mocy ustawy mieszkańcy
największej jednostki zasadniczego podziału terytorialnego kraju w celu wykonywania administracji
publicznej. Województwo ma osobowość prawną i ma własne mienie, którym dysponuje
samodzielnie. Oświadczenia woli w imieniu województwa składa marszałek województwa wraz z
członkiem zarządu chyba, że statut wojewódzki stanowi inaczej. Ponadto wojewódzkimi osobami
prawnymi są także samorządowe jednostki organizacyjne, którym ustawy przyznają osobowość
prawną oraz osoby prawne, które mogą być tworzone na podstawie odrębnych ustaw wyłącznie przez
województwo.

94. Inne samorządowe osoby prawne.

95. Osoby prawne typu korporacyjnego i fundacyjnego.

Korporacyjne- w ich strukturze organizacyjnej funkcjonują członkowie, którzy poprzez wzniesione
udziały lub płacone składki tworzą majątek osoby prawnej a poprzez swoje uprawnienia organizacyjne
decydują o jej działalności. Może tu chodzić o realizację celów gospodarczych jak i
niegospodarczych. Do tego typu osób prawnych należą m.in. stowarzyszenia, partie polityczne, spółki
handlowe i spółdzielnie.

Fundacyjne- nie ma instytucji członków. Pojawia się tutaj instytucja założyciela ( fundatora ), który
wyposaża osobę prawną w jej pierwotny majątek określa jej strukturę organizacyjną i cele działania.

35

99. Niezbywalność firmy.

Firma (jako właściwość identyfikująca przedsiębiorcę) nie może być zbyta. Przedsiębiorca może
jedynie upoważnić innego przedsiębiorcę do korzystania z niej, ale tylko, gdy nie wprowadza to w
błąd klientów i kontrahentów.

Nie dotyczy to oznaczenia przedsiębiorstwa. W razie jego zbycia nabywca może prowadzić je pod
dotychczasową nazwą. Aby nie wprowadzać w błąd należy jednakże zamieścić w firmie dodatek z
informacją o aktualnym właścicielu.

100. Ochrona firmy.

Prawo podmiotowe do firmy podlega ochronie (art.43KC). Jest ona zbliżona do ochrony uregulowanej
w art.24KC dotyczącym bezprawnych naruszeń dóbr osobistych oraz osób prawnych (art.43KC). Ze
względu na dominującą komponentę elementów majątkowych zawartych w prawie do firmy
naruszenie tego prawa wiąże się z odpowiedzialnością odszkodowawczą lub obowiązkiem wydania
korzyści majątkowej uzyskanej przez naruszyciela (nie ma natomiast zadośćuczynienia za krzywdę).

101. Zdarzenia cywilnoprawne – pojęcie i znaczenie.

Zdarzeniami cywilnoprawnymi nazywa się tylko takie fakty (okoliczności), z którymi hipotezy norm
wiążą określone w dyspozycjach norm konsekwencje cywilnoprawne (do zdarzeń cywilnoprawnych
zalicza się tylko takie fakty, które mają doniosłość w obszarze stosunków cywilnoprawnych).

102. Rodzaje zdarzeń cywilnoprawnych.

a) Według klasycznej doktryny cywilistycznej (XIX wiek):

1) Zdarzenia w ścisłym sensie,
2) Działania:

•

Czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych:

 Czynności prawne,
 Orzeczenia sądowe,
 Akty administracyjne,

•

Inne czyny.

b) (uwaga: powyższy podział jest całkowicie nieużyteczny w praktyce prawniczej):

1) Czynności konwencjonalne,

•

norma prawna zdarzenie to dopiero konstruuje, wyznaczając przesłanki jego dokonania
przez działania ludzkie,

2) Inne zdarzenia,

•

tylko wyróżnione przez normę fakty, które istnieją i mają swój sens niezależnie od
obowiązującego systemu prawnego.

c) Typologia (podział nierozłączny / systematyka według typów) ze względu na normatywnie
ustanowioną ogólną regulację prawną zdarzeń cywilnoprawnych:

1) Niewykonanie uprawnień w określonym czasie,
2) Orzeczenia sądowe i administracyjne,
3) Działanie prawne zbliżone do czynności cywilnoprawnych (dlatego też wymagające łącznego

rozważenia z czynnościami cywilnoprawnymi), np.:

36

•

oświadczenia wiedzy,

•

przejawy uczuć.

4) Inne(są uregulowane w poszczególnych działach prawa), np.:

•

czyny niedozwolone,

•

bezpodstawne wzbogacenie,

•

prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia,

•

porzucenie lub przerobienie rzeczy

•

i inne.

103. Pojęcie czynności prawnej.

Czynność prawna jest to skonstruowana przez system prawny czynność konwencjonalna podmiotu
prawa cywilnego, której treść (co najmniej w zakresie podstawowym) określa konsekwencje prawne
tego zdarzenia prawnego.
- Uwaga: w skład czynności prawnej musi wchodzić przynajmniej jedno oświadczenie woli.

104. Pojęcie oświadczenia woli.

Oświadczenie woli jest jedynym koniecznym elementem czynności prawnej (a zarazem wyłącznie ją
charakteryzującym). Zawiera ono treść czynności prawnej, określającą jej konsekwencje. Sens
oświadczenia woli ustala się na podstawie reguł znaczeniowych zastosowanych do zachowania
człowieka. Jeżeli w ten sposób ustalone znaczenie wskazuje na to, że dokonuje on regulacji (ustanawia
zmianę w stosunkach cywilnoprawnych) należy uznać, że złożone zostało oświadczenie woli (w
jurydystycznym znaczeniu).
- Uwaga: Oświadczenie woli nie jest tożsame z czynnością prawną!

105. Czynności prawne: jednostronne, umowy i uchwały.

a) Jednostronne (złożenie oświadczenia woli jednej osoby, np. testament),
b) Umowy (zgodne oświadczenie woli przynajmniej dwóch osób),
c) Uchwały (oświadczenie woli więcej niż jednego podmiotu).

Ad. B) Umowa – jest najważniejszą postacią czynności prawnych. Stanowi podstawowy instrument
regulujący obrót dóbr, usług, środków pieniężnych (największa rola w stosunkach zobowiązaniowych,
ale też prawie rzeczowym, spadkowym, rodzinnym i innych). Całość reguł zawierania umów jest w
części ogólnej KC (art.66-72).

Ad. C) Oświadczenia woli podmiotów podejmujących uchwałę nie muszą być zgodne. Wystarczy
określona większość tworzących określone quorum zgromadzenia (uwaga: nie wszystkie uchwały są
czynnościami prawnymi).

37

106. Czynności prawne: między żyjącymi i na wypadek śmierci.

a) Między żyjącymi (inter vivo) – skutki są już z chwilą ich dokonania,
b) Na wypadek śmierci (mortis causa) – skutki będą dopiero po śmierci osoby dokonującej czynność.

107. Czynności prawne: konsensualne i realne.

a) Realne:

Są aktami dostrzegalnymi dla otoczenia, mają odniesienie do sytuacji, gdy sens samego
oświadczenia woli mógłby być niepewny. Wymagają:

1)

Oświadczenia woli,

2)

Działania powodującego zmianę faktycznego władztwa nad rzeczą/rzeczami (lub przedmiotami
materialnymi),

3)

Czasami przepisy szczególne wymagają wpisu do rejestru publicznego (np. ksiąg wieczystych).

b) Konsensualne:

Jeżeli przepisy prawne nie uzależniają dojścia umowy do skutku od wydania rzeczy (jedynie
przewidują obowiązek jej wydania w rezultacie umowy) to czynność prawna ma charakter
konsensualny. Wymagają:

1)

Oświadczenia woli,

2)

Czasami przepisy szczególne wymagają wpisu do rejestru publicznego (np. ksiąg wieczystych).

108. Czynności prawne zobowiązujące- polegają na zobowiązaniu się jednej strony (dłużnika) do
świadczenia tzn. do określonego działania lub zaniechania na rzecz innej osoby (wierzyciela)
Czynności te dzielą się na :
- Jednostronne i dwustronne- w zależności od tego czy z czynności tych wynikają zobowiązania tylko
dla jednej czy dla obu stron,
- odpłatne- na ich podstawie obie strony maja uzyskać korzyść majątkową,
- nieodpłatne- przyznające korzyść tylko jednej stornie
Czynności prawne rozporządzające – tzn. rozporządzenia- polegają na przeniesieniu, obciążeniu,
ograniczeniu lub zniesieniu prawa podmiotowego.

109. Czynności prawne przysparzające:- realizują korzystną dla kogoś innego zmianę majątkową,
polegającą na tym, że owa osoba nabywa prawo podmiotowe albo zostaje zwolniona z obowiązku lub
ciężarów ograniczających jej prawo podmiotowe. Czynności prawne zobowiązujące, rozporządzające
i rozporządzająco – zobowiązujące są też czynnościami przysparzającymi, ponieważ dokonują
przesunięć majątkowych na rzecz innej osoby. Warto zaznaczyć, że przy sytuacjach tych nie bierze się
pod uwagę tego czy dana czynność w efekcie końcowym okazała się korzystna z punktu widzenia
ekonomicznego.

110. Czynności prawne odpłatne i nie odpłatne:
Są to czynności zobowiązujące.
- odpłatne- na ich podstawie obie strony maja uzyskać korzyść majątkową,

38

- nieodpłatne- przyznające korzyść tylko jednej stronie i zasługują one na słabszą ochronę w
porównaniu z czynnościami odpłatnymi.

111.Czynności prawne kazualne i abstrakcyjne:
Są to czynności przysparzające, i wyróżniamy z nich czynności prawne kazualne (przyczynowe) i
abstrakcyjne (oderwane)
Kauza jest elementem treści czynności przysparzającej, albo elementem innej czynności lub stosunku
prawnego, ze względu na który dokonano czynności przysparzającej.
Czynności kazualne – są to czynności , które system prawny kontroluje w ten sposób, że ważność ich
uzależnia do istnienia prawidłowej kauzy.
Czynności abstrakcyjne – odrywają się od kauzy, a więc wywołują skutki przysparzające, chociażby
nawet nie istniała prawidłowa kauza stanowiąca podstawę prawną Ich dokonania.
Typy kauz:
- Causa obligandi vel acquirendi- przysporzenie znajduje tutaj podstawę prawną w nabyciu prawa lub
innej korzyści przez dokonującego czynności prawnej,
- Causa solvendi- podstawa prawna przysporzenia wyraża się tu w zwolnieniu z istniejącego
zobowiązania, które obciążało osobę dokonującą przysporzenia,
- causa donandi – przysporzenie następuje nieodpłatnie.

112. Dokonanie czynności prawnej; składanie oświadczeń woli;
Ludzie porozumiewają się ze sobą za pomocą znaków, najważniejszym rodzajem znaków są znaki
słowne, które ułożone w pewien system tworzą język.
Każdy spowodowany przez kogoś dostrzegalny układ rzeczy lub zjawisko, jeżeli w świetle przyjętych
reguł znaczeniowych przejawia decyzję wywołania określonych konsekwencji cywilnoprawnych, jest
jednakowo traktowaną czynnością prawną:
Oświadczenie woli wyraźne i dorozumiane.
Wyraźne- ma ono zostać złożone przez takie zachowanie, które z mocy przepisu prawa, ustalonych
zwyczajów lub porozumienia stron jest traktowane jako oświadczenie woli.
Dorozumiane- zostaje złożone przez inne środki przejawu woli, stosownie do okoliczności danego
przypadku..

113. Wykładnia oświadczeń woli:
Wykładnia- interpretacja oświadczeń woli- jest pewnym procesem myślowym, zmierzającym do
ustalenia ich właściwego znaczenia (sensu).
Wykładnia prawa i wykładnia oświadczenia woli różnią się:

1) przedmiotem- wykładnia prawa są przepisy prawne już formalnie przez kompetentne organy i

we właściwym trybie wydane, natomiast przedmiotem oświadczenia wolu mogą być różnego
rodzaju znaki- nawet nie mające postaci językowej

2) inne metody stosuje się dla ustalenia właściwego znaczenia prawa, a inne dla oświadczenia

woli.

Tylko interpretacja organu stosującego prawo (sądu) jest ostatecznie wiążąca podmioty prawa
cywilnego.
Metody wykładni:-

1) oświadczenie woli składane indywidualnym adresatom: nadrzędna dyrektywę interpretacyjną,

w myśl której sędzia powinien uznać taki sens oświadczenia woli, w jakim zgodnie obie
strony go zrozumiały

2) oświadczenia woli kierowane do oznaczonego kręgu odbiorców: chodzi tutaj o przyrzeczenie

publiczne, o oświadczenie zawarte w papierach wartościowych przeznaczonych do obiegu, o
pełnomocnictwa itp.

3) Testamenty: oświadczenie woli testora ma czystsi osobisty charakter i dla swojej skuteczności

nie wymaga zakomunikowania innym testamentu. System prawa karze interpretować
testament tak aby wyłącznie zapewnić możliwie jak najlepsze urzeczywistnienie woli
spadkodawcy.

114. Forma oświadczeń woli:

39

Ludzie porozumiewają się ze sobą za pomocą znaków, najważniejszym rodzajem znaków są znaki
słowne, które ułożone w pewien system tworzą język.
Każdy spowodowany przez kogoś dostrzegalny układ rzeczy lub zjawisko, jeżeli w świetle przyjętych
reguł znaczeniowych przejawia decyzję wywołania określonych konsekwencji cywilnoprawnych, jest
jednakowo traktowaną czynnością prawną.
Polskie prawo cywilne przyjęło panującą we współczesnych systemach prawnych zasadę, że jeżeli
ustawa nie stanowi inaczej, dopuszczalne jest wyrażenie oświadczenia woli przy pomocy
jakiegokolwiek znaku, nie tylko więc znaku językowego.
115. Postacie szczególnej formy czynności prawnych:
Formy szczególne zostały ustanowione dla zrealizowania takich funkcji jak: pewność co do tego, że
czynność prawna zostanie dokonana, ochrona działającego podmiotu przed nieprzemyślanymi jego
własnymi decyzjami., zabezpieczenie interesu społecznego, przez ułatwienie kontroli nad
czynnościami prawnymi, uzyskania fachowej porady , zabezpieczenia dowodów.

1) zwykła forma pisemna
2) z poświadczeniem daty
3) z poświadczeniem podpisu
4) akt notarialny
5) forma elektroniczna.

116. Skutki niedochowania zastrzeżonej formy szczególnej.
zastrzeżonej pod rygorem nieważności (ad solemnitatem)
Niezachowanie formy czynności prawnej zastrzeżonej ad solemnitatem powoduje jej bezwzględną nieważność
(art.73 i 76 KC).
zastrzeżonej dla celów dowodowych (ad probationem)
Konsekwencją są ograniczenia dowodowe (art.74 KC) podczas procesu - niedopuszczalność przeprowadzenia
dowodu ze świadków lub z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności. Ograniczenie dowodowe zostaje
uchylone jeżeli (art.74§2 KC):

obie strony zgodzą się na przeprowadzenie tych dowodów;
konsument żąda przeprowadzenia dowodów ze świadków lub zeznań stron w sporze z przedsiębiorcą lub
fakt dokonania czynności uprawdopodobniono na piśmie.

Art.74 KC nie stosuje się do czynności prawnych między przedsiębiorcami.
zastrzeżonej dla osiągnięcia określonych skutków prawnych (ad eventum)
Czynność prawna nie wywołuje określonych, zamierzonych przez strony i przewidzianych przez ustawę dla
zachowania danej formy skutków prawnych. Ustawa wymaga formy ad eventum najczęściej przez wzgląd na
ochronę osób trzecich nie uczestniczących w dokonywaniu danej czynności prawnej.
117. Forma szczególna ad solemnitatem
Forma czynności prawnej zastrzeżona pod rygorem nieważności (ad solemnitatem). Niezachowanie tej formy
prawnej powoduje bezwzględną nieważność czynności prawnej, która w konsekwencji nie wywołuje skutków
prawnych (Art. 73,76 KC)
118. Forma szczególna ad probationem
Forma czynności prawnej zastrzeżona dla celów dowodowych (ad probationem). Konsekwencje nie zachowania
tej formy przejawiają się wyłącznie na płaszczyźnie procesowej. Polegają bowiem one na ograniczeniu
korzystania – w razie sporu – z dowodu z przesłuchania stron i ze świadków do wykazania, że czynność prawna
o określonej treści została dokonana. Wspomniane środki dowodowe są dopuszczalne jedynie w następujących
przypadkach (Art. 74)
1. Jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę
2. Jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma
3. Jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą
119. Forma szczególna ad eventum
Forma czynności prawnej zastrzeżona dla wywołania określonych skutków prawnych (ad eventum).
Niezachowanie tej formy nie powoduje nieważności czynności prawnej a jedynie pociąga za sobą nie
wystąpienie niektórych wskazanych w ustawie konsekwencji prawnych, które by wystąpiły gdyby zastrzeżona
forma została zachowana ( Art. 73 § 2 zd. 2, Art. 74 § 1 zd. 2 KC)
120. Ustawowe zastrzeżenia formy szczególnej; skutki
Na wymóg dochowania formy szczególne, dla dokonania czynności prawnej przede wszystkim wskazują
przepisy ustawy (KC i innych ustaw).

40

1. Wszystkie poza zwykła formą pisemną, formy szczególne ( a więc formy kwalifikowane) mogą być
zastrzeżone wyłącznie albo pod rygorem nieważności, albo dla wywołania określonych skutków prawnych (ad
eventum). Jeżeli treść odpowiedniego przepisu wyraźnie nie wskazuje na skutek ad eventum należy wówczas
przyjąć że forma kwalifikowana została zastrzeżona pod rygorem nieważności.
2. Zwykła forma pisemna może być przewidziana nie tylko pod rygorem nieważności i dla wywołania
określonych skutków prawnych, ale i dla celów dowodowych. Jeżeli w treści określonego przepisu wyraźnie nie
został zastrzeżony rygor nieważności, albo szczególny skutek prawny związany z tą formą – należy przyjąć że
zwykła forma pisemna przewidziana została jedynie dla celów dowodowych.
3. Przepisy PC przewidują formę szczególną albo dla bezpośrednio wyróżnionych rodzajów czynności prawnej
albo w sposób pośredni – przez odesłanie do formy dotyczącej innego rodzaju czynności prawnej z którą dana
czynność prawna pozostaje w związku.
4. Przy umowach wymóg zachowania formy szczególnej w zasadzie dotyczy oświadczeń woli składanych przez
wszystkich uczestników umowy. Jednakże ustawa przewiduje w tym względzie wyjątki wyraźnie w przepisach
prawnych wskazane.
121. Umowne zastrzeżenia formy szczególnej; skutki
Forma szczególna może być zastrzeżona także w umowie stron (Art. 76 KC). Niekoniecznie musi to być
odrębna umowa o zachowaniu formy. Częściej zastrzeżenia takie stanowią element jakiejś innej umowy
poprzedzającej dokonanie czynności prawnej dla której zastrzeżona formę szczególną (np. umowa
przedwstępna). Jeżeli zastrzeżona przez strony forma szczególna nie zostanie dochowana to czynność prawna
nie dochodzi do skutku z tymże strony mogą określać inne konsekwencje prawne. Gdy brak jest podstaw do
ustalenia jakie konsekwencje prawne strony uzgodniły wówczas szczególna reguła interpretacyjna art. 76 zd. 2
KC każe przyjąć, że zwykłą formę pisemną zastrzeżono tylko dla celów dowodowych. Nie może ona wszakże
być zastrzeżona w stosunkach między przedsiębiorcami

122.

Forma czynności prawnej w stosunkach między przedsiębiorcami

123. Dowód przeciwko osnowie lub ponad osnowę dokumentu wg kodeksu postępowania cywilnego
Osnowę dokumentu stanowi jego treść. Jeżeli przeprowadzany jest dowód przeciwko osnowie dokumentu, to
celem tej czynności jest wykazanie oświadczeń woli sprzecznych z treścią dokumentu. Dowód ponad osnowę
dokumentu zmierza do wykazania, że dokument jest niekompletny, że ponad to, co jest w nim zawarte, złożono
oświadczenia, których dokument nie zawiera. Przy dowodzeniu przeciw lub ponad osnowę dokumentu
niedopuszczalność dowodu ze świadków i przesłuchania stron odnosi się tylko do spraw między uczestnikami
czynności prawnej stwierdzonej dokumentem.

124. Dowód w miejsce utraconego, zagubionego lub zniszczonego dokumentu

125. Zawarcie umowy; konsensus stron
Umowa dochodzi do skutku przez zgodne oświadczenie woli dwóch albo więcej stron (konsens), stanowi ona
samodzielną i integralną całość, która dopiero kształtuje określony w jej treści stosunek prawny. Po jej zawarciu
nie rozpatruje się już poszczególnych oświadczeń woli jako odrębnych źródeł obowiązków każdej ze stron.
Decydujące o zawarciu umowy zgodne oświadczenia woli stron (konsens) zostają złożone wtedy, gdy da się
stwierdzić, że oświadczenia mają ten sam sens, ustalony wg właściwych w tym względzie reguł wykładni.
Niezbędną przesłanką dojścia każdej umowy do skutku jest określenie stron między którymi złożone zostały
zgodne oświadczenia woli a tym samym doszło do konsensusu. Wskazywać na nie może nie tylko treść umowy
ale i okoliczności jej zawarcia.
126. Swoboda zawierania umów
Na obszarze prawa cywilnego obowiązuje zasada swobody decydowania o zawieraniu mowy. Znaczy to, że
panuje ogólne domniemanie, iż podmiotom prawa cywilnego przysługuje kompetencja do decydowania o tym,
czy i z kim zawierają umowę. Nie są więc konieczne w tym względzie jakieś szczególne normy upoważniające.
Jeżeli jednak jakieś przepisy dotyczące tej kwestii zostały wydane to należy je interpretować na korzyść
wspomnianej kompetencji stron. Natomiast, jeżeli podmiot mocą własnej decyzji zobowiązał się do zawarcia z
określoną osobą umowy, to z uwagi na autonomiczna genezę takiego związani, nie uważa się, by nastąpiło
ograniczenie swobody kontraktowej podmiotu.
O ograniczeniach swobody zawierania umów z dowolnie wybranymi osobami mówi się wyłącznie wtedy gdy
mają one heterogeniczną genezę tzn. gdy wynikają z ustawy lub jej upoważnienia wydanego aktu
wykonawczego. Mogą one przybierać różną postać i intensywność. Najmniej dolegliwe są generalne zakazy
dokonywania określonych typów czynności prawnych z innymi niż ze wskazanymi w ustawie rodzajami
podmiotów. Niekiedy ustawa wymaga indywidualnej decyzji administracyjnej dla dokonania pewnych
czynności prawnych. Dalej idące ograniczenia swobody, doboru kontrahenta, znajdują wyraz w postaci ustalania
ustawowych priorytetów w tym względzie na rzecz określonych rodzajowo podmiotów (np. ustawowe prawo
pierwokupu nieruchomości). Wybór kontrahenta w istotnej mirze ograniczają obowiązkowe procedury
wyłaniania kandydatów, w szczególności w trybie aukcyjnym lub przetargowym. Jest z nimi związany sektor
publiczny. Najdalej ingerują w swobodę kontaktową. Nie tylko bowiem one wyłączają one swobodę decyzji

41

strony co do zawarcia umowy ale z konieczności logicznej muszą zarazem określać ich treść eliminując w tym
zakresie swobodę decyzji stron.
127. Ofertowy tryb zawarcia umowy
Oferta jest to oświadczenie woli, które spełnia dwa warunki:

1.

zawiera stanowczą propozycję zawarcia umowy

2.

zawiera istotne postanowienia tej umowy

Ad. 1 Nie są ofertą oświadczenia informacyjne, reklamy, ogłoszenia, cenniki i inne informacje skierowane
do ogółu lub poszczególnych osób. Należy traktować je jako zaproszenia do rozpoczęcia rokowań.
Ad. 2 W przypadku sprzedaży będzie to zobowiązanie się sprzedającego do przeniesienia własności rzeczy
na kupującego i jej wydania, oznaczenie rzeczy oraz ceny (sprzedam ci samochód za 10 tyś zł).
Jest to minimalna treść oferty. Przyjęcie oferty polega na złożeniu oświadczenia woli, w którym zawarta jest
akceptacja warunków oferty. Oferent może jednak wzbogacić jednak swoją ofertę o inne postanowienia (np.
zastrzec warunek, albo umowne prawo odstąpienia). W takim przypadku adresat (oblat), aby doszło do
zawarcia umowy, musi zaakceptować całą treść oferty.
Oferent jest ofertą związany. Termin związania może być wyznaczony w ofercie. W razie braku owego
terminu, przyjmuje się, że przestaje ona go wiązać, gdy nie zostanie przyjęta niezwłocznie (w przyp. oferty
złożonej w obecności drugiej osoby albo za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się), w
przeciągu okresu czasu, w którym można było na nią odpowiedzieć (oferta złożona w innej formie).

Umowa zostaje zawarta również w szczególnych przypadkach w wyniku przemilczenia oferty przez adresata.

Następuje tak w sytuacji, gdy podmiot pozostający w stałych stosunkach gospodarczych z przedsiębiorcą,
złoży mu ofertę w ramach jego działalności. Brak niezwłocznej odpowiedzi poczytuje się za przyjęcie
oferty.
Nowością są regulacje dotyczące oferty złożonej w postaci elektronicznej. Oferta taka wiąże składającego,
jeżeli druga strona niezwłocznie potwierdzi jej otrzymanie.

Szczególne obowiązki nałożono na przedsiębiorcę, który zawiera umowę w ten sposób. Jest on obowiązany

przed zawarciem umowy poinformować drugą stronę w sposób jednoznaczny i zrozumiały o:
1) czynnościach technicznych składających się na procedurę zawarcia umowy;
2) skutkach prawnych potwierdzenia przez drugą stronę otrzymania oferty;
3) zasadach i sposobach utrwalania, zabezpieczania i udostępniania przez przedsiębiorcę drugiej stronie treści

zawieranej umowy;

4) metodach i środkach technicznych służących wykrywaniu i korygowaniu błędów we wprowadzanych danych,

które jest obowiązany udostępnić drugiej stronie;

5) językach, w których umowa może być zawarta;
6) kodeksach etycznych, które stosuje, oraz o ich dostępności w postaci elektronicznej.
W sytuacji, gdy oświadczenie-odpowiedź nadeszła do oferenta z opóźnieniem to do niego należy decyzja, co do

zawarcia lub nie zawarcia umowy.

Oferent może odwołać ofertę przed upływem terminu, w którym był nią związany. Odwołanie to jest skuteczne,

jeśli dotrze ono do oblata jednocześnie z oferta. Natomiast oferta nie traci mocy wskutek tego, że zanim
doszła ona do oblata oferent zmarł lub utracił zdolność do czynności prawnych. Odwołanie oferty, która
była skierowana do bliżej nieokreślonego kręgu osób, jeżeli nie oznaczono terminu jej przyjęcia może
nastąpić w taki sam sposób, w jaki ją zakomunikowano potencjalnym kontrahentom.

W przypadku stosunków między przedsiębiorcami oferta może być odwołana przed zawarciem umowy. Jedynie
jednak, jeśli oświadczenie o odwołaniu zostało złożone drugiej stronie przed wysłaniem przez nią oświadczenia
o przyjęciu oferty. Oferta nie może być odwołana jedynie w dwóch przypadkach (jeżeli to wynika z samej treści
umowy, a także gdy zawarto w niej termin przyjęcia).

Przyjęcie oferty dokonane z zastrzeżeniem zmiany lub uzupełnienia jej treści poczytuje się za nową ofertę.

Dotychczasowy oferent staje się wić adresatem oferty, zaś dotychczasowy adresat oferentem. Jednak w
przypadku przedsiębiorców, odpowiedź oblata na ofertę z zmianami lub uzupełnieniami, takimi które istotnie nie
zmieniają treści umowy, poczytuje się za jej przyjęcie. Wówczas strony wiąże umowa określona w ofercie z
uwzględnieniem zastrzeżeń oblata, chyba że w ofercie podkreślono, że może być przyjęta wyłącznie bez
zastrzeżeń, albo gdy oferent niezwłocznie im sprzeciwił się.
128. Aukcja (licytacja) i przetarg
Umowa może być także zawarta poprzez licytację. Podstawą przetargu ustnego jest ogłoszenie publiczne,
podobnie jak w przypadku przetargu pisemnego.
Osoba prowadząca przetarg rozpoczyna licytację od podania ceny wywoławczej oraz pytania: kto da więcej?.
Uczestnicy podają swoje oferty, podając coraz wyższe ceny. Oferta zgłoszona przez oferenta wiąże oferenta,
przestaje go wiązać, gdy inny licytant złoży korzystniejszą ofertę. Jeżeli nie zastrzeżono inaczej oferta nie wiąże

42

także, gdy przetarg zostaje zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert. Zawarcie umowy następuje z chwilą
wybrania najkorzystniejszej oferty. Wybór ten określa się mianem przybicia. Polega ono na trzykrotnym
uderzeniu młotkiem i złożeniem oświadczenia, że oferta została przyjęta. Jeżeli do zawarcia umowy wymagana
jest forma szczególna (np. akt notarialny), przybicie nie jest równoznaczne z zawarciem umowy. Jego
następstwem jest jedynie zawarcie umowy przedwstępnej, która zobowiązuje strony do zawarcia umowy
definitywnej.
Całkowitą nowością wprowadzoną przez Prawo zamówień publicznych jest możliwość prowadzenia aukcji
elektronicznej, w przypadku zamówień poniżej 60 tys. euro. Oferenci, po spełnieniu wymagań zamawiającego,
będą składać swoje oferty za pośrednictwem internetu. Aukcja polegać będzie na "licytacji w dół". W
odróżnieniu od pozostałych trybów ubiegania się o zamówienie, będzie można składać więcej niż jedną ofertę.
Wygra ten, kto złoży najtańszą ofertę. Zamawiający podpisze z nim umowę, musi jednak przedtem sprawdzić,
czy cena nie jest rażąco niska i nie naruszono zasad konkurencji.

Przetarg ma na celu zapewnienie jego organizatorowi możliwości porównania różnych ofert i wybrania spośród
nich oferty najkorzystniejszej.

Organizatorem przetargu jest ten, kto składa zamówienie na roboty, dostawy lub usługi albo zbywa określone
przedmioty. Za najkorzystniejszą ofertę uznaje się taka, która ma najniższą cenę przy takiej samej ilości
przedmiotu zamówienia, lub taką, która przedstawia najkorzystniejszy bilans: ceny, kosztów eksploatacji, czasu
wykonywania lub dostawy oraz innych kryteriów opisanych w specyfikacji istotnych warunków zamówienia.

Kodeks cywilny wprowadza jednolity przetarg pisemny, natomiast Prawo zamówień publicznych regulująca
zamówienia publiczne wprowadza dodatkowo inne formy wybierania wykonawcy, strony umowy, w tym
przetarg pisemny ograniczony i nieograniczony.

Zamawiający będzie musiał sporządzić pełną dokumentację, przestrzegać terminów wynikających z ustawy,
powoływana będzie także komisja przetargowa.
Przetarg pisemny charakteryzuje się tym, że mogą do niego przystąpić wszyscy zainteresowani. Jest to
podstawowa forma przetargu przewidziana przez Prawo zamówień publicznych. W ogłoszeniu o przetargu
należy określić czas, miejsce, przedmiot oraz warunki przetargu albo wskazać sposób udostępnienia tych
warunków. Ogłoszenie może być zmienione lub odwołane tylko wtedy, gdy zastrzeżono to w ich treści.
Organizator od chwili udostępnienia warunków, a oferent od chwili złożenia oferty zgodnie z ogłoszeniem
aukcji albo przetargu są obowiązani postępować zgodnie z postanowieniami ogłoszenia, a także warunków
aukcji albo przetargu.

Organizator przetargu może zastrzec względem przystępujących do przetargu obowiązek wpłacenia określonej
sumy albo ustanowienia odpowiedniego zabezpieczenia jej zapłaty (tzw. wadium), pod rygorem
niedopuszczenia. Organizator jest obowiązany zwrócić wadium oferentom, których oferty nie zostały przyjęte.
W przypadku uchylania się przez uczestnika przetargu, którego oferta została wybrana, od zawarcia umowy,
wadium może zostać zachowana. W przypadku zaś uchylania się od zawarcia umowy przez organizatora,
uczestnik może żądać zapłaty podwójnego wadium albo naprawienia szkody.

Oferta złożona w toku przetargu przestaje wiązać, gdy została wybrana inna oferta albo gdy przetarg został

zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert.

Organizator jest obowiązany niezwłocznie powiadomić na piśmie uczestników przetargu o jego wyniku

albo o zamknięciu przetargu bez dokonania wyboru.

Przetarg, a także umowa zawarta w jego wyniku, może zostać unieważniony, jeżeli strona przetargu

samodzielnie lub poprzez osoby trzecie wpłynęła na wynik w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi
obyczajami.
129. Negocjacje
Negocjacje polegają na wzajemnym oddziaływaniu stron w celu zawarcia umowy. W toku negocjacji strony
wymieniają informację o okolicznościach mogących mieć wpływ co do zawarcia umowy, formułują swoje
oceny co do gospodarczych wartości proponowanych świadczeń oraz progresywnie uzgadniają treść zawieranej
umowy. Negocjacje są procesem płynnym a zarazem ciągłym, charakteryzującym sytuację „targu” i
stopniowego „ucierania” wzajemnych stanowisk. W praktyce społecznej w drodze negocjacji zawierane są
zwykle umowy bardziej złożone o nietypowej postaci lub dotyczące świadczeń o dużej wartości. Strony

43

powinny prowadzić lub inicjować negocjacje w sposób zgodny z dobrymi obyczajami, a w szczególności z
zamiarem zawarcia umowy a nie tylko dla pozoru, w rzeczywistości dla osiągnięcia jakiś innych celów.
Naruszenie tych powinności opatrzone jest sankcją odszkodowawczą ale tylko w granicach negatywnego
interesu umownego. Odpowiedzialność ta opiera się na podstawie deliktowej. Jeżeli w toku negocjacji jedna
strona udostępniła informację z zastrzeżeniem poufności drugiej stronie to druga strona obowiązana jest do nie
ujawniania i do nie wykorzystywania ich dla własnych celów, chyba że strony uzgodniły inaczej. W razie
naruszenia tego obowiązku strona poszkodowana może żądać od drugiej strony naprawienia pełnej szkody albo
wydania przez nią uzyskanych korzyści. Wg obowiązującego obecnie przepisu dopiero uzgodnienie wszystkich
postanowień umowy, które były przedmiotem negocjacji, stanowi podstawę uznania, że umowa została zawarta.
Zakres prowadzonych negocjacji określa więc minimalną treść jaka powinna być objęta konsensem stron. Strony
mogą uznać, że umowa została zawarta już po uzgodnieniu elementów koniecznych (istotnych) umowy. W
takim przypadku kwestie sporne zostaną nastepnie rozstrzygnięte w sposób ustalony przez same strony (np.
przez dodatkową umowę), albo przez sąd państwowy.
130. Umowy adhezyjne
Masowy charakter świadczony we współczesnych społeczeństwach usług i towarów wymaga szybkich i
stypizowanych sposobów zawierania umów. Treść ich z reguły jest określana przez świadczących owe masowe
usługi lub dostarczających towary wielkich przedsiębiorców, którzy zajmują dominującą z punktu widzenia
gospodarczego, a często wręcz monopolistyczną pozycję wobec swych potencjalnych kontrahentów. Umowy
adhezyjne dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenia woli obu stron. Wywołują one problemy w zakresie
kontroli ich treści; stworzenia dogodnych przesłanek pozwalających masowym odbiorcom na zapoznanie się z
treścią proponowanej treści umowy, jak również z ustaleniem czy rzeczywiście została ona zaakceptowana przez
indywidualnego kontrahenta. Z tych względów umowy adhezyjne wymagają szczególnego wyróżnienia i
odpowiedniego uregulowania.
131

. Zawarcie umowy w stosunkach między przedsiębiorcami

132. Orzeczenie sądu zastępujące oświadczenie woli
Jeżeli osoba na której ciąży obowiązek złożenia oświadczenia woli uchyla się od jego spełnienia to obowiązek
ten może zostać ustalony w orzeczeniu sądowym. Sąd opiera w takim przypadku rozstrzygnięcie na prawie
materialnym stwierdzając w szczególności czy z mocy prawa lub czynności prawnej pozwany jest obowiązany
oświadczenie woli określonej treści. Prawomocne orzeczenie sądowe zastępuje oświadczenie woli. Orzeczenie
sądowe zastępuje formy szczególne przewidziane przez ustawę lub decyzję samych stron dla oświadczenia woli.
W związku z tym wywiera ono pewne skutki prawne w takich przypadkach gdy zastąpione oświadczenie woli
objęte było rygorem zachowania formy szczególnej (np. notarialnej)
Orzeczenie zastępujące czyjeś oświadczenie woli dopiero kreuje czynność prawną, która stanowi podstawę do
powstania określonych uprawnień a w szczególności roszczeń oświadczenia mające bezpośrednią doniosłość
społeczną bądź gospodarczą. Z tego względu orzeczenia te mają postać orzeczeń konstytutywnych
(prawotworzących). Zastępcze orzeczenia sądowe może odnosić się zarówno do jednostronnych czynności
prawnych jak i do umów. Jednostronna czynność prawna dochodzi do skutku przez złożenie oświadczenie woli
tylko przez jedną stronę. Jeżeli obowiązana jest ona złożyć oświadczenie i uchyla się od tego to sąd wydając
oświadczenie zastępcze zarazem doprowadza do dokonania danej czynności prawnej. Zagadnienie jest bardziej
skomplikowane w przypadkach gdy orzeczenie sądu zastępuje oświadczenie woli, które stanowi tylko element
umowy. Orzeczenie sądu w zasadzie zastępuje tylko oświadczenie woli tylko jednej strony. Jednak zasadę tę
opatrzył zarazem daleko idącymi wyjątkami. Obejmują one zawarcie umowy przyrzeczonej oraz sytuację gdy
sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy zgodnie z żądaniem powoda. W
przypadku takim „orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy i zastępuje umowę”. Wówczas zbędne jest więc
składanie odrębnego oświadczenia woli przez powoda.
133. Treść czynności prawnej; zasada swobodnego kształtowania treści czynności prawnej; ograniczenia
Treść czynności prawnej składa się z oświadczenia lub oświadczenia woli w pełni zrekonstruowane na
podstawie odpowiednich reguł interpretacyjnych. Treść stosunku cywilno prawnego, który tylko w
podstawowym swym kształcie wyznaczony jest treścią oświadczeń woli stron. Ponadto bowiem treść stosunku
cywilno prawnego określa się na podstawie:
- ustawy
- zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.
Wskaźniki te pełnią tutaj funkcję nie Interpretacyjną oświadczeń woli lecz normatywną kształtując treść
konkretnego stosunku cywilno prawnego, ostatecznie określającego jak się strony mają zachować.
Czynność prawna tylko wtedy może spełniać funkcję instrumentu prawnego za pomocą którego podmioty same
kształtują swoje stosunki cywilno prawne gdy przysługuje im swoboda decydowania co do ich treści. Zasada
swobody kształtowania treści czynności prawnej wyraża normę o ogólnej doniosłości w myśl której podmiotom
przysługuje kompetencja do kształtowania treści czynności prawnej oraz że przepisy prawne dotyczące tej

44

kwestii należy interpretować na rzecz tej kompetencji. Ta pojęta zasada znajduje uzasadnienie normatywne w
zasadzie wolności gospodarczej zawartej w konstytucji RP.
Ograniczenia:
1. Prawa przyrody – „umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna” postanowienie to dotyczy wszelkich
czynności prawnych. Nieracjonalne byłoby bowiem podejmowanie zobowiązań niewykonalnych albo służących
realizacji stanów rzeczy które i tak się ziszczą bez udziału człowieka
2. Normy bezwzględnie wiążące – niedopuszczalne są postanowienia czynności prawnych które byłyby
niezgodne z zakazami wyrażonymi w normach bezwzględnie wiążących a w tym i semiimperatywnych.
Czynność prawna jest sprzeczna z ustawą nie tylko wtedy gdy zawiera postanowienia z nią niezgodne ale
również wtedy gdy nie zawiera postanowień nakazanych przez prawo. Zakazy dokonywania określonych
czynności prawnych mogą wynikać z norm prawa publicznego – w szczególności prawa administracyjnego. W
razie ich naruszenia stosuje się tylko właściwe dla nich sankcje.
3. Obejście ustawy – Czynności prawne mające na celu obejście ustawy to określone czynności wprawdzie
bezpośrednio nie objęte zakazem prawnym ale przedsięwzięte w celu osiągnięcia skutku zakazanego przez
prawo. Nie tylko treść ale i sam cel dokonania czynności prawnej znany obu stronom jeżeli koliduje z zakazami
prawnymi powoduje jej nieważność.
4. Zasady współżycia społecznego – niedopuszczalna jest nie tylko taka czynność której treść ale i cel godzi w
uznane powszechnie wartości i reguły moralne odnoszące się do stosunków międzyludzkich.
134. Elementy czynności prawnej; rodzaje
Dla ustalenia skutków czynności prawnych na podstawie uregulowanych w ustawie ich typów użyteczne jest
wyróżnienie pewnych elementów czynności prawnych.
1) Essentiali negoti 

•

minimum treści konieczne do zaliczenia czynności prawnej

do określonego typu

•

bez niego nie ma ważnej czynności prawnej

•

warunek niezbędny i wystarczający do zaistnienia czynn. pr.

•

np. umowa kupna-sprzedaży (wymóg porozumienia się stron

co do przedmiotu sprzedaży i ceny

2) Naturalia negoti 

•

dodatki niekonieczne ale naturalnie mieszczące się w danym

typie czynności

•

ich umieszczenie w czynności prawnej nie jest wymagane przez

prawo, zależy wyłącznie od woli stron

•

np. odpowiedzialność sprzedawcy za wady towaru

3) Accidentalia negotii 

•

Należy wyróżnić tutaj wyróżnić: warunek, termin, polecenie

135. Warunek jako element treści czynności prawnej; rodzaje warunku; skutki prawne zastrzeżenia
Przez warunek rozumie się zawarte w treści czynności prawnej zastrzeżenie które uzależnia powstanie lub
ustanie skutku prawnego od zdarzenia przyszłego i niepewnego ( Art. 89 KC).
Rodzaje warunku:
- warunek zawieszający, jest to zastrzeżenie które uzależnia powstanie skutków czynności prawnej od zdarzenia
przyszłego i niepewnego (np. jeżeli wyjdziesz za mąż dostaniesz sypialnię);
- warunek rozwiązujący, jest to zastrzeżenie wg którego skutek czynności prawnej ustaje jeżeli nastąpi zdarzenie
przyszłe i niepewne (np. A wynajmuje pokój B z zastrzeżeniem że najem ulegnie zakończeniu jeżeli B się
ożeni).
Jeżeli warunek zawieszający jest niemożliwy, przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego, wtedy
cała czynność prawna jest nieważna. Rozstrzygnięcie takie zapobiega powstawaniu stosunków prawnych, które
albo nigdy nie mogłoby być zrealizowane albo wspierałyby działania bezprawne lub niemoralne.
Natomiast jeżeli warunek rozwiązujący jest niemożliwy, przeciwny ustawie lub zasadom współżycia
społecznego, wtedy uważa się go za niezastrzeżony; kreowany czynnością prawną stosunek prawny utrzymuje
się zatem nadal, mimo ziszczenia się takiego warunku.
Jeżeli strona, której zależy na nie ziszczeniu się warunku przeszkodzi w sposób sprzeczny z zasadami życia
społecznego, w ziszczeniu się warunku, następują takie skutki jakby warunek się ziścił. Z kolei jeżeli strona
której zależy na ziszczeniu się warunku doprowadzi w sposób sprzeczny z zasadami życia społecznego do

45

ziszczenia się warunku, następują takie skutki jakby warunek się nie ziścił. Ustawa zastrzega tu więc swoistą
karę za nielojalne postępowanie ( Art. 93 KC).
Art. 92 uznaje za nieważne czynności prawne rozporządzające w zakresie w jakim udaremniają one lub
ograniczają skutek ziszczenia się warunku. Jednakże od tej zasady przewidziane są wyjątki w przypadku, gdy
przepisy szczególne chronią osoby trzecie nabywające prawo w dobrej wierze.
Jeżeli warunek się ziści, a czego innego w czynności prawnej nie zastrzeżono, od tego momentu powstają (przy
warunku zawieszającym) albo ustają (przy warunku rozwiązującym) skutki czynności prawnej.

136. Termin – rodzaje, skutki zastrzeżenia, sposób liczenia terminów.

Zastrzeżenie terminu wiąże powstanie albo ustanie skutków czynności prawnej z określonym

zdarzeniem przyszłym, ale pewnym. Do terminu początkowego ( z którego nadejściem ma nastąpić
skutek czynności prawnej) stosuje się przepisy o warunku zawieszającym a do terminu końcowego
( którym wiąże się ustanie skutków czynności pr. ) stosuje się przepisy o warunku rozwiązującym.
Sposób liczenia:

1) Termin oznaczony w dniach kończy się z upływem ostatniego dnia. Nie wlicza się dnia, w

którym nastąpiło zdarzenie stanowiące początek terminu.

2) Termin oznaczony w tygodniach, miesiącach, latach kończy się z upływem dnia, który nazwą

odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby dnia takiego nie było w danym roku – w
ostatnim dniu tego miesiąca.

3) Jeżeli termin oznaczono na początek, środek lub koniec miesiąca, należy przez to rozumieć

pierwszy, piętnasty lub ostatnio dzień miesiąca.

4) Jeżeli termin oznaczony jest w miesiącach lub latach, a ciągłość terminu nie jest wymagana,

miesiąc liczy się za 30 dni a rok za 365 dni.

137. Wady oświadczenia woli – pojęcie i rodzaje.

Wady oświadczenia woli wykazują w jakich okolicznościach pewne stany psychiki lub

wiedzy człowieka, towarzyszące składaniu oświadczenia woli, uwzględnia system prawny określając
ich wpływ na ważność czynności prawnej.
Rodzaje:
- brak świadomości lub swobody,
- pozorność,
- błąd,
- podstęp,
- groźba.

138. Brak świadomości i swobody.

Skutecznie dokonać czynność prawną może tylko osoba, która spełnia określone przesłanki

dotyczące jej stanu psychicznego. Dlatego też nieważne jest każde oświadczenie woli złożone przez
osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome lub
swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.

Dotyczy to także przypadków, kiedy dana osoba np., śpi czy stosuje się wobec niej tzw.

przymus fizyczny (ruchy człowieka w ogóle nie są sterowane przez jego centralny układ nerwowy,
lecz poddane są ukierunkowanemu naciskowi zewnętrznemu).

Ta wada oświadczenia woli odnosi się wyłącznie do osoby, która zachowuje się w ten sposób,

że można by sądzić, że składa oświadczenie woli. Nie uwzględnia ona interesów jakiejkolwiek innej
osoby.

139. Pozorność.

46

Nieważne jest ośw. woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru – czyli wtedy, gdy

strony umawiają się potajemnie, że ujawnione wobec osób trzecich oświadczenie woli

nie wywoła skutków pr. Pozornymi mogą być tylko umowy lub oświadczenia woli jednostronne
składane innej osobie, bo tylko w tego rodzaju czynnościach pr. występuje druga strona, z którą
można się potajemnie porozumieć.

Strony mogą też dokonać innej, tzw, ukrytej czynności pr., która zgodnie z ich zamiarem, ma

wywołać określone w niej skutki prawne.

Skutki pozorności – pozorne oświadczenie woli jest bezwzględnie nieważne, ale ma

doniosłość prawną wobec osób trzecich, które odpłatnie nabyły prawo lub zwolnione zostały z
zobowiązania działając w zaufaniu, że oświadczenie woli nie zostało złożone dla pozoru.

Pozorność należy odróżnić od ośw. woli „nie na serio” oraz zastrzeżenia potajemnego które

polega na tylko pomyślanym i niezakomunikowanym nikomu zastrzeżeniu, że czynność pr. nie
wywoła skutków pr.

140. Błąd.

Jest to niezgodność między obiektywną rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości

człowieka. Ma on doniosłość prawną jako wada oświadczenia woli tylko wtedy, gdy dotyczy treści
czynności prawnej i gdy jest to błąd istotny.

Błąd co do treści czynności prawnej może w szczególności dotyczyć właściwości przedmiotu

oraz treści zachowań określonych w czynności prawnej, a nawet oceny czy jest to w ogóle czynność
prawna oraz jakiego rodzaju.

Istotny charakter błędu ocenia się natomiast według kryteriów zindywidualizowanych i

obiektywnych.
Przypadki szczególne:

a) Jeżeli adresat oświadczenia woli wywołał błąd, nawet bez swej winy, wiedział o błędzie lub

mógł z łatwością błąd zauważyć, to jego interes nie zasługuje na ochronę.

b) Oświadczenie woli składane innej osobie za pośrednictwem posłańca może ulec

zniekształceniu w toku przesyłania, dlatego tu też stosujemy przepisy o błędzie.

Skutki – błąd nie powoduje nieważności czynności prawnej, a jedynie stanowi podstawę do uchylenia
się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli.

141. Groźba.

Jest to zapowiedź wyrządzenia komuś jakiegoś zła, w razie gdyby nie dokonał on żądanej

czynności prawnej. Osoba zagrożona znajduje się w sytuacji przymusowej – tzw. przymus
psychiczny.

Groźba musi mieć charakter bezprawny, ale też poważny – powodujący poważne

niebezpieczeństwo dla osobistych lub majątkowych dóbr jakiejkolwiek osoby.

Groźba otwiera możliwość uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli.

142. Uchylenie się od skutków oświadczenia woli.

Jeżeli ktoś złożył oświadczenie woli pod wpływem błędu, podstępu lub groźby, to przysługuje

mu prawo podmiotowe kształtujące do uchylenia się od skutków prawnych tego oświadczenia.

Prawo to wykonuje uprawniony przez złożenie kolejnego oświadczenia woli, które wyraża

decyzję uchylenia skutków pr. pierwotnie dokonanej czynności prawnej. Wymaga ono formy
pisemnej i musi być złożone drugiej stronie pierwotnej czynności pr.

Realizuje się to bez udziału organu orzekającego. Sąd rozstrzyga zaś spory, co do tego czy zaszły
przesłanki ważnego uchylenia się od skutków pr. oświadczenia woli.

47

Prawo do uchylenia się od skutków ośw. woli ograniczone jest rocznym terminem, który w

razie błędu liczy się od dnia jego wykrycia, a w razie groźby, od dnia kiedy stan obawy ustał.
Uchylenie powoduje zgaśnięcie wszelkich związanych z nim konsekwencji prawnych od chwili
złożenia wadliwego oświadczenia woli.

143. Bezwzględna nieważność czynności prawnej; przyczyny i skutki.

Nieważna (bezwzględnie) czynność prawna nie wywiera skutków prawnych jako czynność

prawna. Jest nieważna od samego początku, z mocy prawa, ma charakter definitywny i każdy może
zawsze się na nią powołać, a żądanie takie nie może być uznane za nadużycie prawa podmiotowego.
Sankcja ta wyraża się w tym, że organ państwowy odczuwa dolegliwość z tego względu, że nie
osiągnie pożądanego stanu rzeczy, jaki przez dokonanie czynności prawnej chciał zrealizować. Stan
ten uwzględnia sąd z urzędu.

Nieważność może odnosić się nie do całej czynności pr., ale do jej części.

144. Konwalidacja nieważnej czynności prawnej.

Konwalidacja bezwzględnie nieważnej czynności prawnej to uznanie jej z mocą wsteczną za

czynność ważną w następstwie jakichś faktów późniejszych. Nieważność czynności prawnej podlega
uwzględnieniu przez sąd z urzędu i ma charakter definitywny, co oznacza, że czynność prawna
nieważna nie może być konwalidowana.

145. Konwersja nieważnej czynności prawnej.

Jest to przemiana nieważnej czynności prawnej na inną, ważną czynność prawną,

odpowiadającą chociażby częściowo hipotetycznej woli stron.

146. Względna nieważność ( wzruszalność ) czynności prawnej.

Czynność prawna wzruszalna wywołuje wszystkie określone w jej treści skutki prawne.

Skutki te mogą ulec uchyleniu lub zmianie, jeżeli uprawniona do tego osoba skorzysta z
przysługującego jej w tym względzie prawa podmiotowego i to we wskazanym terminie.

Czynność prawna może być wzruszona przez:

1) samo oświadczenie woli uprawnionego podmiotu. W takiej postaci następuje uchylenie się od

skutków złożonego oświadczenia woli pod wpływem błędu, podstępu czy groźby.

2) konstytutywne orzeczenie sądu, prowadzące do unieważnienia albo do zmiany treści

czynności prawnej.

Jeżeli czynność pr. zostanie wzruszona, konsekwencje stąd wynikające następują ze skutkiem
wstecznym, czyli od chwili dokonania wzruszonej czynności prawnej. Uprawnienie do wzruszania
czynności pr. jest ograniczone zawitym terminem.

147. Bezskuteczność względna czynności prawnej.

Ustawodawca posługuje się tą konstrukcją, gdy z jakichś szczególnych powodów chce

zapobiec temu, aby niewadliwa czynność pr. (umowa) nie uniemożliwiała wykonywanie prawa jakiejś
innej osoby, nieuczestniczącej w owej czynności pr. (umowie). Bezskuteczność względna ma
ograniczony podmiotowo zakres oddziaływania. Prowadzi do tego, że podmiot nią chroniony
(wierzyciel) może wykonywać swoje prawo (wierzytelność) tak, jakby czynność ta w ogóle nie została
dokonana – może więc realizować swoją wierzytelność nie tylko wobec swojego dłużnika, ale również
wobec jego kontrahenta. W ten sposób wierzytelność uprawnionego uzyskuje poszerzoną skuteczność
wykraczającą poza krąg wyznaczony typowymi uprawnieniami względnymi.

Konstrukcja bezskuteczności względnej znajduje zastosowanie z mocy samego prawa ora z

mocy konstytutywnego orzeczenia sądu.

48

Konstrukcja bezskuteczności względnej na podstawie art. 59 KC – w razie zawarcia umowy,

której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby
trzecie, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej
roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna.
Przesłanki zastosowania tej normy:

1) jakiś A (osoba trzecia) ma roszczenie wobec B ( dłużnika A);
2) po powstaniu roszczenia, B zawarł z jakimś C umowę, której wykonanie czyni całkowicie lub

częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu A wobec B;

3) jeżeli umowa B z C była odpłatna, A może korzystać z ochrony art. 59 KC tylko wtedy, gdy

strony tej umowy wiedziały o wcześniejszym roszczeniu A wobec B. Natomiast jeśli B i C
zawarli umowę nieodpłatną, to korzystne dla A konsekwencje przewidziane w art. 59 KC
nastąpią także wtedy, gdy B i C nie wiedzieli o wcześniejszym roszczeniu A wobec B.

Jeżeli spełnią się wspomniane przesłanki zastosowania art. 59 KC, osoba trzecia ( A ) może żądać
uznania umowy zawartej między B i C za bezskuteczną w stosunku do niej. O bezskuteczności orzeka
sąd w wyroku konstytutywnym, na skutek powództwa skierowanego przeciwko wszystkim
uczestnikom umowy ( czyli B i C ).

148. Bezskuteczność zawieszona czynności prawnej.

Mowa tu o tymczasowym wstrzymaniu skutków dokonanej czynności prawnej do momentu

nadejścia określonego zdarzenia. Wadliwie dokonana czynność pr. nie wywołuje przewidzianych w
niej skutków pr., ale wiąże strony w tym sensie, że żadna z nich nie może w okresie oczekiwania
uwolnić się od zawartej umowy, powołując się na jej nieważność.
Tylko przepis ustawy może wyznaczać sytuacje, w których powstaje stan bezskuteczności
zawieszonej czynności pr. Także przepis ustawy wskazuje zdarzenie, od którego ziszczenia zależy
pełna skuteczność czynności pr. Zdarzeniem tym jest zgoda na czynność prawną – potwierdzenie. Gdy
zostanie ona udzielona, ma moc wsteczną. Podmiotami uprawnionymi do potwierdzenia czynności pr.
z reguły są osoby trzecie, których interesy wymagają ochrony w razie dokonania czynności pr.

149. Orzeczenia sądowe jako zdarzenia cywilnoprawne.

Sądy mają prawo do wydawania orzeczeń konstytutywnych które mają walor zdarzeń

cywilnoprawnych na ich podstawie powstaje, gaśnie lub zmienia swoją dotychczasową treść stosunek
cywilnoprawny a strony uzyskują odpowiednie prawa i obowiązki.

150. Decyzja administracyjna jako zdarzenie cywilnoprawne.

Decyzja administracyjna może stanowić źródło stosunku cywilnoprawnego i z tego względu

jako zdarzenie cywilnoprawne, podlega kognicji sądu orzekającego.

151. Pojecie i rodzaje przedstawicielstwa; zbliżone instytucje prawne.

Przedstawicielstwo jest to reprezentowanie przez osobę zwaną przedstawicielem

(pełnomocnikiem, prokurentem) innej osoby (reprezentowanego, mocodawcy) przy dokonywaniu
czynności prawnych. Osoby fizyczne i osoby prawne nie zawsze muszą działać osobiście w obrocie
cywilnoprawnym. Z zastrzeżeniem wyjątków ustawą przewidzianych lub wynikających z charakteru
czynności prawnej np. sporządzenie testamentu. można to osiągnąć za pośrednictwem osoby trzeciej.
Osobę taką nazywa się przedstawicielem. Osobę zastępowaną przez przedstawiciela - osobą
reprezentowaną. Upoważnienie przedstawiciela do działania na rzecz osoby reprezentowanej nazywa
się umocowaniem.
Przedstawicielstwo polega na tym, że osoba zwana przedstawicielem dokonuje z osobą trzecią - w
imieniu reprezentowanego - czynności prawnej, która ma wywrzeć skutek bezpośrednio na
reprezentowanym. Nikt jednak nie może samowolnie ingerować w cudzą sferę prawną. Dlatego, aby

49

działanie przedstawiciela osiągnęło zamierzony rezultat, tj. by wywarło odpowiedni skutek między
reprezentowanym a osobą trzecią, przedstawiciel musi mieć tzw. umocowanie. Umocowanie to
kompetencja do działania, przysługująca przedstawicielowi albo z mocy ustawy, albo na podstawie
oświadczenia woli reprezentowanego (art. 96 kc).

Wyróżnia się dwa rodzaje przedstawicielstwa:
1. Przedstawicielstwo ustawowe - dokonywane przez przedstawiciela czynności prawnych w czyimś
imieniu wynikające z obowiązujących ustaw (np. przedstawicielem ustawowym małoletnich dzieci są
z mocy ustawy ich rodzice),
2. Pełnomocnictwo - prawo przedstawiciela do dokonywania czynności prawnych w cudzym imieniu
opiera się na woli osoby reprezentowanej (mocodawcy).

Instytucje o zbliżonej funkcji:

- Posłaniec – sam nie składa oświadczenia woli, lecz tylko je przenosi; nie musi mieć zdolności do
czynności prawnej ani umiejętności rozumienia sensu przenoszonego oświadczenia woli.
- Organ osoby prawnej, której działanie traktuje się jako działanie samej osoby pr.
- Zastępca pośredni – dokonuje czynności prawnej we własnym imieniu, na rachunek innej osoby.
- Osoba faktycznie tylko pomagająca przy dokonywaniu czynności prawnych.
- Osoba wykonująca pewne czynności faktyczne w zastępstwie innego podmiotu, które liczą się tak,
jakby dokonał ich podmiot zastąpiony.
- Podpisujący dokument in blanco, który wyraża tylko zgodę na wypełnienie go przez inną osobę.
- Osoba upoważniona do odbioru oświadczeń woli, która sama nie dokonuje czynności prawnej.

152. Przedstawicielstwo ustawowe i pełnomocnictwo.

Przedstawicielstwo to działanie w cudzym imieniu. Ktoś, zwany przedstawicielem, dokonuje
z jakąś osobą trzecią czynności prawnej, która ma wywrzeć bezpośrednio skutek w cudzej
sferze prawnej, a mianowicie reprezentowanego.
Dzielimy je na:
- pełnomocnictwo – źródłem umocowania jest jednostronne oświadczenie woli
reprezentowanego zwanego mocodawcą. Przedstawiciela określa się mianem pełnomocnika.
- przedstawicielstwo ustawowe – źródłem umocowania są inne zdarzenia prawne niż
czynność prawna reprezentowanego. Ustawa może bezpośrednio określać zdarzenia kreujące
umocowanie przedstawiciela ustawowego. Ustawa może też przyznać określonym organom
państwowym kompetencje do ustanawiania przedstawiciela, który też będzie
przedstawicielem ustawowym.

153. Rodzaje pełnomocnictwa.

Pełnomocnictwo ogólne – obejmuje tylko umocowanie do czynności zwykłego zarządu;

wymaga zachowania formy pisemnej pod sankcją nieważności;

Pełnomocnictwo rodzajowe ( gatunkowe ) – wskazuje określoną kategorię czynności

prawnych, do których umocowany jest pełnomocnik; nie jest dopuszczalne w zakresie
tych czynności prawnych, co do których ustawa wymaga udzielenia pełnomocnictwa
szczególnego;

Pełnomocnictwo szczególne – dotyczy indywidualnie określonej czynności prawnej.

Ryzyko naruszenia interesów mocodawcy jest mniejsze, dlatego ten typ
pełnomocnictwa dopuszczalny jest w odniesieniu do wszystkich typów czynności
prawnych, niemających ściśle osobistego charakteru.

154. Ustanowienie pełnomocnictwa.

50

Ustanowienie pełnomocnictwa wymaga złożenia oświadczenia woli, którego treścią

jest upoważnienie określonej osoby do dokonania w imieniu i ze skutkiem prawnym dla
mocodawcy czynności prawnej indywidualnie oznaczonej albo czynności określonych
rodzajowo. To oświadczenie nie musi być złożone pełnomocnikowi, może być złożone
skutecznie nawet wobec osoby trzeciej albo wobec nie ograniczonego kręgu osób.
Pełnomocnictwo legitymuje pełnomocnika do dokonywania czynności prawnych w imieniu
mocodawcy zatem jego zakres powinien być wyraźnie i precyzyjnie określony.

155. Zakres umocowania pełnomocnictwa.

Stosunek pełnomocnictwa wyznacza jedynie kompetencję do działania w cudzym

imieniu. Nie rozstrzyga o tym, czy pełnomocnik jest i w jakim zakresie zobowiązany
względem mocodawcy do korzystania z przysługującego mu umocowania. Kwestia ta może
być uregulowana w innym stosunku prawnym łączącym mocodawcę i pełnomocnika. Ten
sprzężony z pełnomocnictwem stosunek prawny to ‘stosunek podstawowy pełnomocnictwa’.
Wskazuje on w jakim celu pełnomocnictwo zostało udzielone. Jeżeli brak jest stosunku
podstawowego to należy przyjąć, że pełnomocnik nie jest względem nikogo zobowiązany do
korzystania z przysługującego mu umocowania.

156 Czynności pełnomocnika „z samym sobą”

Mówi się o tym w sytuacji, gdy:
1)

osoba A występuje we własnym imieniu oraz jako reprezentant osoby B , która jest

drugą stroną czynności (np. umowy)
2)

osoba A nie jest stroną umowy, ale reprezentuje obydwie strony

Pełnomocnik mógłby nienależycie zadbać o obydwie strony umowy, dlatego ustawodawca
wyłącza (poprzez art. 108 KC) dopuszczalność występowania tej samej osoby w roli
pełnomocnika.
Wyjątki, kiedy można dokonywać czynności „z samym sobą”:
1)

gdy ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia

interesów mocodawcy
2)

gdy mocodawca na to zezwoli

Bez zgody mocodawcy czynność pełnomocnika dokonana „z samym sobą” jest dotknięta
bezskutecznością zawieszoną – potrzebuje potwierdzenia.

157 Falsus prokurator

Osoba, która dokonuje bez upoważnienia lub przekraczając swoje kompetencje nazywa się
pełnomocnikiem rzekomym. Działanie bez upoważnienia nie pociąga bezpośrednich skutków
dla reprezentowanego. Zawarta przez rzekomego pełnomocnika umowa nie jest bezwzględnie
nieważna, może zostać przez reprezentowanego potwierdzona. Jednostronne czynności
prawne dokonane przez rzekomego pełnomocnika są od razu nieważne (chyba że zostaną
potwierdzone). Jeżeli reprezentowany nie potwierdzi czynności prawnej SA one
bezwzględnie nieważne i pociągają za sobą żadnych skutków prawnych. Falsus procutator
jest zobowiązany do zwrotu otrzymanych korzyści od drugiej strony i do naprawienia
powstałych szkód. Odszkodowanie to obejmuje tzw. Ujemny interes umowy.

158 Wygaśnięcie pełnomocnictwa

Przyczyny wygaśnięcia pełnomocnictwa:

51

1)

Okoliczności wskazane w treści pełnomocnictwa – może ono określać, na jaki termin

udziela się pełnomocnictwa; na jakie czynności zostaje udzielone pełnomocnictwo, a w
wypadku ich wykonania pełnomocnictwo wygasa
2)

Odwołanie pełnomocnika – mocodawca może w każdym czasie i bez jakiegokolwiek

uzasadnienia odwołać pełnomocnika; odwołanie jest jednostronnym i nieformalnym
oświadczeniem woli, które trzeba zakomunikować pełnomocnikowi. Może być dokonane bez
żadnej formy szczególnej
Mocodawca może zrzec się uprawnienia do odwołania pełnomocnika, tylko „z przyczyn
uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa”, mimo
zrzeczenia się odwołalności pełnomocnictwa mocodawca może dokonać czynności prawnych
we własnym imieniu
3)

Śmierć pełnomocnika lub mocodawcy – mocodawca może w treści umowy zastrzec,

że pełnomocnictwo nie wygaśnie. Jest ono ważne, gdy wprowadzono je z przyczyn
uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa; w miejsce
zmarłego wstępuje spadkobierca
4)

Likwidacja osoby prawnej (skutki analogiczne do śmierci)

5)

Zrzeczenie się pełnomocnictwa przez pełnomocnika

6)

Utrata przez pełnomocnika zdolności do czynności prawnych; ograniczenie

pełnomocnika do czynności prawnych nie powoduje wygaśnięcia pełnomocnictwa
W razie wygaśnięcia pełnomocnictwa z jakiejkolwiek przyczyny pełnomocnik zobowiązany
jest do zwrotu dokumentu pełnomocnictwa. Może jedynie żądać poświadczonego odpisu z
zastrzeżeniem, że pełnomocnictwo wygasło.

159 Prokura- pojęcie

Prokura jest rodzajem pełnomocnictwa przystosowanego do działalności gospodarczej
przedsiębiorców. Ma szeroki zakres pełnomocnictwa i jest jasny dla kontrahentów. Podmiot
udzielający prokury musi darzyć prokurenta szczególnym zaufaniem. Ogólne normy
pełnomocnictwa do prokury należy stosować uzupełniająco i tylko w przypadku nie
kolidowania z ustawową regulacją prokury.

160 Ustanowienie prokury

Dokonywane jest jednostronną czynnością prawną przedsiębiorcy. Udzielenie prokury zawsze
wymaga formy pisemnej zastrzeżonej pod rygorem nieważności. Nie stosuje się art.99 KC,
mówiącego że do ustanowienia pełnomocnictwa wymagana jest szczególna forma.
Przedsiębiorca powinien zgłosić udzielenie prokury do rejestru przedsiębiorców.

161 Rodzaje prokury

1) Ustanowienie kilku prokurentów
-prokura oddzielna- każdy z prokurentów może działać samodzielnie
-prokura łączna- przedsiębiorca określa w różny sposób zakres umocowania każdego z
prokurentów lub zachodzi konieczność współdziałania
2)Ustanowienie prokury oddziałowej – prokurę można ograniczyć do zakresu spraw
wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa

162 Odwołanie i wygaśnięcie prokury

52

1) prokura może być w każdym czasie i bez podania uzasadnienia odwołana, jest to norma o
charakterze bezwzględnie wiążącym
2) Wykreślenie przedsiębiorcy z rejestru, ogłoszenie upadłości, otwarcie likwidacji oraz
przekształcenie przedsiębiorstwa – zwłaszcza spółek handlowych
3) Śmierć lub utrata przez przedsiębiorcę zdolności do czynności prawnych NIE powoduje
wygaśnięcia prokury, aby nie utrudniać dalszego funkcjonowania przedsiębiorstwa
4)Zawsze wygasa ze śmiercią prokurenta, co uzasadnia się szczególnym zaufaniem
przedsiębiorcy do prokurenta. Jest to norma bezwzględnie wiążąca.

163 Instytucje prawne dawności

Instytucja dawności polega na likwidacji kolizji między treścią stosunków prawnych a
utrzymującymi się przez dłuższy czas stosunkami faktycznymi, a także na klarowaniu
niejasnych sytuacji prawnych
Cele dawności:
1)

Nabycie prawa

- zasiedzenie –nabycie prawa podmiotowego w następstwie długotrwałego faktycznego
wykonywania prawa przez osobę nieuprawnioną
- przemilczenie – bezczynność uprawnionego, brak zainteresowania własną rzeczą
2) Osłabienie lub utrata przysługującemu komuś prawa, jeżeli nie zrealizuje go w określonym
czasie
- przedawnieni
- terminy zawite (prekluzja)

164 Przedawnienie roszczeń art. 117-125 KC

Przedmiot- wyłącznie cywilnoprawne roszczenia majątkowe; roszczeniu NIE podlegają:
- roszczenia mniemające charakteru cywilnoprawnego
- uprawnienia cywilnoprawne innej postaci niż roszczenia
- roszczenia niemajątkowe
- wyjątki ustanowione w ustawie
Zarzut- sensem przedawnienia jest to, że po upływie określonego terminu dłużnik może
uchylić się od jego zaspokojenia; sąd nie może rozpatrywać zarzutu przedawnienia z urzędu,
robi to dopiero po wniesieniu zarzutu przedawnienia przez dłużnika. Sąd może nie
uwzględnić zarzutu, jeżeli uzna iż byłoby to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Dłużnik może zrzec się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jest to jednostronna,
nieformalna, wymagająca dojścia do drugiej strony i nieodwołalna czynność prawna, która
może być ważnie dokonana dopiero po upływie terminu przedawnienia.
Skutek- roszczenie przedawnione nie gaśnie, a jedynie nie będzie mogło być przymusowo
zrealizowane, ponieważ sąd oddali powództwo uprawnionego w razie upływu terminu
przedawnienia i gdy dłużnik nie podniesie zarzutu przedawnienia. Roszczenie ma wtedy
charakter roszczenia niezupełnego – nie korzysta ono z pełnej ochrony państwa, a nadal
uznawane jest za istniejące. Dłużnik zwracając należność po upływie terminu przedawnienia
nie może wnosić o jego zwrot, ponieważ w świetle prawa wypełnia on zobowiązanie.

165 Terminy przedawnienia, obliczanie biegu terminu

53

Długość terminów przedawnienia określa ustawa normami bezwzględnie obowiązującymi
(art.119KC). Terminy:
1) Trzyletni okres przedawnienia obejmuje roszczenia
- o świadczenie okresowe- dłużnik zobowiązany jest spełniać je periodycznie, w określonych
z góry odstępach czasowych (np. czynsz najmu, odsetki)
- roszczenie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej
2) Dziesięcioletni okres przedawnienia odnosi się do innych roszczeń
3)W szeregu szczególnych przypadków system prawny przewiduje terminy przedawnienia o
innej długości; niektóre roszczenia nie podlegają w ogóle przedawnieniu
Bieg terminów przedawnienia rozpoczyna się od dnia, kiedy roszczenie stało się wymagalne,
a poza tym:
1)

bieg przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w którym dłużnik

nie zastosował się do treści zobowiązania
2)

czasem wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez

uprawnionego- w szczególności od wezwania dłużnika do wykonania świadczenia.
Ustawodawca określił, że bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym
roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej
możliwym terminie

166. Zawieszenie biegu terminu przedawnienia.

Art. 121. Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:
1) co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom - przez czas trwania
władzy rodzicielskiej;
2) co do roszczeń, które przysługują osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności
prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę - przez czas sprawowania
przez te osoby opieki lub kurateli;
3) co do roszczeń, które przysługują jednemu z małżonków przeciwko drugiemu - przez
czas trwania małżeństwa;
4) (60) co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich
dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego
rodzaju - przez czas trwania przeszkody.

Konsekwencje prawne zawieszenia zależą od tego w jakiej fazie biegu przedawnienia
występują te stany rzeczy . Pod tym względem można wyróżnić następujące typy sytuacji:
-stany rzeczy powodujące zawieszenie istnieją w momencie, w którym według reguł
ogólnych powinien rozpocząć się bieg przedawnienia. Następuje wówczas przesunięcie
początku tego biegu do chwili ustania wspomnianych stanów rzeczy.
-pojawiają się one już po rozpoczęciu biegu przedawnienia. W wypadku takim okresu ich
trwania nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu przedawnienia . W konsekwencji po
ustaniu stanu rzeczy powodującego zawieszenie przedawnienia, nie biegnie ono od początku,
lecz w dalszym ciągu, a więc z doliczeniem okresu jaki minął o początku biegu do pojawienia
się stanu rzeczy powodującego zawieszenie.
W myśl 121 artykułu zawieszenie powoduje siła wyższa bądź stosunek rodzinny lub
opiekuńczy. Ten wykaz uzupełnia art. 122 KC mając na względzie potrzebę silniejszej
ochrony interesów osób, które same nie mogą dochodzić swoich roszczeń.

167. Przerwanie biegu terminu przedawnienia.

54

Przerwa przedawnienia zawsze następuje wskutek zdarzenia, które występuje w toku terminu
przedawnienia. Powoduje ona ten skutek, że nie uwzględnia się czasu jaki minął od
rozpoczęcia biegu przedawnienia do wystąpienia zdarzenia powodującego przerwę. Po
przerwie przedawnienie biegnie więc od nowa. Przerwę w biegu przedawnienia powodują
dwa zdarzenia : 1) podjęcie dochodzenia roszczenia przez uprawnionego i 2) roszczenia przez
dłużnika.
1) Przerwane przedawnienie biegnie na nowo dopiero od zakończenia postępowania przed
odpowiednim organem lub sądem polubownym albo przez wszczęcie mediacji. Roszczenie
stwierdzone prawomocnym wyrokiem sądu lub innego organu powołanego do
rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, jak również
roszczenie stwierdzone ugodą zawartą przed sądem albo przed sądem polubownym albo
ugodą zawartą przed mediatorem zatwierdzoną przez sąd, przedawnia się z upływem 10 lat,
chociażby termin przedawnienia roszczeń tego rodzaju był krótszy. Jeżeli stwierdzone w ten
sposób roszczenie obejmuje świadczenia okresowe, roszczenia o świadczenia okresowe
należne w przyszłości ulega przedawnieniu 3-letniemu.
2) Gdy dłużnik uznał dług po upływie terminu przedawnienia, jego dotychczasowa sytuacja
prawna nie ulega zmianie, tzn, że dług nadal pozostaje niezaskarżalny.

168. Terminy zawite.
Wyznaczone terminy do wykonywania uprawnień określa się zbiorczą nazwą zawitych lub
prekluzyjnych. W odróżnieniu od przedawnienia terminy te ustanowione zostały przede
wszystkim dla realizacji celów o doniosłości ogólnospołecznej lub dla silniejszej ochrony
dłużników. Charakteryzuje je znaczny rygoryzm prawny, przejawiający się głównie w tym, że
wskutek bezczynności uprawnionego w ciągu określonego ustawą terminu następuje
wygaśnięcie przysługującego mu prawa. Poza tym występują pomiędzy poszczególnymi
typami terminów zawitych znaczne różnice funkcjonalne i konstrukcyjno-prawne.
Ważniejsze typy:
a) termin do dochodzenia prawa przed organem państwowym, takie jak dochodzenie
roszczeń, terminy dochodzenia praw stanu cywilnego, terminy do wytaczania powództw o
ukształtowanie lub ustalenie praw majątkowych.
b) terminy do dokonywania czynności poza sądowych, takich jak: terminy do wykonywania
praw kształtujących o charakterze majątkowym lub niemajątkowym, terminy do
wykonywania zawiadomień
c) terminy wygaśnięcia praw podmiotowych.

Dla terminów zawitych brak jest jakichkolwiek przepisów ogólnych. Terminy te są na ogół
bardzo krótkie. Mają charakter norm bezwzględnie wiążących.
Upływ terminów zawitych powoduje wygaśnięcie uprawnienia. Z uwagi na to sąd uwzględnia
ten fakt z urzędu, a nie dopiero na skutek zarzutu podniesionego przez tego przeciwko komu
uprawnienie się kieruje.
Terminy zawite są najbliższe instytucji przedawnienia.

55