BENTE PEDERSEN

OBCY PTAK ODLATUJE

1

- Tęsknisz za nim.

Reijo lekko pogładził Raiję po włosach. Przysunęła policzek do jego dłoni, spoczął na

ciepłej powierzchni. Palce Reijo były szorstkie i pełne czułości.

- On da sobie radę - odparła. Ton jej głosu nie różnił się od słów. Ale zdradził ją wyraz

twarzy. Zdradził tęsknotę, choć Raija z pewnością wierzyła w to, co powiedziała.

- Tym razem statek przypłynie we właściwej porze - wyraził swoją opinię Reijo.

Objął ją, a ona jego. Stali razem na cyplu, zielona trawa sięgała im do pół łydki.

Spojrzenia obojga kierowały się na fiord, przesuwały po wypiętrzeniach fal. Na szczytach

Pollfjellet, Jiehkkevarre wciąż leżał śnieg...

Lipiec przyniósł tęsknotę. Narosła ona w Raiji, aż zmieniła się w kulę w brzuchu,

ciepło letnich dni jakby jeszcze ją pielęgnowało, dopieszczało. Nie było w ciągu dnia go-

dziny, w której Raija nie kierowałaby spojrzenia na północ. Robiła to na poły ukradkiem, nie

chciała niepokoić innych. Nie chciała nikogo zbyt obarczać swoim bólem.

Lecz Reijo i tak go widział.

- Michaił przypłynie - powiedział. Nigdy nie mówił „Misza”. Nie potrafił

przyzwyczaić się do spieszczenia, jakim Raija nazywała syna. Dla Fina, rybaka znad fiordu

Lyngen, brzmiało ono raczej jak imię odpowiednie dla konia. Nie wspominał o tym Raiji, lecz

mówiąc o jej najmłodszym synu, zawsze używał imienia, jakie nadano mu na chrzcie.

- Wymieniłam go na was. Znów stało się to samo. - Raija nie szczędziła sobie

goryczy. Tam, gdzie innym okazywała wyrozumiałość, tam własną skórę drapała do krwi. -

Tyle że tym razem na odwrót - dodała po chwili.

Jej spojrzenie na krótki moment skrzyżowało się ze wzrokiem Reijo. Było bezdennie

brunatne, graniczące z czernią.

- Czy mogłam postąpić inaczej? Przecież ta decyzja była także słuszna, równie słuszna

jak wiele innych. A być może tak samo błędna. Co ja o tym wiem? Dane nam jest podążać

wyznaczonymi ścieżkami tylko jeden jedyny raz. - Raija westchnęła. - Oczywiście masz

rację. Misza oczywiście przypłynie. Ale tęsknię za nim. Czekam. Archangielsk również był

moim światem, Reijo. Może ciekawa jestem także nowin z Rosji. Mosty palą się tak słabo,

czy ty też to zauważyłeś?

- Ja ich nie paliłem - odparł Reijo cicho. - Ja po prostu po nich przechodziłem...

Dzieliły ich duże i liczne różnice. Oboje dostrzegali je tak samo wyraźnie. Niektóre

istniały od zawsze, inne zrodziło życie. Inne były przebłyski światła, ku którym dorastali,

których starali się dosięgnąć. Słońce i gwiazdy skłaniały do tak różnych działań, Raija i Reijo

kierowali się ku bardzo różnym celom, lecz mimo wszystko znów byli razem.

- Późno już - powiedział Reijo, oślepiony czerwonawą łuną wieczornego nieba.

Promienie słońca bezwstydnie flirtowały z leciutko marszczącym się fiordem. Niczym

w lustrze odbijały na powierzchni wody całe swoje ciepło, przeganiając z ruchomego

zwierciadła blady błękit nieba.

- On nie przypłynie dzisiejszej nocy.

Raija wiedziała o tym równie dobrze jak Reijo, lecz wypatrując Miszy, miała

wrażenie, że jest bliżej niego. Czuła wiatr we włosach, wokół kostek.

- On jest już w drodze - powiedziała z niezachwianą pewnością, jak gdyby niedawno

rozmawiała z synem. Jak gdyby położonego w nieskończonej dali na wschodzie

Archangielska od Skibotn, małej wioski nad fiordem, nie dzieliły ani morze, ani ziemia.

Reijo godził się z tym, że Raija wie. Taka już była. Nigdy nie przestał się tym

martwić, lecz również on nie potrafił jej odmienić. Wielu tego próbowało. Tymczasem Reijo

nie miał nawet pewności, czy tego chce. Raija zawsze była taka. Z wiekiem być może jedynie

stała się mądrzejsza, zaglądała wszak do wielu różnych głębi.

Ale na zawsze pozostała sobą. Zachowała jądro, to, czego nie dało się wytłumaczyć,

choćby nie wiadomo jak wielu i jak pięknych słów się używało. Zachowała to, co naprawdę

było nią. Co było Raiją.

Jej spojrzenie wciąż nie mogło oderwać się od fiordu, poszukiwało żagli, których, jak

podpowiadał jej rozsądek, nie mogła zobaczyć. Jakaś jej cząstka utrzymywała więź z synem,

tym dzieckiem, które z chłopca wyrosło już prawie na mężczyznę. Nie widziała go przez cały

długi rok.

Miejsce Michaiła było tam, na wschodzie. Gdzie było jej miejsce, tego Raija nie

wiedziała.

- Masz rację - powiedziała do Reijo. Słowom towarzyszyło westchnienie. - Późno już,

pora spać.

Niebo czerwieniało coraz bardziej i bardziej. Zapowiadał się cudowny poranek.

- Oczywiście, że nie będzie zła. Dlaczego miałaby się gniewać? - zaśmiała się Olga. -

Szkoda, że załoga nie wie, że kapitan leży w swojej kajucie i boi się, co powie matka!

Michaił nie potrafił się śmiać.

- Mama i tatuś przyjęli to bardzo dobrze, gdy tylko przywykli już do tej myśli.

Kochany Misza, przecież Raija - Raisa przez wiele lat była mi matką tak jak tobie!

- Nie powiedziałem wcale, że ona cię nie lubi. - Michaił uśmiechnął się leciutko. -

Pamiętam przecież, Olgo, że bywałem o ciebie zazdrosny. Zawsze mi się wydawało, że mama

bardzo pragnęła mieć córkę. Ty byłaś dziewczynką.

Brała cię na kolana tak samo często jak mnie. Pamiętasz? Olga skinęła głową. Wiele

miała wspomnień z domu nad Dwiną. Dobrych wspomnień, choć mieścił się w nich także ból.

Wielka pustka z czasu, gdy jej rodzona matka ich opuściła. Z lat, kiedy Olga zaczęła już

niemal wierzyć, że Raija jest również jej matką. Z czasów, kiedy ojciec nie chciał dłużej

mieszkać w domu, który kiedyś był ich domem, i ułożył sobie inne życie na zachodzie, w

Norwegii. I tamten czas po powrocie Antonii, długie dni i lata, podczas których Olga czuła się

nic nie warta dla tych, którzy ją spłodzili.

- Nigdy niczego ci nie odebrałam - stwierdziła Olga. - Ona, Raija - Raisa, ma bardzo

wiele do ofiarowania. Ogromnie się cieszę, że się z nią zobaczę. Nie rozumiem, czego ty się

możesz bać!

- To przecież mama - odparł Michaił, uśmiechając się lekko. - Potrafi też być surowa,

czyżbyś już o tym zapomniała? Wciąż traktuje nas jak dzieci, a przecież jesteśmy

małżeństwem...

Olga uśmiechnęła się z pewną goryczą.

- Oniemieje, kiedy się dowie, że zdołałeś się nauczyć aż tylu słów z Biblii, że

pozwolono ci się ożenić, mój Misza! Jesteś już dostatecznie dorosły. Raija - Raisa na pewno

to zrozumie.

Ostatnie słowa wypowiedziała z powagą, świadczącą o większej dojrzałości, niż

należałoby się spodziewać po siedemnastoletniej dziewczynie, jaką Olga wciąż przecież była.

Michaił pogładził ją po policzku. Jego palce zaczęły się bawić brązowoczarnym

lokiem. Ta zabawa wciąż była dla niego nowa. Znał tę dziewczynę przez całe swoje życie,

wiedział o niej niemal równie dużo, jak o sobie samym, lecz mimo to wciąż budził się ze

zdziwieniem. Obok niej.

Teraz należeli do siebie. To była nowość.

Czuł, że tak powinno być. Powiedział o tym Raiji, pozostawiając ją w Lyngen. Mówił

wtedy szczerze, z głębi serca. Nie miał pewności, czy mu uwierzyła.

Nie po raz pierwszy zdarzyło się, że pochwycił jakąś myśl i gwałtownie tchnął w nią

ż

ycie. Być może matka sądziła, iż ten pomysł również jest jednym z tych ptaków, który

spadnie na ziemię, nim skrzydła zdołają go unieść w przestworza.

Teraz Michaił obawiał się, że matka może nie zaakceptować tego małżeństwa. Bał się,

ż

e Raija znów zechce uczynić z niego dziecko. A przecież czuł się dorosły. Wykonywał pracę

dorosłego mężczyzny, żył jak mężczyzna.

Jego policzki wciąż ledwie pokrywał puch, rysy miał miękkie. Dopiero zbliżał się do

siedemnastego roku życia, ale nie chciał na powrót stać się małym chłopcem.

- Przecież tatuś jest z nami - Olga mówiąc, odpowiadała na jego wręcz roztargnione

pieszczoty. Jej gesty niosły o wiele więcej namiętności. - I choć być może twojej matce nie od

razu się to spodoba, to jednak ona prędko przychodzi po rozum do głowy. Przecież nic już nie

może na to zaradzić, Misza!

- Chcę, żeby to od razu zaakceptowała - odparł zamyślony. - Chcę, żeby cieszyła się

razem z nami. Od razu.

Olga uśmiechnęła się, przesunęła wargami po jego policzku. Podobało jej się, że

wciąż jest taki miękki. Niewiele się od siebie różnili. Oboje musieli jeszcze dorosnąć, razem

uczyć się powagi i odpowiedzialności.

- Chyba jestem do niej podobny - zaczął się tłumaczyć Misza, uświadomiwszy sobie,

ż

e Olga na niego patrzy. - Do mamy - dodał. - Ona też jest taka. Wymagająca...

- Rzeczywiście, jesteś do niej podobny - przyznała Olga. - Oboje potraficie dawać. I

za wiele myślicie. Zbyt mocno żyjecie we własnym wnętrzu.

Michaił nie chciał od razu zrozumieć słów Olgi. Wolał obrócić je w żart. Ale to, co

powiedziała, zapadło mu głęboko.

Miała rację. Właśnie tacy byli.

Jego ojciec różnił się od nich. Ta jedna tajemnica, którą w sobie nosił, naznaczyła go

już od chwili, w której skłamał po raz pierwszy. Ale żył chwilą i potrafił być szczęśliwy

pomimo kłamstwa, bólu i tego, czego nie dało się nazwać. To drugie, co było nim,

Michaiłem, pochodziło z innej gałęzi rodziny. Z tej, której nie znał. Z tej, z którą ledwie się

zetknął poprzedniego lata, nad brzegami fiordu Lyngen.

Nagle pojawiło się tyle osób, za którymi tęsknił i które pragnął spotkać tam, nad

brzegami tego fiordu, wcześniej tak bardzo obcego.

- Spij! - poprosiła Olga, przysuwając się do niego. Ramiona ułożyły się na jego karku,

wargi dotknęły czoła. Usiłowały zetrzeć troski, od których pomiędzy brwiami Michaiła

pojawiła się zmarszczka. Nawet jednak pocałunki nie zdołały wygładzić mu czoła. Zamknął

jej ciało w ramionach, a policzek wtulił w kędziory.

- Nie mógłbym żyć bez ciebie - powiedział z westchnieniem. - Nie potrafiłbym żyć

sam...

Olga mogłaby uznać to stwierdzenie za bardzo wątpliwe wyznanie miłości, ale Misza

miał inne intencje. W wypowiadane przez siebie słowa wkładał wiele serca, choć niekiedy

bywały dwuznaczne. On tego nie słyszał. Niezbyt dobrze sobie radził ze słowami. Nad

wieloma innymi rzeczami panował o wiele lepiej.

Zasnął, nim Olga zdążyła mu powiedzieć, że go kocha. Przez krótką chwilę odczuwała

rozczarowanie. Zachowywali się niemal jak stare małżeństwo i pod pewnymi względami nie

mijało się to z prawdą. Przecież znali się przez całe swoje życie, niczym nie mogli się

zaskoczyć. Olga uśmiechnęła się i wtuliła policzek wygodniej w jego ramię. Zasypianie przy

nim i budzenie się w otoczeniu jego ciepła wciąż jednak było nowe.

Ich życie mogło być nudne. Tyle dało się przewidzieć.

Ale ona go kochała.

I była pewna, że on również ją kocha.

Ufała mu. Misza nie zawodził, nie oszukiwał. Tyle z siebie dawał.

Statek kołysał ich do snu. Tym razem płynęli „Sankt Nikołajem”, statkiem

towarowym, który nosił imię patrona morskich podróżników. Olga nie wiedziała, czy to

dobrze, czy źle. Nie potrafiła ani przyznać się do wiary w świętych, anioły czy diabły, ani też

jej odrzucić. Na wszelki wypadek jednak podejmowała pewne działania, mogące stanowić ja-

kieś zabezpieczenie. Nie różniła się w tym od innych.

Ojciec i Misza twierdzili, że to już niedaleko, że wkrótce ujrzą fiord, którym popłyną

niemal do samego końca. Olga im wierzyła. Usiłowała zrozumieć szkice i odczytać coś z

krajobrazu, oglądanego ze statku.

Oczarowało ją gwiaździste niebo, lecz letnią porą w ich północnym świecie niewiele

było gwiazd, ułatwiających nawigację. W jesienne wieczory, w ojczyźnie, w Rosji, Oleg i

Misza usiłowali przekazać jej bodaj część tej sztuki. Oldze nauka przychodziła z łatwością.

Nazwy gwiazd nie były dla niej niczym nowym, podobnie jak obrazy, które malowały na

sklepieniu niebieskim. Raija - Raisa i matka opowiadały jej baśnie o gwiazdach. Olga splatała

je z wiedzą mężczyzn. Czytała mapy nieba w inny sposób niż oni. Misza śmiał się z niej, gdy

przypominała mu baśnie. On również kiedyś je słyszał, lecz nigdy nie przyswoił ich do tego

stopnia, jak zrobiła to Olga.

Olga kołysała się w objęciach Michaiła i „Sankt Nikołaja”. Jak okiem sięgnąć, morze

nie miało żadnych granic. Olga nie czuła się na nim obca. Owszem, na pokładzie było brudno

i żyło się prosto, zwłaszcza gdy podróż się przeciągała, ale jej to wcale nie przeszkadzało.

Czuła się na morzu jak w domu. Zawsze czuła się jak w domu przy Miszy. Tak

niewiarygodnie bezpieczna, chociaż na obcym wybrzeżu, wzdłuż którego żeglowali, góry

wznosiły się tak wysoko, że przebijały chmury.

Siedział przy ognisku i rzeźbił w rogu renifera. Miał brązowe dłonie z mocno

zaznaczonymi ścięgnami.

Uderzyło ją, że tam zawsze jest słońce, że u niego niebo zawsze jest błękitne. Taka

cisza. Taki spokój.

Kark miał pochylony, głowę gołą. Czapka leżała obok. Skrzyżowane nogi, znoszone

brązowe kumagi i taśmy jak tęcze oplatające łydki.

Kto tka mu wstążki do kumagów?

Czy oczy matki Ravny mogły się tu do czegoś przydać? Czy jej palce były na tyle

zwinne, że mogła tkać?

Czuła, że ona sama jest boso. Zawsze tak do niego przychodziła.

Czy on wyczuwał jej oczekiwanie?

Czy wyczuwał, że ona stara się stłumić coś na podobieństwo niechęci?

- Dni bez ciebie tak się dłużą - powiedział, podnosząc wzrok.

Wiedział, że ona tu jest. Ten żółty błysk w jego oczach. Kąciki ust leciuteńko

opadające w dół w uśmiechu. Raija wszystko to znała. Kochała to. Kochała jego. Przez długi

czas stanowili dla siebie nawzajem sens życia. Dlaczego miałaby go nie kochać?

- Ja też o tobie myślę - wyznała. W ustach jej zaschło, ręce schowały się w fałdach

spódnicy. Pragnęła go dotknąć, a zarazem nie chciała.

Czy on to wyczuwał?

Poszukującym oczom nic nie umykało. Przyjemnie było oddać się jego spojrzeniu,

pozwolić mu się pieścić. Ale było w niej coś, co pragnęła przed nim ukryć.

- Pamiętasz moją obietnicę? - spytał Mikkal. Raija skinęła głową.

- Czekam na ciebie - podjął. Nie przestawał rzeźbić. Prawie nie patrzył na to, co

trzymał w rękach, lecz ani razu się nie zaciął. Zawsze posługiwał się nożem z wprost

niewiarygodną sprawnością.

A ona zawsze była taka dumna z tego, co potrafił nim stworzyć. Teraz nie wycinał

ptaków.

- Czekam z wielką niecierpliwością, Mały Kruku. Z ogromną tęsknotą.

Jej spojrzenie omiotło całe to piękno. Soczystą zieleń, taką łagodną. To był krajobraz,

w którym można odpoczywać, w którym można żyć.

Tęskniła za tym miejscem. Śniła o tym. I o nim. Wiele razy bliska już była zrobienia

tego kroku i przyjścia tutaj. Czuła tę ogromną, wprost nadludzką pokusę.

Teraz ciarki przebiegły jej po plecach. Opierała się.

Miała nadzieję, że on tego nie zauważy...

Ale jego oczy widziały.

- Masz teraz inne tęsknoty? - spytał z łagodnym smutkiem w głosie. Tym, który

dobrze pamiętała, lecz nie była pewna, czy go lubi.

- Jest mi dobrze - odparła szczerze. Zawsze starali się być wobec siebie szczerzy. Dla

niej to było ważne. Czasami ta szczerość potrafiła ugodzić ją jak nożem. Tym razem wezwał

ją nie po to, by o niej słuchać.

- Coś w rodzaju miłości? - popatrzył na nią. Odsłonił zęby w uśmiechu. Powiódł po

wargach czubkiem języka. Ona wciąż poprzez czas i wszelkie inne granice, które ich dzieliły,

czuła smak jego pocałunków.

- Reijo coś w tobie znalazł - powiedział wolno. Nie wypuszczał noża z ręki. Ostry

metal drążył róg.

Zastanawiała się, czy jego nóż byłby w stanie ją tu sprowadzić. Zadawała sobie

pytanie, czy on mógłby ją zabić tutaj, a jednocześnie uśmiercić i to, co pozostało z niej po

tamtej drugiej stronie. Takiego pytania nie mogła jednak zadać.

On nigdy nie zrobiłby jej czegoś podobnego. Ani tu, ani w żadnym innym miejscu. To

jemu zawdzięczała swoje życie.

- Może ja to przeoczyłem - zamyślił się, patrząc na nią. Jego spojrzenie za każdym

razem jakby odnajdywało w niej coś nowego. A może znajdowało jedynie coś, o czym

zapomniał. O to również nigdy go nie pytała. Na pewno przyjdzie jeszcze czas na pytania.

Później.

- Między nami są więzy, Mały Kruku. Między tobą a mną. Zawsze byliśmy tylko my.

Teraz pieścił ją głosem. Zmiękła pod wpływem ukrytej w nim magii.

- Żadne z nas nie zdoła od tego uciec. Ja nie mogłem, i ty nie możesz. Więzów, które

nas łączą, nie da się przeciąć. Są stare jak cała wieczność. I ja tak długo już czekam! Tak

długo, bardzo długo! Nie wiem, czy rozumiesz moją samotność.

Zabolało ją, że nie może mu odpowiedzieć. Czuła teraz jego tęsknotę, tak mocną, że

wręcz jej dotykała niczym promienie słońca.

Ale ona, odkąd go straciła, wiodła niejedno życie. I zawsze mocno chwytała się tego,

co miała. Raija w jednej chwili zdała sobie sprawę, że nie jest jeszcze dostatecznie zmęczona.

Odczuwała głód życia. Głód tego, czego wolno jej było dotknąć. Głód powszednich

dni spędzonych na cyplu razem z Reijo i jego maleńkim synkiem.

Tych słów nigdy nie mogła powiedzieć Mikkalowi, lecz on być może i tak był ich

ś

wiadom. Sprawiał wrażenie, że wie o niej wszystko to, co wiedzieć warto.

Raiję ścisnęło w sercu, mocno, aż do bólu. Miała ochotę płakać nad sobą. I nad nim.

Nad obojgiem.

Stała jednak dumnie wyprostowana w tym śnie, który był jego światem. Napotkała

jego udręczone spojrzenie, widziała, jak bardzo cierpi. Tak bardzo chciał do niej dosięgnąć.

- Nie jestem jeszcze gotowa - oświadczyła. - Najdroższy, nie jestem gotowa...

Nie odpowiedział.

Wreszcie puścił ją wzrokiem i zajął się rogiem, który trzymał w dłoniach. Rzeźbił

gwałtownymi ruchami. Ostrze niebezpiecznie zbliżało się do jego skóry, ale nie ześlizgnęło

się ani razu.

Nie wiedziała, czy obróciła się do niego plecami, czy też raczej się wycofywała. W

końcu wszystko zmieniło się w wiatr i ziemię szepczącą pod jej stopami...

- Obudź się! Czyjeś wargi przy jej policzku. Dłonie na ramionach.

Szerokie palce. Szorstka skóra dłoni. Czyjeś duże, dobre ręce na plecach.

- Obudź się, kochana! Tak prędko szła, wyłaniała się z wiatru. Sprawiało jej to ból, jak

gdyby przebijała się przez styczniowy lód na rzece.

- Pozwól mi tam zostać - szepnęła. Reijo pocałował ją w czoło, odgarnął włosy. Czuł,

jak mokre od potu jest jej ciało pod koszulą. Serce waliło mu ze strachu, który budził się w

nim teraz zbyt łatwo. Może to już sprawa wieku. Upłynęło wszak sporo czasu, odkąd był

młodym chłopcem. I zbyt wiele już utracił.

- Pozwól mi zostać, Reijo. - Jej usta szukały jego warg. Pocałunek miał w sobie tyle

mocy, był słony od jej łez. I od jego.

Spodziewał się, że usłyszy imię Mikkala, nie swoje własne. Czułość rosła w nim na

kształt góry, obłoku.

Reijo gładził ją po plecach, po włosach. Tulił, pragnąc obdarzyć własnym ciepłem.

Czuł taki sam strach jak ona, lecz razem z nią potrafił spojrzeć mu w oczy.

Wiedział, gdzie była.

- Już nie śpisz - szepnął wreszcie, biorąc jej twarz w dłonie.

Oczy miał suche. Również Raija nie chciała nad tym płakać.

- To był tylko sen - rzekł Reijo, być może próbując raczej przekonać samego siebie. -

Spałaś, Raiju, coś ci się przyśniło. Wszystko jedno, co to było, i tak to tylko sen.

Raija pokręciła głową. Popatrzyła mu w oczy, wiedząc że jest inaczej. Była tam.

- On ma już dość czekania - powiedziała cicho.

- To był tylko sen!

Raija przyjmowała jego słowa z tym swoim nowym spokojem. Tym, którego nabrała,

dopiero gdy tu powróciła. Rosja ją odmieniła. Potrafiła ująć w dłonie najgorętszy ogień i

długo na niego patrzeć. Wcześniej tego nie umiała.

- W Archangielsku - zaczęła, tuląc usta do dłoni Reijo - w Archangielsku tego

chciałam. Pragnęłam uciec od wszystkiego. Chciałam po prostu zniknąć. Miałam nadzieję, że

tam pójdę, do miejsca, gdzie jest on. Dla mnie to było coś w rodzaju nieba, Reijo. To była

najwspanialsza rzecz, na jaką mogłam mieć w życiu nadzieję.

Zaczerpnęła oddechu i uprzedziła Reijo:

- To w istocie był sen, w pewnym sensie. A jednocześnie coś innego. Coś bardziej

rzeczywistego. To był Mikkal. Żałuję, że posiadłam ten dar...

- Jesteś tutaj - oświadczył Reijo. - Z nami. Żyjesz. To właśnie jest rzeczywistość, moja

Raiju.

I znów zobaczył to przekonanie w jej oczach. Raija posiadała pewność, jakiej on

nigdy nie zdobędzie. Do której nigdy nawet się nie zbliży.

- Tak mi tu dobrze - powiedziała Raija. Ułożyła się wygodniej, wtulając w jego bark.

Reijo poczuł na szyi jej gorący oddech.

- Od tak dawna nie czułam się taka pełna i cała, tak bardzo na właściwym miejscu, jak

przy tobie, Reijo. Wydaje mi się nawet, że zaprzyjaźniłam się z tymi górami. Pogodziłam się

z nimi.

- To był tylko sen - powtórzył niezgrabnie. Co innego mógł jej powiedzieć? Musiał z

całych sił uchwycić się tej prawdy. Musiał uczepić się rzeczywistości, którą widział na własne

oczy, której część sam stanowił. Oczywiście wierzył Raiji, wierzył w jej podróże, lecz

wiedział, że nigdy ich nie zrozumie.

Musiał zatrzymać ją tutaj. Tu, w tej rzeczywistości, która należała do nich obojga.

- Nie chcę cię utracić, moja Raiju - szepnął. Jego oczy wpatrywały się gdzieś daleko

poza belki stropu. - Należymy teraz do siebie, Raiju. Ty i ja. My.

- Ja także pragnę tu zostać.

W taki sposób starali się jeszcze mocniej związać ze sobą, związać słowami.

- Mikkal był moim życiem - powiedziała cicho Raija. - Stanowił jakby część mnie.

Byliśmy sobie tacy bliscy. Lecz tyle czasu już minęło. Chcę zostać tutaj, Reijo. Tu, przy

tobie...

Leżeli długo w swoich objęciach. Starali się zatrzeć strach poczuciem bliskości.

Czekali, aż wstanie dzień.

2

Coś zacisnęło się w jej plecach. Naprężone barki wygięły się do tyłu. Raija

zachowywała czujność. Starała się nasłuchiwać wszystkiego, co tylko możliwe. Usiłowała

zajrzeć dalej, poza rzeczywistość. Czekała...

Szeroko otwartymi oczami wypatrywała tego, czego jednocześnie się obawiała.

Usiłowała przeniknąć przez tę ścianę, która była przed nią zamknięta i której istnienie

najchętniej usunęłaby ze świadomości.

Mężczyźni budowali oborę dla Mattiego i Elise. Zdążyli zapewnić im dach nad głową

przed zimą, ale na postawienie obory czasu już nie starczyło.

Teraz wreszcie miała stanąć przed końcem lata, by mogli wypełnić ją kilkoma owcami

i być może wprowadzić do niej też krowę.

Obrabianie pni, często grubości człowieka, było mozolną pracą. Należało umocować

na zrąb kolejne warstwy bali, między którymi mogło zostać jedynie tyle pustej przestrzeni, by

zmieścił się w niej uszczelniający mech.

Dla Reijo, Mattiego i Sedolfa nie była to pierwszyzna, zresztą obora nie miała być z

tych największych. Liczyli, że w ciągu jednego dnia dadzą radę chociaż dwóm okrążeniom.

Nie przeciągali przerw w robocie, przychodzili na miejsce pracy o świcie, a narzędzia

odkładali, gdy wieczór przynosił już prawdziwy chłód.

Elise gotowała i zajmowała się gromadką dzieci z wszystkich trzech domostw, a także

pozostałymi maluchami, które przychodziły z wioski. Gdzie coś się działo, tam natychmiast

pojawiały się dzieci. Te, którym w jakiś sposób udało się wyrwać od domowych obowiązków

czy też po prostu z nimi uporać, przychodziły bez słowa do drewnianej chaty Elise i Mattiego,

wybudowanej na środku zielonej polany, tam gdzie góry nie tłoczyły się aż tak bardzo i nawet

las starał się zachować pewien dystans.

Raija i Ida cięły korę, której warstwę zamierzano ułożyć na dachu obory pod darnią.

Potrzeba jej było naprawdę dużo. Cały dach miał zostać pokryty najpierw korą, następnie

warstwą darni, zwróconą trawą do dołu, a potem kolejną, której trawa miała rosnąć w górę, do

nieba.

Raija i Ida napełniały każda swój worek paskami kory ściągniętymi z brzóz. Rosyjskie

worki, grubo tkane... Rosjanie sprzedawali w nich mąkę.

Raiję ogarnął smutek. Nosiła w sobie również tęsknotę za wschodem.

Rosja pozostała w jej sercu. Wyniosła stamtąd różne wspomnienia, nie tylko złe.

Przeżyła tam przecież wiele dobrego. Wiele zostawiła tam, na wschodzie, nad brzegiem

Dwiny.

Szły teraz brzegiem rzeki. Wyruszyły na wysokości polany należącej do Mattiego i

Elise, teraz dotarły już prawie do Idy i Sedolfa. Pomiędzy brzozami widać było zabudowania

ich obejścia.

Raija uwolniła krawędź spódnicy, zaczepioną o gałązkę. Worek z korą leżał oparty o

pień, który dokładnie już odarły.

Ida, tak jak stała, usiadła w trawie. Pochwę noża miała umocowaną na biodrach, przy

pasku pożyczonym od Sedolfa. Nóż był długości jej przedramienia, lecz nie cięższy od pęku

kluczy, który zwykle nosiła przypięty w pasie. Podciągnęła spódnicę nad kolana, żeby

przewietrzyć łydki. Rozsznurowała wstążki kumagów i oswobodziła stopy. Twarz zwróciła

ku słońcu, ciepłe promienie przyjemnie osuszały pot.

Raija usadowiła się przy niej. Ostrze noża wbiła w torf, tak by nie mogło wyrządzić

nikomu krzywdy. Nie miała na nie innej osłony.

- Te okolice przemawiają do mnie - wyznała cicho, przesuwając wzrokiem tak daleko,

jak mógł sięgnąć.

- Byłaś tu szczęśliwa? - spytała Ida, nie otwierając oczu. Jej twarz pozostała

niewzruszona, lecz głos zdradzał, że jest bardzo ciekawa odpowiedzi.

Raija odgarnęła włosy z czoła. Nie potrzebowała zamykać oczu, żeby wspominać.

Otoczenie naprawdę do niej przemawiało. Szeptało o jej przeszłości. Pamiętało ją.

- Biegałam tutaj razem z Kallem i Reijo - powiedziała, dodając do swoich słów

uśmiech. - Być może stanowiłam dla nich powód do kłótni, lecz one nigdy nie były poważne,

ot, taka zabawa. Oni mi dawali władzę, a ja z niej korzystałam bez zmrużenia oka. Na Jumalę,

byłam taka młoda. Czy i ty się tak zachowywałaś w młodości, Ido? Musiałaś być bardzo

piękna, dziewczyno. Chłopcy pewnie walczyli o twój uśmiech, o twoje łaski.

Ida roześmiała się.

- Widziałam, co się dzieje z Elise i Mają. Mnie chłopcy uważali za lodową

księżniczkę. Bardzo wcześnie oddałam serce Ailo.

Raija westchnęła. Ogromnie żałowała, że nie znała Idy jako młodej dziewczyny. Tyle

ją ominęło.

- Ja miałam tajemniczego przyjaciela. Żył w moich myślach, dawał mi dobre rady,

pocieszał mnie, zawsze brał moją stronę. Pojawił się w chwili, gdy przybyłam tu, do Skibotn,

z płaskowyżu. I żył aż do czasu, kiedy znów spotkałam Mikkala. Skończyłam wtedy

piętnaście lat. Zorientowałam się wówczas, że tym moim bezimiennym przyjacielem był

właśnie on. Mikkal.

I znów jej spojrzenie zaczęło czegoś szukać wśród pni brzóz, wśród wysmukłych,

ukształtowanych wiatrem białych ciał drzew. Palce gałązek w ciepłym letnim powietrzu

wyciągały się ku niebu. Tryskała z nich siła życia, jakby na przekór surowemu krajobrazowi.

Krążące soki ożywiły i nadały barwę nieprzeliczonym zielonym liściom w lesie. To było

ż

ycie.

- Tutaj Mikkal bronił mnie nożem przed jednym takim, który chciał mi się wedrzeć

pod spódnicę. Tutaj zrozumiałam, że nie możemy od siebie uciec. Tu zbudowaliśmy mój

dom. Tutaj przetańczyłam z Reijo pół nocy poślubnej, podczas gdy Kalle, pan młody, się

dąsał. Tutaj dostałam boli, kiedy miała urodzić się Maja. Tu razem z Anttim gasiłam ogień,

który się wyrwał spod kontroli. Tu mi powiedzieli, że Kalle zaginął na morzu. Tutaj

wychowywałam troje dzieci bez ojców i spalam w jednym łóżku z twoim ojcem, a w wiosce

gadali tylko o tym, jak grzesznie żyjemy, bez ślubu. Wszystko tutaj przeżyłam, moja Ido,

wszystko. Również szczęście. Kochałam tutaj, nienawidziłam i płakałam. Biegałam tu,

bawiłam się i aż do ochrypnięcia zdzierałam gardło, krzycząc ze strachu. Pracowałam tu w

pocie czoła, dźwigałam wiadra z wodą aż do bólu ramion. W środku zimy płukałam ubrania

w lodowatej wodzie. Latem kąpałam się w rzece, brodziłam w wodzie razem z Kallem i

Reijo, gdy moja opiekunka rwała sobie włosy z głowy i przeklinała chwilę, w której zgodziła

się przyjąć pod swój dach to nieposłuszne fińskie dziecko. Tyle się tu wydarzyło, Ido. Bardzo

wiele. Tyle różnych rodzajów miłości.

- I zawsze był Mikkal?

- Mikkal był w moim życiu niczym ptak zesłany z niebios - odparła Raija. - Był

pierwszym, którego pokochałam. Jedynym, którego ośmieliłam się obdarzyć tak wielkim

zaufaniem. I on mnie kochał tak mocno, pomimo wszystkiego, czym byłam i czym nie byłam.

O wiele później zrozumiałam, że mama i ojciec również musieli mnie bardzo kochać. Zbyt

długo sądziłam, że mnie zdradzili. Ale to, na co się poważyli, wymagało ogromnej miłości,

Ido. Naprawdę bardzo mnie kochali. Inaczej nie mogliby mnie oddać. Trzeba dużej mądrości

i wielu lat, żeby to w końcu pojąć. Żałuję, że ja nie mogę znaleźć podobnego wytłumaczenia

dla tego, co zrobiłam.

- Nie miałaś wyboru. Zwłaszcza tam, na wschodzie. Ida pogodziła się już z

rzeczywistością. Gorycz nie minęła jej sama z siebie, lecz Ida czuła, jak z niej uchodzi. Po-

frunęła wysoko pod niebo niczym czarny ptak.

- Kogo kochałaś najbardziej? Najmocniej? - Ida otworzyła oczy. - Czy to Mikkal jest

tym, z którym zawsze czułaś się najsilniej związana?

- O to samo mogłabym spytać ciebie - uśmiechnęła się Raija. - Ty również nie

potrafisz zmierzyć ich ze sobą. Kochałam ich wszystkich - westchnęła Raija. - Każdego na

swój sposób. Na różne sposoby. Ale z Mikkalem łączyły mnie więzi rozmaitego rodzaju.

Nadal mnie łączą. Nic ich nie zniszczyło.

- Nawet śmierć? Raija pokręciła głową.

- Tatuś jest teraz szczęśliwy - powiedziała Ida.

- Wiem o tym. Ja także. Z twoim ojcem łatwo jest dobrze żyć. Łatwo jest razem z nim

znaleźć szczęście. To mój najstarszy przyjaciel z tych, którzy jeszcze pozostali przy życiu.

Gdyby moje życie mogło być takie jak teraz, tu, nad fiordem, to chciałabym wypełnić je

dniami powszednimi i Reijo.

- Nie do tego się urodziłaś - stwierdziła Ida cierpko. - Nie do powszednich dni. Nie po

to, żeby całe życie przeżyć tylko tu, nad fiordem.

- Czy ty nigdy nie tęsknisz za tym, żeby się stąd wyrwać? - spytała Raija z

zainteresowaniem. - Czy to, co masz, ci wystarcza?

- Kiedy jestem w innych miejscach, tęsknię za domem - odrzekła Ida sucho. - Ja się

urodziłam dla tego fiordu, mamo. To, co mam, wypełnia mi życie, ręce i objęcia. Mam o

jedno dziecko za mało, lecz poza tym niczego mi nie brakuje.

- To krew Kesaniemi - oświadczyła Raija. - Dzięki Bogu, jesteś również dzieckiem

Reijo. Nie dotknął cię ten niepokój, przekleństwo mojej rodziny. Ominęły cię moje

przekleństwa.

- Rzeczywiście, urodziłam się, żeby przeżyć więcej powszednich dni. - Ida na powrót

wsunęła stopy w kumagi, zasznurowała je na łydkach. - Cóż, rozbierzemy jeszcze kilka

brzózek do naga. Prawie mi ich szkoda - roześmiała się śmiechem tak perlistym, że aż

zadzwonił wśród gór.

Trzymały się w pobliżu zabudowań. Unikały wkraczania na cudzą ziemię, chociaż na

ogól kończyło się to dobrze, o ile rozmawiały wcześniej z właścicielami.

Do codzienności jednak należało, że mniej lub bardziej dobrzy sąsiedzi wytaczali

sobie nawzajem procesy o rozmaite ważne i mniej ważne sprawy. Przyczyn mogło być wiele.

Od całkiem zwyczajnej zazdrości do równie zwyczajnej chciwości. Czasami spór wynikał

również dlatego, że sąsiad zanadto strzelał oczami za żoną sąsiada albo też poważył się na

potajemne uściski. Życie wśród ścian z drewna i mchu miewało rozmaite barwy.

Teraz, gdy na powrót zajęły się odzieraniem kory z drzew, nie rozmawiały już tak

dużo. Nóż wymagał uwagi.

Spojrzenie Raiji nie odrywało się od błyszczącego ostrza. Reijo naostrzył nóż, nim

wyruszyła z cypla o poranku. Prosił, żeby była ostrożna.

Ale to głos Wasilija przemawiał do niej z przeszłości. Głos Wasi o brzmieniu z

tamtego lata, kiedy kochali się bez rozumu, bez myśli, bez głowy. Do szaleństwa. I tak

pięknie...

On to powiedział. Być może sama również o tym wiedziała. Teraz Raija nie pamiętała

już, jak było. To zresztą nie miało znaczenia. Ponadto Wasia nigdy nie proponował tego

poważnie, a ona nie uważała tego za właściwy klucz do tych drzwi. Przynajmniej do czasu,

dopóki dane jej będzie dokonywanie swobodnego wyboru.

Ostrze noża było takie błyszczące...

Załadowały worki na wóz i wróciły do Mattiego i Elise. Siedziały obok siebie na

koźle, Ida udawała, że kieruje koniem, lecz prawdą było, że zwierzę kierowało sobą same.

Raija napawała się ciszą, panującą między nimi. Wielu ludzi zawsze musiało mówić,

tak wielu uważało wspólne przebywanie za nieudane, jeśli przez cały czas usta im się nie

zamykały. Jakże bardzo się mylili! To przecież w chwilach milczenia rodziło się coś, co

należało tylko do nich, pojawiało się w ciszy przy palenisku, przy ogniu. Poprzez ciszę, przez

wspólne dobre milczenie tak bardzo można się zbliżyć do innych.

To była niezwykła nowa więź. Raiji zawsze o wiele łatwiej przychodziło

nawiązywanie głębokich przyjaźni, braterstwo duszy, z mężczyznami. Dopiero przy Antonii

zrozumiała, jak głęboka może być przyjaźń kobiet. Teraz właśnie czuła to nowe, ledwie się

budzące, dobre, to coś, co przypominało przyjaźń, lecz w stosunku do rodzonego dziecka. Ida

była jej rodzoną córką i niewiele już brakowało, by mogła nazwać ją prawdziwą przyjaciółką.

To naprawdę niezwykłe. Nowe.

- Będę miała dziecko - oznajmiła Ida nieoczekiwanie, jak gdyby nie wiadomo skąd

czerpiąc słowa. Całą twarzą uśmiechała się do Raiji. W Raiji coś aż się ścisnęło. Przy-

pomniało o sobie samej. Tak nieskończenie dawno temu. Ona również była głodna życia. Nie

pamiętała jednak, by miała jakiekolwiek powody, by przyjąć którąś ze swoich ciąż z

uśmiechem tak pogodnym jak Ida.

Za każdym razem była taka samotna. Wyjątek stanowił czas, gdy spodziewała się

Miszy.

- Boję się - ciągnęła Ida. - Boję się, że coś pójdzie nie tak. Już kiedyś poroniłam.

Raija wiedziała o tym, Reijo jej opowiadał. Ida być może się domyślała. W każdym

razie więcej o tym nie wspominała.

- To małe urodzi się w okresie targu - mówiła Ida z radością. - Jeśli wszystko ułoży się

jak trzeba. W listopadzie. Sedolf mówi, że za bardzo się martwię, a ja udaję, że nic szcze-

gólnego się nie dzieje. Może więc wszystko będzie dobrze.

- Nie powinnaś się przemęczać - powiedziała Raija, uświadomiwszy sobie właśnie, że

wóz mocno podskakuje.

- Przecież nie jestem chora - stwierdziła Ida. - I nie mogę przez tyle miesięcy siedzieć

jedynie na tyłku i być ku ozdobie. Nie żyję przecież jak szlachcianka...

Urwała zawstydzona.

- Nie miałaś nic złego na myśli - próbowała łagodzić Raija.

- Maja w pewnym sensie dokonała słusznego wyboru - stwierdziła Ida zamyślona. -

Ona na to zasługiwała. I czuła się tam jak w domu. Na tyle, na ile w ogóle mogła się tak

poczuć w jakimkolwiek miejscu. Maja tak naprawdę nigdy nie należała do żadnego miejsca.

Ale Hailuoto i William dali jej szczęście. Mimo wszystko jednak pozostała Mają. Nie

zmieniła się. I znalazła tam coś w rodzaju spokoju. Tu zawsze za czymś tęskniła.

Raiję zabolało w sercu. Ona znała ten stan aż za dobrze. Nikt nie powinien się tak

czuć. Maja nie powinna była się tak czuć. Lichym dziedzictwem obdarzyła swoje potomstwo.

- Cieszę się, że ciebie to ominęło. Powinno zniknąć razem ze mną. Dziecko Mai

wydaje się takie jak inne dzieci. Mały Mikkal również. Ty nigdy nie miałaś tego w sobie, Ido.

Mój Misza nie ma ani krztyny. Nie należy przekazywać tego dalej.

Raiji przed oczami stanął obraz ze snu. Mikkal. Jego spojrzenie, jego ręce. Być może

miał rację, mówiąc, że czekał już zbyt długo.

Być może nikt nie powinien tak długo z tym żyć. Może dostatecznie rozciągnęła już

ból. Pewnego dnia zabraknie jej sił.

Być może lepiej odejść, zanim ten dzień nastąpi. Zanim wewnętrzny ból pochłonie ją

doszczętnie, pochłonie wszystko, co w niej ludzkiego.

Raija nie umiała sobie na to odpowiedzieć, ale bała się.

Miała po co żyć. Tyle było różnych radości, tyle nadziei.

- Już się cieszę na spotkanie z tym małym - oświadczyła. - Czy to tajemnica?

- Na razie wiemy o tym tylko ty, ja i Sedolf. - Ida uśmiechnęła się prawie nieśmiało. -

Ale możesz powiedzieć też o tym tatusiowi.

- Sama mu powiedz, Ido - stwierdziła Raija. - Nie sądzisz, że najprzyjemniej mu

będzie, jak usłyszy tę nowinę od ciebie?

- Wiedziałaś o tym? - spytał Reijo, gdy zapadła noc, a oni właściwie byli już zbyt

zmęczeni, by dłużej zwlekać ze spaniem. Ale ich czas był tak drogocenny. Chcieli dzielić ze

sobą każdą daną im krótką chwilę. Widzieli już tak wiele, że nie wierzyli, iż jest jeszcze czas

na odkładanie czegoś na później. Jeśli coś leżało im na sercu, natychmiast o tym mówili. Nie

zwlekali.

- Tak, powiedziała mi.

Leżeli zwróceni do siebie twarzami. Spletli palce. Uchylone okno wpuszczało noc do

ś

rodka. Z zewnątrz dobiegał śpiew wielu gardeł. Morze jednoczyło się z brzozowym lasem i

skałami. Nieprzeliczone istnienia unosiły się na skrzydłach. Gdzieś w oddali szczekał lis.

Ś

wiergot ptaków mówił więcej o niebezpieczeństwie, lecz uderzenia skrzydeł brzmiały

leniwie. Lis był zbyt daleko.

- To takie dziwne, że przeżywam to razem z tobą - powiedział Reijo z uśmiechem.

- Wyglądasz teraz, jakbyś miał siedemnaście lat.

- Nie całkiem. - Uśmiech zmienił się w chichot. - Powinnaś mi się baczniej przyjrzeć,

Raiju. Ty też nie wyglądasz na piętnastolatkę. Niech to będzie jasne!

Ś

miali się już razem. Cicho, żeby nie zbudzić Ivara, który niespokojnie kręcił się w

swoim łóżeczku pod ścianą. Chłopczyk miał taki lekki sen jak zajączek.

Raija widziała zmarszczki Reijo. Nie była na tyle głupia, by wmawiać sobie, że jest

inaczej. Zauważyła, że włosy mu się przerzedziły, przyblakły, nie miały już koloru zboża

przetykanego promieniami słońca. Przypominały raczej srebrzysty księżyc. Dostrzegała na

jego twarzy ślady pozostawione przez lata. Życie odmalowane cieniuteńkim pędzelkiem.

Zmarszczki były cienkie jak włos, utkane z najprzeróżniejszych rodzajów zmartwień.

Raija lubiła twarz Reijo. Patrzyło się na nią z przyjemnością.

- Miałeś ten sam wyraz twarzy - wyjaśniła. - Tego samego diabła, który wtedy w tobie

mieszkał. Tego samego dobrego diabła.

- Ja powiedziałbym raczej: łobuza - poprawił ją Reijo. łagodnie.

- To nie oddaje wszystkiego. Zgodził się z nią.

- Tak czy owak to dziwne. Siedemnastoletni Reijo nigdy by nie uwierzył, że dane nam

będzie przeżyć to wszystko razem. Że zostaniemy dziadkami. To prawdziwy cud. Nasze

dziecko, Raiju. Ona ma już Mikkala, a urodzi się jeszcze jedno. Czy to nie cud?

Raija kiwnęła głową. Być może powinna poczuć się staro, tak jednak się nie działo.

To również było dziwne.

- Tym razem musi pójść dobrze - rzekł Reijo z, powagą. Ida wciąż nie schodziła mu z

głowy. - Ona się załamie, jeśli straci również to dziecko.

- Ida ma w sobie więcej siły - stwierdziła Raija z niezachwianą pewnością, jaką tylko

ona potrafiła mieć. - Nie pozwoli się złamać.

Reijo żałował, że nie potrafi jej uwierzyć.

- Będziemy się nią razem opiekować - powiedział. I za nic nie chciał przyjąć do

wiadomości, że to ich dziecko ma już dwadzieścia dwa lata i własną rodzinę. I tak naprawdę

ani trochę nie potrzebuje opiekuńczych skrzydeł troskliwych rodziców.

Tym razem nie mogła dostać się do środka.

Były tam cienie, ich obecność ją zaniepokoiła. Wcześniej zawsze otaczało ją jasne

ś

wiatło, wszystko było jasne.

Niebo takie wysokie, takie niebieskie.

Teraz panował tu mrok.

Cienie były ponure, nieostre. Szare.

Nie widziała go wyraźnie.

Również on był cieniem wśród całej tej szarości, nie wychodził z niej, pozwalał otulać

się mgle.

Mgła stanowiła barierę.

Trzymała ją na dystans.

Raija czuła to i marzła.

W powietrzu unosiła się ciężka wilgoć, jak gdyby ta chwila została wyjęta z

niekończącego się szeregu zimnych jesiennych dni, zaraz po trwającym tydzień deszczu.

Zadrżała, zdjęta chłodem.

Nie chciała się do niego zbliżać.

Ale świadomość, że on tam jest, bolała. On nie należał do takiego mroku.

On nie powinien marznąć.

Nie chciała, żeby marzł.

- Chodź - powiedział. - Ogrzej mnie! Raija się cofnęła.

- Możesz mnie ogrzać - mówił jego głos. - Zimno tu samemu. Bez ciebie będzie

ciemno. Ty zawsze byłaś moim światłem. Byłaś ogniskiem, przy którym się grzałem. Bez

ciebie wszystko jest zamarznięte.

Chłód wyraźnie ciągnął w jej stronę. Był niczym ciężka mgła, którą widziała i której

niemal mogła dotknąć. Ją także chciała otoczyć. Mgła przypominała dym z ogniska, którego

nigdzie nie mogła dostrzec. Snuł się po ziemi pod ciężką wilgocią. Szare połyskujące palce,

które chciały się zamknąć wokół niej.

Jej krzyk się nie rozległ.

W milczeniu zaczęła się cofać.

Odsuwała się w tył.

Uciekała od jego głosu. Od niego. Uciekała od mgły, w której się pławił.

Nie chciała tego.

Nie teraz!

- Nie teraz!

Reijo spał, kiedy się obudziła. Ivar także. Nie krzyczała. Jej głos szeptał we mgle. W

tej ciężkiej wilgotnej szarej masie jakby nie było miejsca na krzyk.

Oblewał ją pot.

Zmusiła się, żeby leżeć spokojnie. Tylko stopy wysunęła spod przytulnego ciepła

okryć. W izbie panował błogosławiony chłód, który orzeźwiał jej nagą skórę.

Mikkal nie chciał wyrządzić jej żadnej krzywdy.

Nigdy nie może dopuścić do siebie myśli, że jest inaczej. To nigdy nie stanie się

prawdą.

Mikkal nie chciał jej skrzywdzić. Mikkal zawsze ją kochał. Tylko po to żył. Jego

miłość do niej była największym i najprawdziwszym uczuciem w jego życiu.

Nigdy nie wolno jej przestać w to wierzyć.

Ręką sięgnęła do ptaszka, którego nosiła na szyi. Był gładki i chłodny. Przyjemny w

dotyku na skórze.

Wyschnięte wargi zaczęły go pieścić, całowały leciutko, ogrzały.

Nigdy nie wolno jej przestać wierzyć w miłość Mikkala. Nigdy nie wolno jej przestać

wierzyć, że to, co ją czeka, będzie dobre.

Dziecko Idy...

Raija rozrzewniła się na myśl o nienarodzonym dziecku. To była nadzieja.

Czuła, że pragnie tu być w chwili, gdy ono przyjdzie na świat. Że chce to przeżyć.

Uczestniczyć w tym i być świadkiem narodzin dziecka. Powitać je na świecie!

Pragnęła wziąć je w objęcia, ujrzeć nowo narodzone życie i wiedzieć, że oto dalszy

ciąg życia jej dziecka, dalszy ciąg życia jej i Reijo...

Nadzieja.

Zaczynało w niej narastać zdecydowanie.

A w głowie monotonnie rozlegał się głos Wasi. Taki, jak brzmiał w tamto ich lato.

Lato 1748 roku nad Dwiną. Ich ślepe, bezrozumne opętanie.

Nie żałowała tego lata. Nawet teraz, po wszystkim. Wiedziała, do czego

doprowadziło, lecz nie żałowała niczego. Gdyby miała teraz przed sobą początek tamtego

lata, postąpiłaby tak samo. Nie mogłaby zrobić inaczej.

Takie właśnie miało być jej życie.

Nie piękne, lecz mocne.

Pragnęła teraz, by wciąż trwało. Dłonie odnalazły się nawzajem, złożyły się. Było to

dla niej niezwykłe, ale zaczęła się modlić. Modliła się o to, by jej życie nadal trwało.

Głos Wasi sprzed czterech lat.

Powiedział to, nie zastanawiając się, że ona może nad tym rozmyślać. Chodziło mu o

pewną osobliwość, którą wyciągnął z pamięci. Nawet przez chwilę nie kierował tych słów do

niej.

Lecz ona od tamtego razu wielokrotnie wracała do tego, co powiedział. Rozmyślała

nad tym, bardzo wnikliwie.

Teraz znów się to odezwało, zmieniło w decyzję. Być może stanowiło klucz do

odsunięcia w czasie tego, co nieuchronne.

Nie przypadkiem Mikkal przychodził do niej w snach. To nie były jedynie sny.

Raija leżała, nie śpiąc, a przed oczami przesuwały jej się niezliczone momenty

własnego życia. Przyjmowała je z otwartymi oczyma. Ból i radość. Tkanina, której sama

nigdy nie potrafiłaby utkać, gdyż kolory zbyt często się zmieniały. Jeden zabijał drugi. Innym

razem tonęły w odcieniach zbyt delikatnych, za bardzo do siebie zbliżonych.

Ta tkanina nie była piękna.

Jedynie mocna.

Pragnęła wpleść w nią nadzieję.

Pragnęła wpleść w nią listopadowe dziecko Idy.

Pragnęła wpleść nadzieję i radość, połyskującą żółcią i czerwienią. To dziecko musi

zajaśnieć w tkaninie jej życia niczym ognisko. Ozdobić roziskrzonym ogniem jej krawędzie.

Taka cena za to nie będzie zbyt wysoka.

Przemyślała wszystko na zimno, na spokojnie. Krok po kroku. Wyobraziła to sobie.

Oceniła czas i miejsce.

Oceniła ból.

Nie bała się bólu. Potrafiła się od niego odciąć. Jej tkanina już i tak była przesiąknięta

bólem. To będzie jedynie maleńką plamką, ledwie widoczną w całości.

Raiję wypełnił spokój.

Zasnęła nad ranem. Obudziła się wypoczęta. Uśmiechnęła się, kiedy Reijo pocałował

ją na dzień dobry. Nanosił jej wody, Raija napaliła w piecu. Potem boso wymknęła się na

schody, wypatrując żagli, które wciąż się nie pojawiały. Fiord był zaledwie odrobinę bardziej

niebieski niż niebo. Wiatr wiał z południowego wschodu. Z domu. Kiedyś, dawno temu, tak

właśnie w żartach razem z Reijo nazywali południowy wschód. To było wtedy, gdy on kradł

jej uściski, a ona słała mu spojrzenia, zawierające obietnice, których wcale nie miała zamiaru

dotrzymać.

Raija jednak ani trochę nie pragnęła odzyskać niewinności tamtego czasu. Miejsce tej

niewinności przynależne było początkowi życia, a ona zbliżała się teraz do jego drugiego

krańca i dostrzegała wartość wszystkich zdobytych w ciągu tych lat doświadczeń.

To one uczyniły ją silną.

Dostatecznie silną, by zrobić również to.

- Zabierz Ivara do reszty dzieci - powiedziała do Reijo, kiedy przygotowywał się do

wyjścia. Oborze wciąż brakowało do ukończenia kilku ładnych okrążeń z drewnianych bali. -

Ja będę miała dość roboty z praniem.

Reijo uścisnął ją kilka razy, nim zniknęli wraz z synkiem, zwróceni twarzami do

wiatru.

Raija harowała, aż spływał z niej pot. Gdy stała nad gotującą się bielizną, gorąco

wprost buchało w twarz. Ciężko było wylewać wodę z drewnianej balii. Ciężko nieść pranie

do strumienia, w którym płukała je na klęczkach. Mimo pełni lata woda w strumieniu wciąż

była zimna. Palce prędko drętwiały.

Przydźwigała pranie z powrotem do domu i rozwiesiła je sztywnymi palcami.

Jej myśli odrzuciły nóż. Tego by nie zniosła.

Głos Wasi. Wasia przy piecu u siebie w domu, w Archangielsku. Dotyk jego nagiego

ciała pod okryciem. Ona, opowiadająca mu o mężczyźnie w porcie, tym jednym, którego nie

była w stanie uzdrowić z zaropiałych pęcherzy na dłoniach. Z tej dziwnej choroby, którą

przywieźli ze sobą z Norwegii.

Wasia, który mówi jej, że człowiek ten pewnej zimy odmroził sobie palce u stóp, i

jego głos, gdy ciągnie:

- Powiadają, że aby zachować moc, trzeba mieć wszystkie członki.

Raija zdecydowała się na siekierę.

3

- Wydaje mi się, że powinieneś iść do domu, tato!

To Ida nagle stanęła przed Reijo. Na twarzy miała wyraz dziwnego napięcia, włosy

nie chciały trzymać się w węźle na karku. Kosmyki wysuwały się z niego, jakby chciały

podążyć własną drogą. Pod tym względem była bardzo podobna do Raiji, tyle że włosy Idy

były niczym ogień, Raiji natomiast jak węgiel, czy teraz może raczej jak sadza.

Ida przyciskała koniuszki palców do skroni. Wyraźnie czymś się niepokoiła.

- Coś się stało, tato! Coś... Reijo nie domagał się wyjaśnień. I nie musiał też prosić

Sedolfa, by ten zajął się Idą. Zięć był na tyle mężczyzną, że rozumiał, co ma robić.

- Nie musisz iść sam - powiedział Matti. On również odłożył już narzędzia. W

gorącym lipcowym słońcu każda przerwa dobrze robiła.

- Pójdę sam. Opiekujcie się tylko Ivarem Anttim! Niedługo wrócę.

- Co się stało, skarbie? - dopytywał się Sedolf łagodnie, obejmując Idę. Miał ochotę

wziąć ją na ręce, gdyby tylko mu na to pozwoliła. Ona jednak się sprzeciwiła, stała mocno na

własnych nogach.

Patrzyli, jak Reijo wskakuje na konia i rusza galopem, bez siodła. Widać było, że

poważnie potraktował słowa córki.

-

Nie wiem - odparła Ida przygnębiona. - To mnie tak naszło. Coś się stało.

- Z Raiją?

Ida skinęła głową.

- Tak mi się wydaje. Sedolfie, ale nic nie wiem. Coś się stało...

Wtuliła twarz w jego kurtkę. Nie zdołała odepchnąć od siebie złych przeczuć. Zimne

kleszcze zacisnęły jej się na sercu, sprawiając ból.

Ida powtarzała sama sobie, że to nie to samo, co okryło mrokiem życie Mai. To nie

mogło być to samo. Ona nie miała w sobie pewności, a jedynie przeczucie mroku.

Reijo znalazł ją w kuchni. Skuloną na ławie, z prawą ręką owiniętą fartuchem.

Białe płótno przesiąkło krwią. Twarz miała bladą, pod oczami sińce. W kuchni unosił

się dziwny zapach.

- Co tu się, u licha, dzieje?

Reijo siadł przy niej i objął za ramiona. Pot wprost z niego parował, bo starał się

jechać jak najszybciej. Cały czas poganiał konia.

- Może głupio zrobiłam - szepnęła, ciężko opierając się plecami o drewnianą ścianę z

bali. Z miejsca, w którym siedziała, rozciągał się widok na fiord.

Reijo rozwinął fartuch. I nie chciał uwierzyć własnym oczom. Delikatnie przycisnął

płótno do jej zranionej ręki i uniósł tak, by znajdowała się wyżej niż serce.

- To nie był wypadek! Wolną ręką chwycił Raiję pod brodę, podniósł jej twarz.

Głos brzmiał łagodnie, choć ledwie się powstrzymywał, żeby na nią nie krzyczeć.

Miał ochotę mocno nią potrząsnąć i spuścić jej lanie, ale nawet żadnego z dzieci nigdy nie

uderzył, i to wówczas, gdy sprawowały się najgorzej. To nie leżało w jego zwyczaju.

- Raiju, nie mogłaś sobie odciąć pół małego palca niechcący. W dodatku prawej ręki...

Raija przekrzywiła głowę.

Reij o zauważył, że płakała.

I nagle w jednej chwili zrozumiał, co to za zapach. Musiała spalić odcięty kawałek

ciała. W żołądku go ścisnęło.

- W imię niebios, Raiju, dlaczego?

- To przez te sny - szepnęła. Wargi miała pobladłe. - Nie chcę ich już więcej, Reijo.

Nie chcę tego. Już nie. Chcę się od tego uwolnić.

Reijo siedział przy niej, przytrzymując jej prawą rękę wysoko przy ścianie, niemalże

ponad jej głową. Wpatrywał się w nią, słuchał.

Nie był w stanie zrozumieć.

Raija siedziała z zamkniętymi oczyma, lecz oddychała normalnie. Wiedział, że musi

odczuwać niewyobrażalny ból, ale ona go wytrzymywała, tylko oddech lekko jej drżał.

Nie znikała.

Nie wyruszyła w tę podróż w nieznane.

Z wolna Reijo przejaśniało się w głowie, chociaż nie mógł się z tym pogodzić. Ale jej

myśli też musiały się pomieszać. Nie byłaby w stanie tego zrobić, gdyby poważnie się nad

tym zastanowiła.

Chociaż co do tego Reijo nie miał pewności.

- Wiem, co zrobiłaś - powiedział zmienionym głosem. Od dawna już tak mocno nie

ś

ciskało go w gardle. - Wiem, dlaczego to zrobiłaś, moja Raiju.

Ledwie uchyliła powieki, żeby na niego spojrzeć. Uśmiechnęła się, wciąż mocno

zaciskając zęby.

- Gdybym wiedział, jak wielkie ma to dla ciebie znaczenie... - Głos mu się załamał,

musiał odwrócić głowę. —... Do diabła, Raiju, mógłbym ci wybić kilka zębów, to by było o

wiele lepsze!

Nie odpowiedziała, przynajmniej nie słowami, ale w brązowoczarnych oczach coś

błysnęło.

- Nie jestem wcale pewien, czy ci się udało, Raiju. Wcale nie jestem pewien, czy

twoja moc przez to zniknie. Spotkałem już bezzębnych i bezrękich czarowników, najdroższa.

Nie jestem pewien, czy osiągniesz coś w zamian. Położył ją do łóżka, opatrzył ranę. Lekko

przywiązał chustką jej prawą rękę do wezgłowia.

- Oby Bóg sprawił, żebyś się nie wykrwawiła! - Popatrzył na nią, kręcąc głową. -

Nigdy cię nie zrozumiem, kobieto!

Nie odpowiedziała, może nie miała na to siły, tego Reijo nie wiedział. Nie dopuszczał

do siebie żadnych myśli. Czuł na sobie jej spojrzenie, ale nawet nie usiłował sobie wmówić,

ż

e ona chce go za cokolwiek przeprosić. O ile dobrze ją znał, to wiedział, że przeżyłaby swoje

ż

ycie w dokładnie taki sam sposób, gdyby ofiarowano jej możliwość nowej próby. On

natomiast dokonałby kilku drobnych zmian. Na tym polegała różnica między nimi.

- Idę sprowadzić tu Elise. Nie chcę cię zostawiać samej, ale muszę. Zamknę drzwi na

klucz. Masz tu wodę i chleb, na wypadek gdyby zrobiło ci się słabo. Staraj się za bardzo nie

poruszać.

- Wszystko w porządku - odparła słabym głosem. Reijo dobrze widział, na ile

wszystko jest w porządku, lecz nie powiedział nic. Przed wyjściem jeszcze tylko ucałował ją

w oba policzki.

- To moja matka! - powtarzała Ida. Na policzkach z gniewu wykwitły jej róże.

Spojrzenia dwóch par zielonych oczu zwarły się ze sobą, ten pojedynek przegrał ojciec.

- W dodatku poczuję się o wiele gorzej, jak będę tu siedziała, nic nie wiedząc!

- Idź, idź - włączyła się Elise. Roztaczała wokół siebie taki spokój. - Zaopiekuję się

dziećmi. Przyjdę, jak Matti wróci. My jesteśmy przyzwyczajeni działać na zmianę. Zajmę się

wszystkim tutaj.

- Tylko żadnych wyrzutów - ostrzegł córkę Reijo. Konia zaprzęgnięto już do bryczki.

- A ty co jej powiedziałeś? - dopytywała się Ida.

- Wstrzymam się z tym, aż ona dojdzie do siebie - odparł ojciec, mocniej ściągając

brwi.

- Raija jest rozsądna - stwierdził Matti. - Na ogół. Jumala wie, co ją naznaczyło tam,

na wschodzie. Bo ten postępek, doprawdy, trudno nazwać rozsądnym.

- Ona ma sny - wyjaśnił Reijo krótko. - O Mikkalu. I własne przekonanie o tym,

dlaczego tak się dzieje.

Matti westchnął.

- Naprawdę w to wierzy? Wierzy w to, że on jest... gdzieś? I że ona tam pójdzie...

- Nie dane nam jest zrozumieć tego, co łączyło ją i Mikkala - ostro skwitował Reijo. -

Powinieneś o tym pamiętać, Matti. Przecież widziałeś ich razem. Wyczuwałeś to. Między

nimi istnieje jakaś więź.

- Istniała - poprawił go Matti. Był trzeźwo myślącym człowiekiem. - I przyjmuję, iż

rzeczywiście tak było. Ale widziałem zwłoki Mikkala. Wiem, w którym miejscu wpadł do

morza. I wiem, że był zimny na długo, nim się to stało. Mikkal nie żyje. Dla Raiji najlepiej by

było, gdyby również to zaakceptowała. Bez względu na to, jak bardzo ją to boli. Mikkal już

nie żyje.

- Teraz ani słowa na ten temat! - ostrzegł Reijo. Matti pokręcił jasnoblond głową.

- Ja też ją kocham - powiedział cicho.

- W każdym razie nie można jej odmówić odwagi - stwierdził Sedolf. Uśmiechał się

przy tym lekko, narażając się na karcące spojrzenie żony. Nie na wiele jednak się ono zdało.

- Wiem, że nie jest to odpowiedni moment, żeby o tym mówić - dodał, przyglądając

się własnym dłoniom. - Ja bym tego nie potrafił. Ale to, co ona zrobiła, jeszcze lepiej mi

tłumaczy niektóre strony Idy.

- Jesteś człowiekiem pozbawionym wszelkich uczuć, Sedolfie Bakken! - syknęła Ida

przez zęby. - Jak możesz w ogóle powiedzieć coś takiego!

Reijo zerknął na Sedolfa. Sedolf całym sobą prosił jakby o wybaczenie, ale Ida tego

nie widziała. Reijo puścił oko do zięcia, ostrzegawczo. Dostatecznie długo mieszkał z córką

pod jednym dachem, by znać jej humory. Nie roztrząsali już tego dłużej, ale mieli

ś

wiadomość, że Ida raczej nie zapomni tego mężowi.

Ida, gdy przyszło co do czego, okazała się najbardziej ugodowa z nich wszystkich.

Nawet spojrzeniem nie zdradzała gniewu, który się w niej gotował. Nic nie mówiąc, usiadła

przy Raiji. Popatrzyła matce w oczy z czułością.

- Do kroćset! - zaklął Matti, zatrzymując się przy wezgłowiu łóżka.

Raija wysiliła się na uśmiech. Zęby jej zazgrzytały. Matti przekrzywił głowę.

- Co, u diabła, w ciebie wstąpiło?

Odpowiedziała takim samym poruszeniem głowy. Wynieśli je z tego samego domu.

- Nie śpię - odparła z wysiłkiem. Najdrobniejszy ruch wiele ją kosztował. Ale ból

utrzymywał ją w przytomności, sprawiając, że wszystko stawało się po dwakroć bardziej

rzeczywiste.

Reijo się nie odzywał. Stał oparty o drzwi i przyglądał się im w milczeniu. Żonie,

córce i szwagrowi.

I widział, że bandaż na dłoni Raiji jest czerwony.

Krew Alatalo, przemknęło mu przez głowę w przypływie wisielczego humoru. Być

może Raija kiedyś jeszcze będzie się śmiała z tego dowcipu. Może później...

- Dlaczego nie ząb? - dopytywał się gniewnie Matti, ale nie dal Raiji czasu na

odpowiedź. - Przypuszczam, że dlatego, że miałabyś wtedy brzydszy uśmiech! Na Jumalę,

Raiju, przecież my cię tak kochamy! Nie rób nam tego! Nie rób tego sobie! Do stu piorunów!

Jeśli chcesz się zabić, możesz to zrobić inaczej!

- Chcę żyć - szepnęła Raija. Swobodną ręką sięgnęła po dłoń córki. Ida uścisnęła ją

obiema rękami.

Rei jo wyszedł. „W saunie przechowywał dzban z piwem. Wśród żaru parowej kąpieli

dobrze było schłodzić gardło. Zawsze dbał, by nigdy nie zabrakło tam piwa. A teraz, choć

daleko jeszcze było do kolejnego dnia kąpieli, czuł, że musi się napić.

- Opłukałem siekierę w morzu. - Z szopy wyłonił się Sedolf. Był z natury bardzo

porządny. - Pomyślałem, że najlepiej będzie, jak odwieszę ją na miejsce. Niedobrze, żeby

takie narzędzia walały się nie wiadomo gdzie. Jeszcze jakiś dzieciak się na nią natknie i

pokaleczy.

Reijo zaśmiał się głucho. Podsunął dzbanek zięciowi. Wypili w milczeniu.

- Wygląda na to, że Ruscy płyną - stwierdził Sedolf, ruchem głowy wskazując na

fiord.

Reijo również dostrzegł widoczną w oddali maleńką plamkę. Zorientował się już, że

tym razem jest to statek stosownych rozmiarów, a o tej porze tu, w głębi fiordu, nie

spodziewano się innych statków poza rosyjskimi.

- Tylko tego brakowało! - westchnął. Ciężko przysiadł na schodach sauny. Sedolf

poszedł w jego ślady.

- To dopiero kobieta - mruknął. Reijo pokiwał głową.

- Dzięki Bogu, Ida to również moje dziecko - powiedział w końcu.

- Rozmawialiśmy o tym już wcześniej - uśmiechnął się Sedolf.

- Czasami zastanawiam się, jak potoczyłoby się moje życie - wyrzucił z siebie Reijo -

gdybym nie spotkał Raiji.

• - Czy kiedykolwiek żałowałeś, że ją spotkałeś?

- Nie wiem - odparł Reijo. - Ale w tej chwili nad tym się też zastanawiam. Co, u

wszystkich diabłów, powiemy, jeśli to jej syn wpływa właśnie na fiord?

- Nic szczególnego - stwierdził Sedolf. - Przecież nikt z nas nie bardzo umie po

rosyjsku.

Reijo zachichotał. Dzban z piwem przeszedł z rąk do rąk.

- Ona się boi - wydusił z siebie wreszcie Reijo, wręcz niechętnie. - Wydaje mi się, że

to na nic - dodał, upiwszy w zamyśleniu kilka łyków z dzbana. - Raija nie jest noaidą, to coś

zupełnie innego. Myślę, że na to nie ma żadnej nazwy i że nie byłaby w stanie się od tego

uwolnić, nawet jeśliby odrąbała sobie obie ręce.

- To mogłoby być trudne bez pomocy drugiej osoby - zauważył Sedolf i już przy

następnym oddechu zaczął się usprawiedliwiać ze swych nieprzemyślanych słów: - Nie

potrafię wszystkiego widzieć w czarnych barwach, ale ty przynajmniej nie obetniesz mi

głowy, co z pewnością próbowałaby zrobić Ida.

- Na dzisiaj siekiera zrobiła już swoje - stwierdził Reijo, uśmiechając się krzywo.

Zaśmiali się gorzko.

Później było dużo rozmów i mało śmiechu.

- Tym razem to właściwy statek. - Reijo uporczywie grzebał w kieszeni, szukając

czegoś, czego na pewno tam nie było.

Pewność uzyskali dopiero wówczas, gdy ze statku spuszczono na wodę szalupę. Reijo

rozpoznał młodego chłopaka, który do niej wsiadał. Rosłego Olega również trudno było z

kimś pomylić.

- Co im powiemy? - spytał Matti, niepewnie popatrując na innych. Ściany z bali nagle

jakby zaczęły się tłoczyć.

- Ona w każdym razie musi teraz spać. - Ida zamknęła drzwi do alkowy. Stanęła przed

nimi z rękami założonymi na piersi. Wszyscy trzej mężczyźni dobrze już wiedzieli, co

oznacza ten gest.

- Oleg mówi po norwesku - stwierdził Reijo, lecz wcale nie cieszył się na to spotkanie.

- Przynieś jakiś dzban z piwem, Sedolfie. Musimy przynajmniej okazać im gościnność.

- Weź też udziec barani! - dodała Ida. - Zostało ci chyba jeszcze trochę masła, tato?

Przynieś i je. I chleb. Mama niedawno piekła...

Sedolf kiwnął głową. Już się kierował w stronę wykopanej nieco dalej piwniczki w

ziemi, w której przechowywali latem jedzenie. Panował tam chłód, a wykładane kamieniem

ś

ciany tym bardziej nie przepuszczały ciepła. Suszone mięso i chleb wisiały w spichrzu, z

dala od myszy, chyba że zwierzątka ośmieliłyby się z narażeniem życia powędrować wzdłuż

sznurów.

Sedolf zdążył wrócić akurat w chwili, kiedy łódka z rosyjskiego statku zaszurała o

przybrzeżne kamienie na krańcu cypla. Zaczął już kroić plastry suszonego i solonego udźca,

którymi mieli ugościć przybyszów. Ida niemalże wyjmowała mu je z rąk i układała

równiutkim rządkiem na drewnianym półmisku, stojącym na środku stołu.

Kręciła się jak fryga, nakrywając do posiłku.

Talerze ustawiła wianuszkiem w towarzystwie kubków. Przy półmisku z mięsem

stanęło również masło, chleb i piwo.

- Wszystko będzie dobrze - powiedział Sedolf i przez chwilę rozcierał jej kark. Ida

napawała się dotykiem dłoni męża. - Przecież się nie zapowiedzieli, a my mieliśmy inne

rzeczy na głowie, aniżeli piękne przybieranie stołu, moja Ido!

- Kim może być ta dziewczynka? - zachodził w głowę Matti, który wraz z Reijo stał

na szczycie pagórka tuż poniżej zabudowań i patrzył, jak Rosjanie schodzą na ląd.

- Od naszej młodości minęło już sporo czasu - odparł Reijo. - Ona właściwie jest już

dorosła, albo prawie. Kiedy Raija wyglądała mniej więcej tak jak ona, kochałem ją już od

dawna.

Matti zerknął na szwagra z ukosa. Pomyślał, że i on również nie powinien pierwszy

rzucać kamienia.

Reijo powitał gości, być może nie z takim uśmiechem jak należy, ale miał

przynajmniej nadzieję, że nie wypadł on wrogo. Troski nie zdołał od siebie odegnać, ale

przecież to nie wina gości. Skąd mogli wiedzieć, że pojawiają się akurat w najmniej

odpowiednim momencie? I pod pewnymi względami to, co się stało, dotyczyło również ich.

Raija była wszak matką Michaiła.

- Raija nie jest zupełnie zdrowa - oznajmił, na tyle wolno i wyraźnie, żeby Oleg go

zrozumiał. Na tyle wolno, że trudno było ukryć, iż za tymi słowami kryje się coś więcej.

Nawet Michaił, który nie znal języka, wychwycił jakiś dziwny ton.

Zresztą to na Michaiła Reijo patrzył, wypowiadając te słowa. Zwracał się do jej syna.

Słowa musiały wprawdzie korzystać z pośrednictwa Olega, lecz tak naprawdę Reijo kierował

je do chłopaka.

- Odcięła sobie palec - dodał Reijo. Nie dało się tego powiedzieć delikatniej.

Wiadomość, bez względu na to, jak by ją opakował, nie mogła być przyjemna.

Michaił zapytał o coś zachrypniętym głosem. Oleg przetłumaczył.

- Czy to jakiś wypadek?

- Tak naprawdę to nie - odparł Reijo. - Nic już jej nie grozi - dodał. - Śpi. I musimy jej

na to pozwolić. Ale wy chodźcie teraz do domu trochę się posilić.

- Czy mogę ją zobaczyć? - Michaił uczynił gwałtowny ruch głową.

Równie dziwnie było oglądać gesty Raiji u tego młodego chłopaka teraz, jak i

wówczas, gdy Reijo widział go po raz pierwszy.

- O tym zdecyduje Ida - odparł Reijo, uśmiechając się leciutko. - Nawet ja nie mam

odwagi jej wyminąć, kiedy stanie przed drzwiami na straży.

Syn Raiji nie miał czasu na wysłuchiwanie całego tłumaczenia Olega. Wielkimi

krokami już maszerował pod górę w stronę domu. Oleg ucichł, przepraszająco wzruszył

ramionami.

- On jest jej synem, no tak... - Reijo uśmiechnął się kącikiem ust.

Oleg pokiwał głową. Objął ramiona ciemnowłosej dziewczyny, która przez cały ten

czas trzymała się z tyłu. Reijo miał wrażenie, że dostrzega w jej oczach błysk, który nie

bardzo pasuje do takiej skromności.

- To moja córka - oznajmił Oleg. - Olga. Ten młody szaławiła ożenił się z nią.

Musieliśmy trochę skłamać co do jego wieku, a Antonia, moja żona, sfałszowała podpis Raiji,

ż

eby w ogóle doszło do ślubu. Do dokumentów dodaliśmy trochę rubli, dla wszelkiej

pewności. I zostali sobie formalnie poślubieni. Miszy trudno się sprzeciwić. W każdym razie

zdobył sobie żonę, z którą w życiu na pewno nie będzie mu nudno.

- Tatusiu! - poprosiła Olga. - Stawiasz mnie w kłopotliwej sytuacji!

Reijo roześmiał się.

- Wszyscy byliśmy kiedyś młodzi - rzucił lekko. - Raija w jego wieku już dawno była

mężatką. Nie moją żoną, ale teraz nią jest.

Oleg zamrugał.

- I co na to ludzie?

- Niewiele gadają. Raija wróciła teraz do domu.

- Skąd to nieszczęście? Reijo w jednej chwili spoważniał.

- O tym porozmawiamy w środku. Chodźcie. Ida wszystko przygotowała. Nie wolno

wam odrzucać naszej gościnności. Raija nigdy by mi nie wybaczyła, gdybym do tego

dopuścił.

Michaiłowi udało się wyminąć Idę.

Nieoczekiwanie pojawił się w izbie, ciemne włosy przeczesał mu wiatr. Bił od niego

zapach morza. Ich spojrzenia spotkały się i niczego więcej już nie było trzeba.

Ida wskazała głową. Zresztą nie było tu zbyt wielu drzwi do wyboru. Dom Reijo nie

zaliczał się do dużych. Dzieci, dorastając, mieściły się w jednej izbie. Żyło się tu skromnie,

lecz nie ubogo.

Michaił poszedł za jej ruchem. Stawiał kroki tak, jakby wciąż chodził po pokładzie.

Oczy Idy zwracały uwagę na takie rzeczy. Zauważyła również, że Michaił jest dobrze

ubrany. Miał na sobie czystą koszulę, szeroką i białą, wsuniętą w spodnie bardziej

nieokreślonego koloru, coś pomiędzy brązowym a czarnym. Był tak szczupły, że spodnie na

nim wisiały. Nosił skórzany pas, dość zniszczony, podobnie zresztą jak długie buty do konnej

jazdy, o które wyraźnie bardzo dbał. Ida nie mogła powstrzymać się od uśmiechu. Takie buty

u marynarza to dziwny widok.

Kurtkę miał z tego samego materiału co spodnie, ale nie tak zniszczoną. I dobrze na

nim leżała. Chłopak był wysoki i chudy, ale Ida już widziała, że na pewno z czasem nabierze

ciała, i to w taki sposób, że będzie podobał się kobietom.

Ta świadomość wypełniła ją niezwykłym uczuciem. Czymś w rodzaju dumy. Tak, tak,

kobiety będą się oglądały za tym chłopakiem. Już był bardzo ładnym chłopcem, a raczej

należałoby powiedzieć: młodym mężczyzną. I był jej bratem. Poczuła dumę. To idiotyczne,

stwierdziła, zastanawiając się nad tym głębiej, lecz ani trochę się tym nie przejęła.

Michaił nie zabawił długo u Raiji.

Ida za nim nie poszła. Uznała, że nie powinna. Miał prawo zostać sam na sam z Raiją.

Z ich wspólną matką. Ida nie nosiła w sobie zazdrości.

Raija była matką Michaiła, prawdziwą matką. Przeżył dzieciństwo, do którego mógł

wracać myślami, przywoływać je w pamięci. Ale Ida już mu nie zazdrościła jak kiedyś.

Michaił otrzymał coś, czego ona nigdy nie doświadczyła, ale żadne z nich nie mogło na to

nijak zaradzić. A gorycz miała przecież nieprzyjemny smak.

Michaił, wróciwszy do izby, delikatnie zamknął za sobą drzwi. Był to drobiazg, ale

Idzie od razu cieplej zrobiło się na sercu. Porządny chłopak ten ich brat. Od razu widać, że

odebrał należyte wychowanie. Miły ten Michaił. Żałowała, że nie może z nim porozmawiać

bez cudzego pośrednictwa. Bardzo chętnie podzieliłaby się z nim swoimi myślami i bacznie

przyjrzała przynajmniej niektórym z jego myśli. Niestety, język rozdzielał ich jak wzburzone

morze.

Reijo i Matti przyszli z pozostałym dwojgiem. Ręka młodej dziewczyny czym prędzej

odszukała dłoń Michaiła, Ida wyczuła u nieznajomej silę. Przywitały się, przelotnie dotknęły

miękkimi policzkami.

Olga miała włosy przewiązane chustką, której ostra zieleń mocno odcinała się od

ciemnego brązu włosów. Loki jednak wysuwały się spod niej, tak jak chciały. Dziewczyna

była niewysoka i niemalże piękna, lecz nie miała w sobie miękkości świadczącej o uległości.

Ida wyczuła to, wychwyciła już w momencie, gdy się z nią witała. I rozumiała,

dlaczego Michaił wybrał akurat tę dziewczynę. Ta panna miała w sobie coś, co przypominało

ich, lecz przede wszystkim była podobna do Raiji.

O wiele większe trudności Ida miała ze zrozumieniem, dlaczego dziewczyna wybrała

akurat Michaiła. Raczej spodziewałaby się po Oldze, że wybierze mężczyznę starszego,

posiadającego więcej siły.

Idzie nie przyszło do głowy, że Olga być może dokonała identycznego wyboru jak ona

sama. Ida nie od razu zauważyła, że tego jej brata z Rosji łączy z Sedolfem bardzo wiele

wspólnych cech.

Nikt nie jadł zbyt dużo, gdy zgromadzili się wokół stołu Reijo. Nakryciu nic nie dało

się zarzucić, ale zabrakło chęci do jedzenia.

Reijo na swój bezpośredni sposób wyjawił, co się stało.

- Ale dlaczego? - dopytywał się Oleg.

- Nie chcę wnikać w przyczyny - odparł Reijo, chociaż Raija wszystko mu wyjaśniła. -

Niech sama wam o tym powie.

- Ona chciała się tego pozbyć - stwierdził Michaił bez namysłu.

Oleg niechętnie przetłumaczył po tym, jak Michaił mu na to pozwolił, a właściwie

niemal do tego zmusił.

- Czy nie jest tak, że przez to jej moc zniknie? - Syn Raiji dobrze znał swoją matkę.

- Misza?

Raija stanęła w drzwiach. Zachwiała się lekko, lecz przytrzymała się futryny. Reijo i

Michaił przypadli do niej jednocześnie. Reijo pozwolił, żeby to syn ją podparł. Raija

skinieniem głowy wskazała na ławę, nie chciała, by zostawiono ją samą. Pragnęła być teraz

wśród nich.

- Już przyjechałeś? - Pogłaskała syna po policzkach, a on uśmiechnął się do niej

zawstydzony, lecz pozwolił jej na pieszczotę. Pozwolił mierzwić sobie włosy, mówić, że są za

długie, pytać, czy w Archangielsku nie ma nikogo, kto by go ostrzygł.

Raija patrzyła na Olega, na Olgę. Uśmiechnęła się blado.

- Wyszłaś za mąż za mojego syna? - spytała Olgę. Dziewczyna potwierdziła

skinieniem głowy.

- To dobrze - stwierdziła Raija. - Dużo o was dwojgu myślałam. Tacy jesteście jeszcze

młodzi, ale być może zostaliście stworzeni dla siebie nawzajem. Szkoda, że nie byłam na

ś

lubie.

Raija nie puszczała Michaiła. Prawą rękę trzymała na kolanach. Reijo spostrzegł, że

nie przestała krwawić. Ale ten przykry dzień zdążył już nabrać innego blasku, ponieważ

statkiem przypłynął Michaił. Reijo cieszył się z tego, cieszył się mimo wszystko.

- Taka jestem głupia, że bardzo chciałabym poznać również to pokolenie, które

nadejdzie po was - powiedziała Raija, długo wpatrując się w syna i w Olgę, a potem w Idę i

Sedolfa. - Moje własne życie mi nie wystarcza. Mało wielkich wydarzeń jest jeszcze przede

mną. To nic nie szkodzi, ale odkryłam, że chcę zobaczyć, co wy poczniecie z danym wam

czasem. To takie wspaniałe móc oglądać wasze dzieci. Pragnę przeżyć tego jak najwięcej.

Powiedziała to w obydwu językach. Wszyscy mieli ją zrozumieć. To było ważne dla

Raiji.

- Stąd ta nieostrożność z siekierą? - W głosie Michaiła zabrzmiała twardość, w której

jednak mieściło się nieskończenie wiele miłości i oddania, a także lęku.

- Próbuję się wykupić. Próbuję kupić sobie czas. - Raija nie tłumaczyła się dokładniej.

- Dlaczego akurat teraz?

- Ponieważ wydaje mi się, że mój czas jest wymierzony. Ponieważ widzę otwarte

drzwi, które czekają.

- Na ciebie? Raija skinęła głową.

- Widnieje na nich moje imię, Misza, a widzę, że wciąż jeszcze mało mi życia. Nie

chcę przejść przez te drzwi. Pragnę zobaczyć, jak rosną moje wnuki, marzę też o tym, żeby

jeszcze raz ujrzeć Rosję. A na to potrzeba mi czasu.

Ucichła. Była taka zmęczona. Straciła wiele krwi. W oczach jej pociemniało, ale

zdołała trzymać się rzeczywistości.

Reijo widział, że Raiji jest trudno. Podniósł ją z ławy, tym razem jego spojrzenie

mówiło, że nie zniesie żadnych sprzeciwów.

- Wrócisz teraz do łóżka, moja pani! Oni przecież zostaną, najdroższa. Masz w sobie

na tyle życia, że na pewno odzyskasz siły. Na dzisiaj dość już uroczystych spotkań!

Raija się nie opierała. Z westchnieniem wtuliła tylko policzek w jego koszulę.

- Dobrze mi z tobą - powiedziała.

4

Ludzie nie biegają pod górę po to, by poczuć wiatr we włosach. Gdy biegną, znaczy,

ż

e stało się coś poważnego.

Reijo spotkał Klemeta na podwórzu.

Mężczyzna ten, nieco starszy od Reijo, był jednym z tych, którzy całkiem niedawno

przenieśli się z ziemianki do niziutkiej chatynki z drewnianych bali. Pokryty darnią dach jego

domostwa ledwie zaczął się zielenić dopiero tego lata. Klemet dorobił się kilku owiec, lecz

nie miał konia. Stopy musiały go zanieść tam, dokąd się wybierał.

- Skąd taki pośpiech? - spytał Reijo. Klemet z trudem chwytał oddech. Nogi trzęsły

mu się tak, że wreszcie osunął się na porośniętą trawą ziemię. Po twarzy kilkoma strumykami

spływał mu pot.

- Dziewczyna - wydyszał. - Maret... Reijo przed oczami stanęła córka Klemeta. Jedyna

dziewczynka w gromadce piętnaściorga dzieci, która jednak dawno już przestała być

dzieckiem. Przez zimę i wiosnę brzuch stałe jej się powiększał, a ludzie uchodzący za tych,

którzy wiedzą najlepiej, gadali, że chyba za wysoko zadarła spódnice przed pewnym kupcem

z okolic Tornea podczas listopadowego jarmarku w ubiegłym roku.

- Maret leży w bólach już drugą dobę... Reijo przymknął oczy.

- Moja baba mówi, że Raija musi przyjść.

Reijo już wcześniej wiedział, że Klemet przybiegł właśnie po Raiję. Nikt w innych

sprawach nie przybiegał na cypel.

- Raija jest chora - powiedział Reijo wolno. Z bólem patrzył, jak w szarych

przekrwionych oczach wieśniaka blaknie nadzieja.

Być może w chałupie Klemeta i tak dość już było gąb do wykarmienia, lecz mimo

wszystko każde istnienie miało dla nich wartość, nakazującą podjąć o nie walkę.

- Zraniła się - ciągnął Reijo. Trudno było mu wyjaśnić to zranienie, ale postanowił

przynajmniej podjąć próbę bez wdawania się w szczegóły. - Straciła palec. Kroiła mięso na

tyle twarde, że zdecydowała się użyć siekiery, a kobiety nie umieją się obchodzić z takim

narzędziem.

Cieszył się, że Raija go nie słyszy, ale po prostu nie potrafił się przemóc, by

powiedzieć prawdę. Uważał, że innym ludziom nic do tego.

Klemet nawet wśród własnego lęku wyraził współczucie.

- Nie ma nikogo innego, kogo można by poprosić o pomoc? - spytał Reijo i znów

napotkał spojrzenie tamtego. Ono samo wystarczyło za odpowiedź.

Wioska nie zawracała Raiji głowy w porę i nie w porę, lecz ludzie wiedzieli o jej

zdolnościach. Nikt nie rozprawiał o nich wielkimi słowami, ale nie miał przy tym wąt-

pliwości, jak się sprawy mają, i zwracano się do niej, gdy wszystkie inne sposoby już

zawiodły.

- Drugą dobę, mówisz? Dowiem się, czy Ida nie zechce do was pójść.

Reijo niemal od razu pożałował swoich słów. Ida w jej stanie nie powinna tego

oglądać, ale co się rzekło, to się rzekło.

- Powinna raczej przyjść jej matka - stwierdził Klemet i wstał. Chciał już odejść.

- Nie napijesz się niczego przedtem? - Nic więcej nie miał do zaproponowania, a

Klemet i tak odmówił.

- Jak Raija dojdzie do siebie - powiedział tylko - spytasz ją, czy nie mogłaby...

Reijo kiwnął głową. Myślał o Maret, o Raiji. I nie wiedział, czy będzie w stanie

powiadomić Raiję. Przecież chciałaby pomóc.

Reijo nie mógł pozbyć się wrażenia, że zamiast serca ma kamień, gdy opowiadał, z

czym przyszedł Klemet.

- Maret jest taka chuda! - wyrwało się Idzie. - I taka wąska w biodrach! A przecież i ze

mną było źle, jak rodziłam swoje.

W pamięci Reijo również obnażyły się tamte wspomnienia. Ida miała ciężki poród.

Niemal przez cały czas dźwigał ją na własnych plecach, krzycząc, kiedy chciała zapaść się w

ciemność i pustkę.

Młodziutkiej Oldze, gdy wszystko jej przetłumaczono, również pobladły policzki.

Dłonie zaczęły poruszać się nerwowo.

- Ktoś musi pomóc - oświadczyła i kazała ojcu przekazać swoje słowa.

Spojrzenia obu młodych kobiet, Olgi i Idy, spotkały się na chwilę. Obie myślały tak

samo, chociaż nie rozumiały swoich słów.

- Idę tam - oznajmiła Ida. Jej mina świadczyła o tym, że podjęła już decyzję. - I gdy

tylko mama odzyska trochę siły, też powinna przyjść.

Zmierzyła się wzrokiem z ojcem. W końcu to Reijo ustąpił.

Olga również podniosła się zdecydowanym ruchem. Z wściekłą prędkością wyrzuciła

z siebie po rosyjsku jakieś słowa, skierowane do Michaiła i Olega. Michaił kiwnął głową i

wyszedł z chaty. Oleg wyjaśnił, że Misza wraca na statek po lekarstwa, i nieco bardziej

zrezygnowanym tonem dodał, że córka postanowiła iść razem z Idą.

- Może zdoła w czymś pomóc - powiedział, wzdychając. - A przemawianie jej do

rozumu na nic się nie zda. Przynajmniej na pewno nie będzie nikomu przeszkadzać. Ona jest

silna - wyjaśnił.

Kobiety zaczekały, aż Misza wróci ze statku. Wręczył swej młodej żonie skórzany

woreczek. Ida w tym czasie zaprzęgła już jednego z koni i wyruszyły we dwie. Córka i

synowa Raiji. Siedziały tak samo, plecy miały tak samo proste i tak samo gwałtownie

poruszały głowami. Jedna miała ten ruch we krwi, druga długo musiała się w nim wprawiać.

- Tak tu cicho - powiedziała Raija po przebudzeniu. Sen nie chciał się zatrzymać na

dłużej. Wstrząs, który zadała swemu ciału, ustąpił. Jego miejsce zajął ból.

- Przestałaś krwawić.

Reijo odgarnął jej włosy z czoła. Raija się pociła. Wiedział, że bardzo teraz cierpi, lecz

swoim zwyczajem nie wspomniała o tym ani słowem. Tym razem sama zawiniła i Reijo

podejrzewał, że w związku z tym będzie milczeć jeszcze bardziej uparcie.

- Wrócili na statek?

- Michaił jest tutaj - odparł Reijo powoli. - Siedzi nad piwem i żuje suszone mięso.

Trochę trudno nam się gada. Rusko - norweski najbardziej nadaje się do handlu. Próbo-

waliśmy, ale wyszło z tego tylko „moja” i „twoja”, niewiele więcej. Przecież nie o rybach i

workach mąki chcemy rozmawiać, moja Raiju.

Przez twarz Reijo na wspomnienie podjętych prób przemknął uśmiech. Zawsze łatwo

się uczył nowych słów, innych języków. Nawet rusko - norweski nie sprawiał mu

najmniejszego kłopotu.

Ale też i był to język, który najlepiej nadawał się do handlu. Po to został stworzony.

Stanowił narzędzie dla rozmaitych ludzi, zajmujących się handlem na wybrzeżu, od Malangen

na zachodzie po położony na wschodzie Archangielsk. Stanowił łataninę kilku garści słów

odartych do pnia, jeśli można tak powiedzieć. Znalazły się w nim słowa i zwroty z portów,

norweskie i rosyjskie, niemieckie, holenderskie, od czasu do czasu trafiały się lapońskie i

fińskie. Ludzie dzięki tym słowom sprzedawali i kupowali, rozmawiali o pogodzie, o

wiatrach, o złej i dobrej żegludze. O tym, gdzie nocowali i jak długo. Poza te sprawy jednak

język ten sięgał niewiele dalej. Być może udawało im się nawiązać przyjaźń za pomocą tych

prostych słów, na ogół jednak pogłębiano ją przy wykorzystaniu innych języków.

Byli kupcy z północy, którzy uczyli się rosyjskiego i traktowali to jako inwestycję,

równie dobrą jak te, które inni czynili w złocie. I byli też handlarze ze wschodu, którzy

przyswajali sobie norweskie słowa z dokładnie tych samych przyczyn.

Patrzono w przyszłość i już wtedy wielu rozumiało, że znajomości nawiązane wzdłuż

północnego wybrzeża mogą pod wieloma względami okazać się bardzo korzystne.

- Boli? - spytał Reijo. Musnął wargami koniuszki własnych palców, nim pogładził

nimi jej wargi.

Raija kiwnęła głową.

- Jest już noc?

- Niedługo będzie rano - odparł.

- A ty z Misza piliście przez całą noc piwo?

- Nie. Raija usiadła na łóżku. Spuściła nogi. Nie kręciło jej się od tego w głowie, tylko

w miejscu, gdzie kiedyś miała palec, pulsowało, ale dało się to wytrzymać.

- Nic mi się nie śniło - powiedziała. - Nawet się nie zbliżyłam do żadnego snu, Reijo.

Może jednak słusznie zrobiłam!

- Córka Klemeta, Maret, leży w bólach - oznajmił Reijo. Trzeba jej było o tym

powiedzieć. Chodziło wszak o życie, i to nie jednej, a dwóch istot. - Ida pojechała tam z Olgą.

Oleg twierdzi, że jego córka przynajmniej nie będzie przeszkadzać. Klemet był tutaj, to już

wówczas trwało drugą dobę. A one nie wróciły.

Upłynęła dobra chwila, zanim Raija coś powiedziała. Tyle miała w sobie sprzecznych

uczuć. Lęk, jakiego nigdy wcześniej nie zaznała, i poczucie obowiązku, które znała aż za

dobrze.

- Zawieziesz mnie tam, Reijo?

Długo się jej przyglądał. Opieranie się nie miało żadnego sensu. Z wiekiem czegoś się

nauczył.

- Jumala! - westchnęła Raija, stając w małej mrocznej chacie Klemeta i jego żony

Marie. Cztery sąsiadki, Ida, Olga i sama Marie już od dwóch dni robiły, co mogły.

Maret, szczupła i wąska w biodrach, leżała na łóżku. Na twarzy miała ślady płaczu.

Pod oczami sińce, policzki szaroblade. Spękane wargi na okrągło formowały te same słowa:

„Chcę umrzeć!”

- Dzięki Bogu, że mogłaś przyjść, Raiju! - Matka Maret również płakała.

Kobiety ze zszarzałych chat nad fiordem rzadko pozwalały sobie na płacz. Idąc pod

wiatr, prostowały plecy. Gdy los atakował niczym ostry podmuch z południowego zachodu,

stawały na szeroko rozstawionych nogach, zakasywały rękawy robionych na drutach

swetrów, mocniej zawiązywały chustki pod brodą i przedzierały się przez trudności w po-

jedynkę lub wspólnie.

Marie Klemetowa płakała, lecz nie pozwoliła, by żal ją sparaliżował. Kobiety

wykorzystały już wszystkie znane sposoby, wszystkie sztuczki akuszerskie. Modliły się do

Pana Boga i próbowały zaklęć, których pastor na pewno by nie pochwalił.

- Dziewczyna nam umiera! - oznajmiła Marie. - Tylko ty możesz ją ocalić!

- Olga dała jakiś proszek ze wschodu - powiedziała Ida. Widać było, że ona również

płakała. Na twarzy miała ślady potu i łez, czerwone oczy. Bliska była rezygnacji, lecz wciąż

zbyt mocno rozgniewana na wyższe moce, które do tego dopuściły, by móc całkiem ustąpić.

- Nie miałyśmy śmiałości podawać jej dużej dawki. Robi się od tego taka zamroczona,

nie ma siły przeć.

- Tak, z tym proszkiem trzeba uważać - przyznała Raija, która go znała. Oleg jej

mówił, jak bardzo potrafi być niebezpieczny. I widziała jego działanie u Jewgienija. Sama

starała się go od tamtej pory nie używać, ale środek ten złagodził najstraszniejsze bóle, kiedy

Jewiegienij stracił rękę. Przez jakiś czas sądziła, że proszek rozwiązuje wszelkie problemy,

dopóki nie zorientowała się, że jedynie stwarza nowe.

- Ona ma nieustanne skurcze prawie przez cały czas - powiedziała Marie. -

Dziewczyna umiera, a dzieciak, czy raczej dzieci, razem z nią.

Zebrane wokół łóżka kobiety pokiwały głowami.

- Na pewno jest więcej niż jedno - westchnęła Ida. - Wygląda na to, że pierwsze jest

ź

le ułożone. Marie próbowała je obrócić.

- Moje dziecko to nie krowa - oświadczyła Marie twardo. - Nie mogę tego zrobić.

Niech mi Bóg wybaczy, lecz wolę raczej poświęcić życie tych nienarodzonych w zamian za

moją córkę. Może to i niechrześcijańskie, ale taka jest prawda.

Raija ją rozumiała.

W całej prawej ręce jej pulsowało. To będzie próba. Być może teraz dowie się, czy jej

się powiodło.

Któraś z innych kobiet powiedziała to, o czym wszystkie myślały. To, co Marie

usiłowała im przekazać, lecz nie potrafiła ubrać w słowa.

- Musimy ją rozciąć i próbować wyciągnąć dzieci.

- To już zaszło tak daleko, że jeśli nic nie zrobimy, możemy ją stracić - dodała inna.

Wspólnie kobiety te były świadkami narodzin większości dzieci we wsi. Ich zręczne

dłonie pomogły wszystkim tym istotom ujrzeć światło.

Marie odłożyła nożyce.

- Nie mogę kroić ciała, które sama wydałam na świat.

Kobiety popatrzyły na Raiję, która w odpowiedzi wysunęła zabandażowaną prawą

rękę. Wiedziała, że nie na wiele może się tu przydać. W końcu nacięcie zrobiła jedna z

najstarszych.

Maret płakała. Zanadto zachrypła, żeby krzyczeć. Gardło miała zbyt obolałe.

- Przywiążcie jej nadgarstki do słupków łóżka - powiedziała Marie nieswoim głosem i

odwróciła się.

Ida z trudem przełknęła ślinę i poświęciła chustkę zdjętą z głowy. Olga prędko

rozwiązała tę, którą nosiła w pasie.

- Mocno - przykazała Raija, kiedy młode kobiety wiązały. - Ale tak, żeby nie

zatamować przepływu krwi.

Siadła przy Maret. Popatrzyła w nabiegłe krwią, półprzytomne oczy.

- Nie wiem, czy będę mogła ci pomóc, Maret - powiedziała spokojnie. Lewą ręką

pogładziła dziewczynę po spoconym czole. Próbowała je schłodzić. Dłonie Raiji były lo-

dowato zimne. Nawet ta, w której opętańczo pulsowało i której brakowało jednego palca, była

zimna jak lód. - Ale spróbuję. Postaraj się użyć tych sił, jakie ci jeszcze zostały, Maret. To się

wkrótce skończy.

- Chcę umrzeć - szepnęła Maret ochryple. Lecz nawet te słowa nie brzmiały już

przekonująco.

- Musisz żyć, Maret. - Raija przyłożyła dłonie do obu policzków dziewczyny.

Siedziała odwrócona plecami do kobiet, które tak się starały uratować dzieci, Maret lub i mat-

kę, i dzieci. Jej ciało zasłaniało Maret widok na to, co robiły z nią kobiety, gdyby nagle

zebrała siły i podniosła głowę.

- Ida ma szczupłe dłonie - powiedziała cierpko jedna ze starszych niewiast.

- Ja nie potrafię! - odparła Ida. Raija odwróciła głowę. Zdołała pochwycić wzrok

córki.

Patrzyła, jak Ida ulega. Ida kiwnęła głową.

- Umyj ręce! - nakazała Raija. A potem znów odwróciła się do rodzącej i widziała już

tylko ją.

Próbowała.

Przywołując wszystko, co w sobie miała, wykorzystując wszystkie zdobyte

dotychczas doświadczenia, usiłowała zebrać całą swoją moc. Chciała skupić ją w ciele,

wyprowadzić z niego i przekazać Maret. Nie wiedziała, w jaki sposób to w ogóle możliwe,

lecz robiła to już wielokrotnie, tyle razy, by móc wierzyć, że to się może stać. Chodziło tu

bardziej o wiarę i wolę aniżeli o wiedzę.

Raija czuła pod dłońmi skórę Maret, lepką i wilgotną. Czuła ruchy szczęk młodej

dziewczyny, czuła, jak rodząca mocno zaciska zęby.

Raija chciała.

Słyszała głosy za plecami. Kobiety, które krótkimi słowami starały się pomóc Idzie

dokonać tego, co niemożliwe.

Raija także zacisnęła zęby. W całej prawej ręce pulsowało, w myślach zginała palec,

którego, jak przecież wiedziała, nie ma. Rzadko aż tak bardzo pragnęła pomóc. W skroniach

jej tętniło, głowa zdawała się pękać, tak bardzo, bardzo chciała ulżyć Maret.

Ciało dziewczyny walczyło z takim samym zacięciem. Oddech z trudem przeciskał się

przez zaciśnięte zęby, lecz matka najwyraźniej zakazała jej wykrzykiwania bólu. Takie

zachowanie nie było dobrze widziane. Kobiety wszak znały swój los od dzieciństwa. Musiały

przygotować się do tego, co je czeka, najlepiej jak umiary. Zresztą i w Biblii napisano, że

dzieci rodzić będą w bólach. Miało to swój początek jeszcze w ogrodach raju, w dniach

grzesznego upadku. Taką karę Pan Bóg wymierzył wszystkim córkom Ewy; podczas każdego

porodu musiały odpokutować za jej grzech.

Ten ból znały wszystkie kobiety. Matki przekazywały córkom, że muszą znosić go z

godnością i nie wyszarpywać wnętrzności krzykiem.

Tak robić nie wolno!

Nie powinna mieć takich myśli. One powinny gdzieś odpłynąć, powinny się zatrzeć.

Powinna całkiem odgrodzić się od rzeczywistości.

Tymczasem Raija w pełni uświadamiała sobie, gdzie jest, o czym myśli. Wyczuwała

wszystko jasno i wyraźnie.

A najmocniej ze wszystkiego własny ból. I rozczarowanie tym, że nie może nic zrobić

dla Maret. Nie może ulżyć jej w cierpieniu.

Ciało Maret opierało się kobietom, opierało się ich rękom, przytrzymującym je,

przeszukującym wnętrze. Maret opierała się falom, które przez nią przechodziły, walczyła

resztką sił, jaka jeszcze jej została.

Raija sama bliska była krzyku, ale zdawała sobie sprawę, że krzycząc, na pewno w

niczym nie pomoże. A w głębi ducha żyła w niej resztka nadziei, maleńka, ostatnia resztka

wiary, że w końcu to odnajdzie i pochwyci, że zdoła przekazać Maret swoją moc, pokonać jej

udrękę, stłumić ten niszczący ciało dziewczyny ból.

- Ciągnij! - za plecami Raiji rozległ się czyjś zduszony głos. Rozpoznała w nim jedną

z najbardziej doświadczonych kobiet. Mało w nim było nadziei.

- Próbuję! - to głos Idy na granicy przenikliwości. Ostry niczym nóż, chociaż jeszcze

nie tnący.

- Ciągnij! - powtórzyła tamta druga. Raija nie mogła otworzyć oczu, nie miała na to

siły, nie miała siły już na nic! Bała się spojrzeć na Idę, bała spojrzeć na kobiety i pokazać im,

ż

e nie jest w stanie podołać temu, co jej zleciły. Przecież one tak w nią wierzyły, a ona nie

potrafiła zrobić dla Maret nic!

Przez ciało rodzącej przetoczyła się kolejna fala i tym razem dziewczyna zaniosła się

krzykiem, jednocześnie zaś rozległ się inny krzyk. To Ida wypuściła z siebie ból, o jaki

przyprawiało ją to, co musiała zrobić.

- Sama widzisz - rozległ się pomruk jednej ze starszych. Raija nie miała siły patrzeć.

Nie miała siły obnażać się przed tymi kobietami.

- Jumala! - wyrwało się Idzie. Głos jej drżał. Raija była pewna, że cała Ida się trzęsie.

Ona nie powinna zbierać takich doświadczeń! Zresztą taka młoda dziewczyna jak Maret

również...

- Chłopiec, Marie - powiedziała któraś z kobiet. Spódnica zaszeleściła po

wyszorowanej podłodze.

Czystość kobiety poczytywały sobie za punkt honoru. Podłogowe deski tarły do

białości piaskiem przyniesionym z rzeki. Nawet jeśli żyli w biedzie, to nie znaczyło, że muszą

ż

yć jak świnie.

- I życie się w nim tli - dodał inny głos. A potem Marie na granicy płaczu:

- Na Boga, jakież to piękne dziecko! Maret, słyszysz mnie, dziewczyno? Chłopiec i w

dodatku śliczny!

- To jeszcze nie koniec - rozległ się cierpki głos za plecami Raiji. - To nie ostatnie.

Ona musi się jeszcze postarać. Przyj, Maret! Jeszcze nie skończyłaś!

Raija poczuła, że Maret płacze.

Ale nawet pragnienie zniknięcia w tym nieznanym świecie nie oddaliło Raiji od

rzeczywistości, w której tkwiła. Czuła pod udami krawędź łóżka. Wprawdzie pod dotykiem

wielu pokoleń wytarła się i zaokrągliła, lecz przy dłuższym siedzeniu wciąż się ją czuło. Ale

Raija nie była też w stanie się poruszyć, nie miała siły ujawniać, że nie potrafi dokonać tego,

czego się po niej oczekuje.

A przecież tak bardzo tego chciała. Dla Maret. Tym razem jednak pragnienie nie

wystarczało.

- Przyj! - nakazywały kobiety za plecami Raiji. I Raija czuła, że Maret się stara, lecz

po kilku dobach w bolesnych skurczach była zanadto wycieńczona.

- Przyj! - zaklinały kobiety. Raija usłyszała, że Ida kolejny raz musi się szykować, by

pomóc rodzącej. Raiję zakłuło w sercu. Tak bardzo było jej szkoda obydwu, i Idy, i Maret.

- Przyj!

- Idzie drugi. - Głos Idy brzmiał ochryple.

Rozległ się dźwięk przypominający popiskiwanie szczeniaka i Raija poczuła, że

miękko jej się robi na sercu. Przynajmniej dzieci żyją. Gorzej było z kobietą, która właśnie

została matką. Oddychała drżąco, osłabła, no ale wciąż jeszcze oddychała.

Raija tak strasznie żałowała, że nie może się z nią podzielić swoimi siłami, swoim

ż

yciem. Wyglądało jednak na to, że jej okrutny zabieg się powiódł. Być może to przez cały

czas było takie proste. Ktoś obdarzony mocami, jakich jej użyczono, musiał mieć wszystkie

członki...

- Znowu chłopiec - rozległ się czyjś głos. Maret nie miała sił już nawet na to, żeby się

uśmiechnąć.

To, co w niej zostało, starało się jedynie przeżyć, przetrwać.

- Niech Klemet znajdzie kogoś, kto będzie mógł ochrzcić dzieci - oświadczyła któraś.

- Są nie większe od kociąt. Nie należy się spodziewać, że przeżyją, zwłaszcza kiedy matka

jest taka słaba. Lepiej je ochrzcić niż skazać na wieczne potępienie. Przecież to nie wina

dzieci, że zostały poczęte w grzechu!

- Nie gadaj tak! - Głos Idy zabrzmiał jeszcze ostrzej. - Maret i tak ma już dość, nie

dokładajcie jej jeszcze ciężaru!

- Proszę, proszę, słuchajcie tej młodej owieczki!

Raija pogardzała sobą za to, że nic nie mówi. Nie mogła jednak zdobyć się na nic,

potrafiła jedynie pozostawać niewidzialna.

Usłyszała trzaśniecie drzwi. Ktoś więc wyszedł poszukać osoby uważanej za

odpowiednią do udzielenia chrztu w potrzebie. Raija słyszała, że Marie w ustach smakuje róż-

ne imiona. Należało uczcić imię krewnych, chociaż dzieci Maret przyszły na świat bez ojca,

który by się do nich przyznał.

- Trzeba pomóc przy łożysku.

Za plecami Raiji coś się zakołysało. Doświadczone kobiety miały okrągłe ciała i

mocne, zdecydowane ruchy; wiedziały, co teraz do nich należy. Jedna z nich całym swym

ciężarem położyła się na brzuchu Maret, ciałem i rękami starała się wycisnąć z niej łożysko.

- Na Boga Ojca!

- Jeszcze jeden! Zręczne dłonie pośpieszyły z pomocą, ciągnęły, pomagały przyjść na

ś

wiat.

- Tego i tak nie dałoby się uratować - oświadczyła Marie, gdy przedłużająca się cisza

zaczęła już bardzo ciążyć.

- Szyję ma oplataną pępowiną - dodała inna z kobiet. Maret oddychała słabo, straciła

już przytomność.

- Umyjcie go i nadajcie mu imię - nakazała Marie. - Nawet nam musi być wolno to

zrobić w takiej sytuacji.

- Ale przecież on urodził się martwy! Umarł już w łonie matki!

- To mój wnuk! Nie zamierzam skazywać go na zatracenie. Nadamy mu imię i

oddamy pod opiekę Panu Bogu. I powiemy, że ostatnie tchnienie wydał później.

Marie okazywała taką władczość, jaką mało kto widział u niej wcześniej.

- Jak go nazwiemy? - spytała miękko Ida.

- Jakub - oświadczyła Marie stanowczo. - Maret bardzo lubiła opowieść o Jakubie i

jego braciach.

- To musiało być tak czy owak już dawno temu - zauważyła któraś kwaśno, lecz

prędko ją uciszono.

- Chrzczę cię, Jakubie, w imię Jezusa Chrystusa - powiedziała Ida. - Nie wiem, czy

dobrze robię, ale Bóg musi mieć przynajmniej tyle dobroci, by przyjąć go do siebie, pomimo

iż ja nie znam może właściwych słów.

Marie polała ciemną główkę wodą.

Potem tą samą wodą obmyły martwego chłopczyka i Marie owinęła go w biały

ręcznik. Wyglądał, jakby tylko spał. Maleńki i pomarszczony, wręcz nie do odróżnienia od

swych dwóch braci, którzy wciąż trzymali się życia maleńkimi, niemal przezroczystymi

paluszkami.

Raija wzięła się w garść i powoli otworzyła oczy. Ciało miała takie ospałe.

- Daj Maret trochę tego białego proszku - zwróciła się cicho do Olgi.

Spojrzenie dziewczyny się ożywiło.

- Nic nie mogłaś zrobić?

- Nie mogłam. Raija powiedziała Marie i pozostałym kobietom, że jej zdaniem Maret

powinna dostać ów środek uśmierzający ból.

Marie kiwnęła głową. Wzięła na siebie odpowiedzialność. Maret była jej córką, to ona

musiała pozwolić lub się sprzeciwić. Pozwoliła.

Olga rozmieszała szczyptę proszku w ciepłej wodzie, Raija pomogła wlać ją w usta

Maret. Niewiele spłynęło do gardła dziewczyny, bały się zresztą wlewać więcej, bo Maret

była prawie nieprzytomna. Leżała jakby w śpiączce, która przerażała Marie.

- Połóż jej trochę tego proszku na języku - poprosiła Olgę i dziewczyna posypała

szczyptą język Maret najdalej jak udało jej się sięgnąć.

- To powinno uśmierzyć ból - powiedziała Raija, nie spuszczając z oczu Marie. - Ale

nie mogę obiecać, że ona to przetrwa.

- Może to za wiele, by można się tego spodziewać - stwierdziła Marie. Była blada,

lecz nie bała się spojrzeć w oczy rzeczywistości. - Jak Klemet wróci, ochrzcimy Dawida i

Eliasza.

- Chyba mi się powiodło - powiedziała Raija, kiedy Reijo wiózł je do domu.

Jechali wozem we czworo, Reijo, Raija, Ida i Olga, lecz poza Raiją nikt się nie

odzywał.

- Nie miałam możności jej pomóc, musiałam udawać, bo tak przykro było sprawić im

zawód. Bałam się o siebie i bałam się o nich wszystkich, i o to, że rozczarowanie odbierze im

siły.

- Czy nie tego właśnie chciałaś? - spytał Reijo przybity.

- Chciałam sama się od tego uwolnić - odparła Raija słabym głosem. - Miałam w

myślach tylko jedno i wolałam nie pamiętać o takich ludziach jak Maret. To również ciężar,

który teraz trudno mi udźwignąć. Zapłaciłam cenę wyższą niż mój własny ból.

- Myślisz, że dzieci przeżyją? - spytała Ida drżącym głosem. Raija popatrzyła córce w

oczy.

- Są bardzo małe - powiedziała w końcu z rezygnacją. Widziała już śmierć tylu dzieci.

Widziała takie, które powinny dorosnąć, ale nigdy nie miały możliwości przeżycia. Nadzieje,

które w sobie nosiła, gdy była młodsza, okryły się ciężkim płaszczem rzeczywistości.

A rzeczywistość miała smak goryczy.

- A Maret? - dopytywała się Ida.

- Maret sama widziałaś - odparła Raija. - Jest taka drobna i chuda. Jej matka mówi, że

zawsze była słabowita. Walczyła przez dwie doby, myślisz, że zostały jej jeszcze siły?

- Mogłabyś jej pomóc, gdybyś...

Raija patrzyła gdzieś daleko poza córkę. Dalej niż sięgał jej wzrok.

- Tego nigdy się nie dowiemy, prawda? Również Raija miała w ustach smak goryczy.

5

Reijo delikatnie zmieniał opatrunek na kikucie palca. Bolało bardzo. Bardziej niż w

chwilę po tym, gdy się to stało. Bardziej niż wówczas, gdy próbowała pomóc Maret, a sama

starała się jedynie ukryć.

- Zawsze tak gruntownie bierzesz się do dzieła - stwierdził Reijo. Dłonie miał bardzo

delikatne.

- Nie myślałam o tym, że będzie bolało - odparła Raija. Oboje wiedzieli, że nie

rozmawiają o bólu wywołanym zranieniem. - Nie sądziłam, że tak mnie dotknie to, że nie

mogę pomóc, że nie jestem w stanie tego zrobić. Z czasem przyjęłam to za pewnik. Na

Jumalę, pamiętasz, Reijo? Pamiętasz, jak się to wszystko zaczęło?

Reijo skinął głową. Myślami przyłączył się do jej myśli, które pofrunęły na pustkowia,

w zaklęte miejsce, gdzie tańczą huldry, na płaskowyżu na północy.

Od tamtego czasu upłynęło całe życie. Byli wówczas tacy młodzi. Wierzyli, że tam, na

północy, dane im będzie rozpocząć wszystko od nowa. I chyba tak się stało, lecz inaczej, niż

sobie to wyobrażali. Poruszyli coś, co raczej powinno pozostać nietknięte. Być może należało

ominąć to szerokim lukiem.

Raija znalazła duszę, która nie mogła zaznać spokoju. Przyjęła to z dumnie

podniesioną głową, z prostym karkiem. Nie zdawała sobie sprawy z tego, co bierze w swoje

ręce. Nigdy nie miała wyboru. Reijo jednak przeczuwał, Że postąpiłaby tak samo nawet

wówczas, gdyby pokazano jej skutki tej decyzji jeszcze przed jej podjęciem.

- Po co cały ten ból? - zastanawiała się Raija. Jej dłoń wciąż spoczywała między

rękami Reijo. - Nie chodzi mi o mój ból - wyjaśniła natychmiast - lecz wszystko to, co widzę.

Cierpienie Maret. Ból, który mieszka w małych chatach. Wszystko to, czemu nie da się

zaradzić. Wszystko, co tkwi tak głęboko, Reijo. Co wrosło w ściany. Utkwiło pod dachami z

darni. Co jest w kamieniach, które wydobywa się z ziemi. W pęcherzach, pojawiających się

na dłoniach podczas wiosłowania przez fiord. Ten ból, który tkwi w barkach zgiętych od

nosidła po całym życiu wypełnionym dźwiganiem wody. Rozumiesz to, Reijo? Skąd cały ten

ból? Reijo wiedział, o czym mówi Raija. Ale od zrozumienia do odpowiedzi jeszcze droga

daleka.

- Mieliśmy szczęście - powiedział tylko.

- Przecież to moglibyśmy być my. - Raija ubrała w słowa resztę jego myśli.

Oboje pochodzili z szarych ubogich chałup. Z torfowych ziemianek. Z powszednich

dni wypełnionych prostym jedzeniem biedaków, podawanym na zniszczonych stołach. Nie z

nędzy i głodu, ale też i nie ze zbytku.

Pochodzili od ludzi, którzy zawsze marzyli o czymś innym, lepszym. Od ludzi, którzy

nie wierzyli w spełnienie marzeń, jeśli o nich chodzi, lecz nie tracili nadziei, że być może ich

dzieciom uda się pochwycić szczerozłoty puszek dmuchawca. Marzenia zawsze wiązano z

tymi, którzy przyjdą później. Żyło się dla następnych pokoleń, dla nich spędzało się

powszednie dni wśród brązu i szarości. Na tyle jednak zdawano sobie sprawę z

rzeczywistości, że nie pozwalano uwieść się baśniom.

Marzenia nigdy nie dotyczyły tego, kto je snuł. Marzenia dotyczyły dzieci. Zawsze

dzieci.

Ból natomiast przynależny był ich własnemu pokoleniu.

- Doprawdy, mam za co dziękować, mimo wszystko, Reijo. Mogłabym siedzieć w

chacie o wiele nędzniejszej niż ta. Odkąd odesłali mnie z domu, już nigdy nie zaznałam

głodu.

- Tak teraz myślisz? - spytał Reijo cicho.

Wokół nich panowała cisza. Żar na palenisku też jakby wstrzymał oddech. Zmienił się

w czerwoną ciszę w jasności nocy.

- Tak, tak myślę teraz. - Raija odetchnęła głęboko i drżąco. - Ale chętnie obeszłabym

się bez tego bólu. Nie mam tu na myśli siebie, to nie tak. Ale widzę mnóstwo rzeczy, które

chciałabym odmienić, Reijo.

Ż

adne z nich jednak nie mogło zrobić zbyt wiele. Mieli przynajmniej tę świadomość.

- Może nie powinniśmy aż tak dużo myśleć - stwierdził Reijo. - Trzeba po prostu żyć,

moja Raiju. Tylko żyć. My dwoje widzieliśmy już prawie wszystko. Próby zobaczenia na-

prawdę wszystkiego i tak na nic się nie zdadzą. Tak mało czasu już zostało tobie i mnie, a

myśli niosą ze sobą tyle bólu.

- Obejmij mnie - poprosiła.

Być może jednak tak naprawdę to ona objęła jego. Mieli swoje objęcia dla siebie.

Tyle było między nimi czułości.

- Bez wątpienia właśnie ty byłeś tym moim jedynym wiernym przyjacielem w życiu -

powiedziała Raija. Wyciągnęła z pamięci dawne słowa, przepowiednię Elle, wygłoszoną w

przełomowej chwili dzieciństwa.

- Wtedy nie chciałem być jedynie twoim przyjacielem - uśmiechnął się Reijo. -

Uraziłabyś mnie, gdybyś mi o tym powiedziała wcześniej. Potrafiłem przecież wówczas przez

tyle dni czekać na jeden twój uśmiech. Teraz cieszę się, że tak mówisz. Przyjaciel to słowo,

które tak pięknie brzmi, moja Raiju.

Obydwoje dorośli.

Ów gorący ogień, którego oboje szukali, bardziej ich oparzył, niż ogrzał. Przytulna

bliskość była dla nich o wiele ważniejsza aniżeli owe lśnienia błyskawic, które podpalają

wyschnięte wrzosowiska podczas nagłych letnich burz.

- Dlaczego musi upłynąć tyle czasu, nim człowiek się nauczy? - zadawał sobie pytanie

Reijo.

To był czas stawiania pytań, na które żadne z nich nie mogło tak naprawdę

odpowiedzieć.

- Bardziej niż czegokolwiek pragnę teraz spokoju - wyznała Raija. - Bliskości. W

ciszy. Pragnę dobrego spokoju i chcę się nim dzielić z tobą. Dzielić się nim ze wszystkimi,

którzy są naszą rodziną. Pragnę trzymać się tego, co jest nasze.

- Nasze... - Reijo słowo zawisło na wargach. - Nie wiem, czy potrafisz zostać tylko

Raiją żoną Reijo, nawet jeśli będziesz się bardzo starać, moja kochana. Twoje imię nigdy nie

łączyło się z moim w taki sposób, nigdy nie wypowiadano ich jednym tchem.

- Jestem swoja własna. Uśmiech Reijo pofrunął do niej. Czuł kolce wystawione w jego

stronę, przypominające sterczące ciernie karmazyna.

- Raija żona Mikkala też nigdy nie brzmiało dobrze w moich uszach - powiedział

spokojnie.

- Bo w rzeczywistości nigdy tak nie było - odparła. Ale ramiona, którymi go

obejmowała, były rzeczywiste.

Reijo żył już za długo, żeby się zastanawiać, dlaczego dzieje się tak, a nie inaczej.

Chwile następowały jedna po drugiej, a on je przyjmował. Tylko to miało jakieś znaczenie.

Uczestniczyć, być przytomnym, czuć, gdy życie je przynosiło.

Pocałunki były niczym sierpniowe moroszki. Odcienie stawały się takie wyraźne.

Wszystko się ze sobą łączyło.

Uwolnili ową nabrzmiałą dojrzałą tęsknotę. W spokoju. Zmysły piły powoli.

Zaspokajali pragnienie, nie zadając sobie nawzajem bólu.

Koniuszki palców Raiji przebiegły po twarzy Reijo. Dotykanie go w taki sposób

niemal koiło ból. Było dziwne, dobre. I niepojęte.

Ale człowiek nie wszystko musi pojąć. Coś powinno pozostać tajemnicą. Istnieją

rzeczy, których nigdy nie powinien wziąć w ręce, jedynie domyślać się ich i w nie wierzyć.

W tej chwili czuła, że istnieje. Wiedziała to z niezachwianą pewnością, która wręcz ją

przerażała. Niemal mogła zobaczyć tę rzeczywistość z jakiegoś innego miejsca. Widziała

własne palce na skórze Reijo. Bandaż, który z taką troskliwością jej założył. Na jego twarzy

odblask porannych godzin spędzonych na łodzi, na fiordzie, dni w lesie i w górach. To gorące

pieszczoty nieba nadały jego skórze ten odcień.

Jej oczy patrzyły, chłonęły ów obraz ich obojga. Podobał się Raiji, lecz nie potrafiła

stwierdzić, czy pragnie, by zawsze taki pozostał.

Na wodach fiordu kołysał się statek i obcym językiem opowiadał, że wiodła różne

ż

ycia, na wiele sposobów. Wszystkie były równie rzeczywiste.

Na Jumalę! Jak mogła sądzić, że krew przyniesie jej wyzwolenie?

Rzeczywistość obnażyła się przed nią do naga.

Reijo zapiął spodnie. Spódnicą porządnie zakrył jej łydki. Tyle mieli wspólnie

przeżytych chwil, które gdzieś się zagubiły. Wpadły jak krople wody do kałuży i po jakimś

czasie wyparowały w słońcu.

Raija nie chciała, by taki sam los spotkał tę chwilę. Tę, w której tkwiła i którą

nazywała teraźniejszością.

- Coś w rodzaju miłości - powiedział Reijo miękko. Zatopił dłoń w jej włosach. Raija

dostrzegła w jego oczach znajomą zadumę. Nie rozumiała jej, lecz lubiła na nią patrzeć.

Słowa, które przed chwilą wypowiedział, były tak naprawdę jej słowami. Tymi, które

powtarzała tak często, że aż wytarły się po brzegach. Teraz zabrzmiały jak nowe. Słowa.

Znaczenie. Teraz należały również do niego. Były prawdziwe inaczej, niż gdy należały tylko

do niej:

- Czy kiedykolwiek zdarzyło ci się żałować, że wplątałam się w twoje życie?

Na twarzy Reijo pojawiła się wesołość, gdy na nią patrzył. Oczyma szukał śladów

tego, co kryło się za jej pytaniem. Raija była poważna.

- A kto wie, kogo mógłbym dostać zamiast ciebie?

- Musiałeś o tym myśleć!

Oczywiście, że myślał. Przeklinał każdą chwilę, którą z nią spędził. I to nie raz, a po

wielekroć. Nie dałoby się zliczyć, ile razy pragnął, by ktoś oczyścił jego czas i dni. Marzył o

nowych możliwościach, o zaczynaniu od samego początku.

Marzył o kobiecie takiej jak Helena. O całym nowym życiu. Bez zmartwień. O całym

ż

yciu leniwym jak popołudnie późnego lata, kołyszącym się na fiordzie, niemal zapadającym

w sen.

Dobry Stwórco, jakże on potrafił marzyć! Snuć fantazje!

- Gdybyś ty mogła wybierać, moja Raiju, gdybyś mogła na nowo wybierać swoje

ś

cieżki... Zrobiłabyś to? Czy był jakiś zakręt na twojej drodze, na którym mogłaś wybrać

Mikkala? Potrafisz wyobrazić sobie życie razem z nim? Zdecydowałabyś się na to?

Zamieniłabyś wszystko, co przeżyłaś, na to marzenie?

Raija wiedziała, jak bardzo niesprawiedliwy byłby taki handel. Zamienić wszystko, co

miało dla niej wartość, na coś tak nieuchwytnego jak marzenie. Na dym unoszący się znad

ogniska.

Pojawiały się jednak chwile, w których gotowa była odpowiedzieć na pytanie Reijo

twierdząco.

- Teraz nie - powiedziała.

Ta odpowiedź niosła w sobie coś w rodzaju prawdy. Pomógł jej wstać, dołożył jeszcze

polano, żeby w chacie było ciepło aż do rana.

Statek kołysał się tak daleko, jak pozwalał mu na to łańcuch kotwicy. Ciężki i obcy tu,

niemal w samej głębi fiordu.

- Powinniśmy pojechać do Archangielska! - wybuchnęła nagle Raija. - Tyle tam

rzeczy, które chciałabym ci pokazać, Reijo!

- Może to by się udało jakoś zrobić.

- Mówisz poważnie? Naprawdę?

- Tak, poważnie. Może dlatego, że taki jestem śpiący. Przytul się do mnie, żeby mogły

nam się przyśnić te same sny. Pozwól mi najpierw zbliżyć się do Archangielska w myślach,

Raiju. Gdybym miał łódkę, sam bym pożeglował na wschód.

- Moglibyśmy tam zostać przez zimę. Ta myśl była niczym ptak, który pierwszy raz

unosi się na skrzydłach. Niepewny, lecz szczęśliwy...

Reijo nie odpowiedział. Powiódł ją tylko do alkowy.

Z policzkiem wtulonym w jego bark, z zapachem i ciepłem jego skóry jako przyprawy

dla zmysłów, w samej koszuli pod wełnianym kocem, tęsknota Raiji powędrowała na wschód.

To było takie rzeczywiste.

We śnie brakło miejsca na zrozumienie, lecz mimo to się pojawiło.

Takie rzeczywiste.

Nawet w Tornedalen jego wzrok nie sięgał tak szeroko. Tam wznoszący się ku niebu

ś

wierkowy las stanowił obramowanie rozłożystych krajobrazów.

Przed oczami przesunęło mu się wiele obrazów, zanim horyzont odgrodził ostateczną

cienką jak włos kreską to, czego mógł dotknąć, i to, co znajdowało się na zewnątrz.

Wiedział, że nie może tego dotykać, lecz nie stało się to z tego powodu wcale mniej

rzeczywiste.

Również głos był rzeczywisty.

Znał go, to głos brata. Nie brata tej samej krwi, lecz tego samego serca, wolności i

wyboru.

- Nigdy nie chciałem jej straszyć. Nie chciałem posiąść jej na własność. Nigdy nie

przyjdę po to, żeby ją zabrać. Musi przyjść sama. Z własnej nieprzymuszonej woli. To dla

mnie bolesne, że sama zadała sobie taką ranę.

To nie dawało objąć się rozumem. Reijo w pełni zdawał sobie sprawę z tego, że on do

tego świata nie należy. Było takim samym szaleństwem jak próba złowienia czarniaków w

strumieniu poniżej cypla.

- Nie spodziewałeś się, że ciebie wezwę? Reijo pokręcił głową. Tu było pięknie,

zielono. Nieskończona bujność. Te okolice musiały być nadzwyczaj żyzne.

Reijo rozumiał, że panuje tu spokój, że za tym miejscem można tęsknić.

- Jej jest dobrze. - To zabrzmiał jego własny głos. Dziwnie było napotkać żółtopiwne

spojrzenie, mające w sobie więcej barwy słońca aniżeli drewna.

Jaka ta twarz młoda!

Mikkal nosił ciało z czasów pamiętanych przez Reijo. Potrafił nazwać wydarzenia,

które powinny pozostawić świeże ślady na tej młodej twarzy. Być może te zmarszczki wciąż

na niej tkwiły, oczy Reijo szukały, lecz nie znalazły. Może żywymi oczami nie dawało się ich

dostrzec?

- Nie przeniknę w jej dzień. Nie wejdę między was.

- Nie możesz czy nie chcesz? - spytał Reijo. Jakże jasno myślał w tym śnie!

- Nie chcę.

Pomiędzy ich spojrzeniami zawisło zrozumienie. Niczym most bez słupów

zawieszony na linach i zaciśniętych na mrozie węzłach.

- Od tego, co w niej tkwi, nie ma ucieczki - oznajmił Mikkal. - Nie ma żadnych

ś

cieżek na skróty. Nie ma dokąd uciekać. Nie ma innego miejsca niż tutaj.

- Dlaczego Maret umarła?

- Dla Maret nie było już więcej dni. Tak już jest z nami wszystkimi. Nasze dni się

kończą. Potem następuje kolejny początek.

Reijo nie był przekonany do takiego spojrzenia na życie.

Było ono podobne do tego tak chętnie wbijanego im do głów przez pastora. Bóg, który

karze i zbawia. Człowiek, który nigdy nie jest w stanie sprostać w życiu przykazaniom i wy-

maganiom, na kolanach, ze zgiętym karkiem, pogrążony w na poły szczerym żalu, nawet za

grzechy, których nie rozumie.

- Życie łapie śmierć za ogon - powiedział Mikkal. Posiadł o wiele większą mądrość,

aniżeli w czasach, które zapamiętał Reijo. To się nie trzymało kupy.

Ten młody człowiek musiał być kim innym niż zewnętrzna powłoka człowieka,

pozostająca w pamięci Reijo.

- To się wszystko ze sobą łączy, wszystko. Śmierć rodzi życie, życie zaś musi podążać

do śmierci. Taka jest rzeczywistość, nie zauważyłeś tego, Reijo?

Reijo poczuł, że kiwa głową. I pomyślał o kwiatach. Trudno mu było wyobrazić sobie

ludzi żyjących tak jak kwiaty. Nie bardzo mu się to udało, ale przyjął przynajmniej początek

tej myśli.

- Nie chcę jej odbierać niczego, co ona pragnie zachować - rzekł Mikkal ze smutkiem.

- Ona nigdzie nie pójdzie, jeśli sama nie będzie tego chciała. I to bardzo...

Reijo zrozumiał. I dziwił się, dlaczego strach Raiji był taki uporczywy. Musiał z

czegoś wyrosnąć. Przecież Raija nigdy nie bała się cieni. Na to zbyt długo żyła między nimi.

Czy w takim miejscu można kłamać?

- Przyjdzie, kiedy zechce - zapewnił Mikkal jeszcze raz, jak gdyby torując sobie drogę

do myśli Reijo z równą łatwością, jak uchyla się połę jurty. - Nie skradnę czasu z twojej

rzeczywistości. Nie chcę kraść niczego, co należy do innych. Tutaj jest dosyć czasu.

Rozłożył ręce. Objął nimi cały krajobraz, jaki Reijo widział dookoła. Teraz

przynajmniej wierzył Mikkalowi. Tutaj był czas i spokój.

- Ona nie może się mnie bać!

Pod pewnymi względami byli braćmi, lecz na ich braterstwo, na ich więź zabrakło

przestrzeni ponad granicami dzielącymi ich istnienia.

Reijo nie potrafił się przemóc, żeby nazwać to życiem. Niech więc pozostanie

istnieniem...

- Nie jestem pewien, czy mogę jej zanieść takie przesłanie.

- Może masz rację, lecz mógłbyś jej pomóc to zrozumieć.

Niech nie będą to moje słowa, lecz kwiat wyrastający z jej własnych myśli, Rei jo.

Niech to będzie lodowy jaskier, wykwitający ze zmrożonych kamieni jej wątpliwości. Niech

jej zimny jak śniegowa zaspa lęk zapłonie i obdarzy ten kwiatek życiem. Niech pomoże mu

rozpostrzeć białe płatki. Niech staną się czerwone, niemal niebieskie. Niech ona zrozumie, że

mnie nie musi się bać. Nie chcę odbierać jej życia. Nie chcę nic szarpać na strzępy. Nie

potrafię jej skrzywdzić. Ona musi o tym wiedzieć. Jej zaufanie nie może zblaknąć!

- Uczynię, co tylko będę mógł. Ale nie zaszczepię jej żadnych nowych myśli. O to nie

możesz mnie prosić. Nie mogłeś mnie o to prosić również przedtem.

Młoda twarz Mikkala rozjaśniła się w uśmiechu, lecz Reijo to nie wzruszyło.

Zorientował się, że się z tego cieszy.

Być może było tu pięknie, wzrok sięgał daleko, lecz czuł, że ten krajobraz nie jest dla

niego.

- Nie będę cię więcej nachodził - obiecał Mikkal. Biła teraz od niego wielka powaga. -

Lecz kiedy ona mnie wezwie, będę gotowy.

Reijo wciągnął oddech, ale nie znalazł żadnych słów odpowiednich na pożegnanie. Z

gestu, który miał zamiar uczynić, nic nie wyszło.

Nadszedł ranek.

Mężczyźni nie mogli sobie zrobić wolnego w środku tygodnia. Rankiem znów

wyprawili się na polanę do Mattiego i Elise, którzy czekali na ukończenie obory. Nie

powinno się siedzieć z założonymi rękami, kiedy wśród gór zawitała dobra pogoda.

Wioskowi ludzie już handlowali z Michaiłem. On przecież był również kupcem, choć

przyjechał przede wszystkim w odwiedziny do matki. Statek wyładowany był rosyjskimi

towarami, a mąka w odnogach fiordów wzdłuż norweskiego wybrzeża cieszyła się dużym

popytem. Znad fiordu Lyngen daleko było do Bergen.

Wzdłuż północnych wybrzeży rozmawiano o wyłowieniu z morza dostatecznych

ilości mąki, by starczyło jej na zimowe zapasy. Mało kto nie wymieniał złowionych ryb na

przeznaczoną na przetrwanie zimy mąkę. Ci, którym połów się udał, mogli teraz powiosłować

do domu, wioząc pięć, sześć worków pełnych mąki.

Rosyjska mąka była dobra, a dla worków po opróżnieniu również znajdowało się

zastosowanie. Niewiele szło na straty u ludzi, u których pod niską powałą musiała stale gościć

oszczędność.

Raija przyglądała się łódkom otaczającym statek. Widok ten napełniał ją dumą.

Jewgienij również byłby dumny. Misza doprawdy nie miał się czego powstydzić.

Raija jednak nie chciała wierzyć, że Jewgienij pilnuje syna albo jej.

Jewgienij umarł. Odszedł.

Mikkal wciąż był...

Nie śnił jej się już teraz, lecz wyczuwała jego obecność. Mikkal nie odszedł. Został.

Był równie rzeczywisty jak krew krążąca w jej żyłach. Tkwił w jej krwi.

- Wciąż mnie boli - odpowiedziała na pytanie Reijo, które przeniknęło do niej poprzez

mur myśli.

Stał już gotów do wyjścia, służyć młodzieży pomocą w tym, co opanował lepiej niż

większość innych ludzi.

- Ale dam sobie radę. Musiała na niego popatrzeć. Reijo miał w oczach jakieś głębokie

zdumienie. Przyglądał się jej badawczo, jak gdyby szukał w niej czegoś nowego. Raija

poczuła się nieswojo. Jeśli ktoś w ogóle potrafił czytać z jej twarzy, to człowiekiem tym

musiał być właśnie Reijo.

Ale on nic tam nie zobaczył. Być może więc nie było czego szukać.

- Możliwe, że na nic nie zda się ucieczka od tego, co posiadasz - powiedział tylko.

Raija westchnęła. Patrzyła, jak on się oddala. Zachodziła w głowę, co też właściwie

usiłował jej przekazać. Rozumiała myśl, która kryła się za tymi słowami. Nie wiedziała

jednak, co skłoniło Reijo, by wystąpił z tym akurat teraz.

Pod bandażem wciąż jej pulsowało. Raija stale czuła tamten palec, którego nie było.

Zginała go w myślach, a to, że Mikkal już jej się nie śnił, o niczym nie świadczyło.

Raija została sama na cyplu. Jej spojrzenie kąpało się w fiordzie. Pragnęła, aby.

Michaiłowi zostało to oszczędzone. Olga. Wciąż pewną trudność sprawiało jej myślenie o

Oldze jako synowej. Jako żonie Miszy. Olga przecież była w pewnym sensie również jej

dzieckiem, Raija żywiła wobec niej takie właśnie uczucia. Lecz może jednak podświadomie

pragnęła tego małżeństwa? Raija nie miała pewności. Żartowały na ten temat z Antonią, lecz

ż

adna z nich tak naprawdę w to nie wierzyła.

Ale może był w tym jakiś głębszy sens.

Raija nie miała siły dłużej się nad tym zastanawiać. Przysięgła sobie, że będzie po

prostu żyć, mniej myśleć, lecz jakże łatwo zgrzeszyć przeciwko takim obietnicom. Wszak

była odpowiedzialna jedynie sama przed sobą, skoro nikt inny o nich nie wiedział.

Wśród wielu niebieskich i brunatnoszarych postaci na pokładzie pojawiła się sylwetka

w czerwieni. Widać było rękę machającą w stronę lądu. Całe ciało Olgi machało. Chodziła z

gołą głową, naśladując w tym zarówno Antonię, jak i Raiję. Raija uśmiechnęła się,

odmachała. Widziała, jak wiatr śpiewa w kędziorach Olgi. Wezbrała w niej czułość, zaczęła

ją wypełniać jak naczynie.

Fantazja kolorowała pierwsze gorzkie wspomnienia Raiji. Widziała samą siebie wśród

wiosennych roztopów na wietrze, dziecko pozostawione wśród obcych, gdy ojciec odchodził.

Wcześniej utkwiły jej w pamięci tylko jego plecy, stopy zapadające się w żółtoszarej lodowej

brei. Teraz Raija była w stanie zobaczyć również samą siebie, dziecko owinięte wielką

brunatną chustą. Kosmyki włosów wysuwające się spod niej i zmieniające się w oczach

Mikkala w krucze skrzydła. Widziała też czternastolatka w skórzanej kurcie i spodniach ze

skóry. Pamiętała, że jeden z rzemieni przy zimowych butach miał barwę bledszą niż drugi.

Przypominała sobie jego czapkę. Poczucie bezpieczeństwa w objęciach chłopca niewiele

starszego od niej.

Wiatr we włosach Olgi przywiał Raiję z powrotem do rzeczywistości. Zdołała patrzeć

na to wspomnienie, nie zaprawiając go bólem. Widać pogodziła się z przeszłością.

To dobre uczucie.

Gorycz była zła.

Olga przypłynęła na brzeg szalupą. Raija siedziała na schodach, wędrując daleko

spojrzeniem. W myślach zrywała rośliny, w których miała farbować wełnę jesienią, a może

dopiero przyszłą wiosną. Musi nakłonić Reijo, żeby zrobił jej warsztat tkacki. Miała wielką

ochotę tkać!

Ciemnoczerwona spódnica Olgi była mokra aż do połowy łydek. Dziewczyna pod

pachą niosła buty do konnej jazdy. Przysiadłszy przy Raiji, wykręciła spódnicę.

- Misza twierdzi, że jestem bardzo niecierpliwa - powiedziała.

Raija potrafiła mówić brwiami. Uleciały w górę.

- Jestem niecierpliwa. - Olga wcisnęła mokre stopy w buty. Nasiąkniętą wodą

spódnicą wcale się nie przejmowała. - I tak wyschnie - pocieszyła się sama. - Tutaj lato

wprost marnotrawi ciepło. To chyba przez te góry. - Spojrzeniem omiotła cały krajobraz w

obramowaniu szczytów. - One są takie ponure. To przerażające mieć tak ograniczony widok.

Ty tak nie uważasz? Nie boisz się tego, co jest za nimi?

- Kiedyś się bałam - odparła Raija. Rozpoznawała te myśli, lecz sama dawniej

tłumaczyła je sobie inaczej. Olga dawała wiarę temu, co widzi. I wyrażała się z wielką sta-

rannością. Michaił raczej mruczał pod nosem, podobnie jak ona. I zawsze twierdził, że Olga o

wiele lepiej radzi sobie ze słowami.

Możliwe, że tak to odczuwał, ponieważ krajobrazy, które oglądał w swoim wnętrzu,

były tak gwałtowne, że nie dawało się ich opisać. Nigdy nie potrafił przekazać ich innym. I

wcale nie dlatego, że niezdarnie posługiwał się słowami. Po prostu nie zawsze starczało słów.

Raija nie wiedziała, kiedy to zrozumiała. Nie da się przecież zajrzeć w cudze myśli,

dlatego porównanie jest niemożliwe. Sądziła, iż wszyscy są tacy jak ona, a odkrycie, że nie

każdy żyje równie mocno w swoim wnętrzu, przeraziło ją, a zarazem sprawiło niesłychaną

ulgę. Odkryła świat, którego odczuwanie nie było dane wszystkim tak jak jej. Niektórzy żyli

tylko ciałem. Nie wszystkim dano możliwość wędrówki po światach, które ona posiadała w

myślach. To stanowiło jej bogactwo, a świadomość tego otworzyła w niej nowe drzwi. To, co

znajdowało się za nimi, nie zawsze było przyjemne, lecz ona wolała raczej zaznać również

bólu, aniżeli żyć jedynie w połowie.

Niektórym udawało się żyć pełnią życia, pomimo iż nie posiadali wewnętrznej

rzeczywistości Raiji. Ona bez niej czułaby się pusta. Coś w niej wołałoby o jeszcze.

- Teraz góry mnie tu przytrzymują - tłumaczyła Oldze. - Sprawiają, że czuję się tu

bezpieczna. A moje myśli wyruszają na wyprawy odkrywcze wśród szczytów. Widać

musiałam się zestarzeć, żeby móc osiąść gdzieś na stałe, znaleźć w sobie dość odwagi, by to

zrobić, Olgo. A te góry pomimo wszystko są dla mnie niczym ściany rodzinnego domu.

- Nie brak ci wcale Archangielska? - spytała Olga niemal z przerażeniem. - Tam

wszyscy za tobą tęsknią! - dodała.

- Czasami jestem bliska krzyku - przyznała Raija. - Tak strasznie tęsknię za

Archangielskiem. Ale to mija. Nic więcej już tam dla mnie nie zostało, Olgo. Misza ma

ciebie, a tu są ludzie, którym jestem potrzebna.

- Przywieźliśmy twój warsztat tkacki - uśmiechnęła się Olga. - Ja nie za bardzo umiem

tkać. Wydaje mi się, że nigdy się tego nie nauczę. Zresztą wcale nie mam ochoty. A ty zawsze

tak się cieszyłaś, kiedy mogłaś przy nim usiąść. Źle by było, gdybym próbowała wpleść w

tkaninę wszystkie moje mocne wyrażenia, a Misza jest taki wymagający. Twierdzi, że tkam

ś

wińską szczecinę tam, gdzie tobie wychodziły obłoki. Powinno istnieć prawo zabraniające

posiadania takich matek jak ty, Raiju - Raiso. Nigdy nie będę taka jak ty!

- Przecież ty nie masz być matką Miszy - powiedziała Raija, gładząc Olgę po włosach.

Na moment ogarnął ją żal, że nie będzie małej dziewczynki albo chłopca z uśmiechem Miszy

i kędziorami Olgi. - Masz być dla niego Olgą. Żoną, kobietą, zaufaną przyjaciółką.

Wszystkim, czym może być kobieta dla mężczyzny, tylko nie matką.

- Uważasz, że powinnam była zaczekać? - spytała nagle Olga. Usposobienie miała

zmienne i gwałtowne, jak wiosna na północy świata, na wybrzeżu, na którym dorastała. - Je-

steśmy przecież tacy młodzi, a może później będzie to miało dla Miszy jakieś znaczenie. Być

może zapragnie mieć rodzone dziecko.

Tak łatwo było wyobrazić sobie Olgę jako dorosłą. Wypełniały ją tak różnorodne

doświadczenia. To za ich sprawą głos dziewczyny brzmiał rozsądniej i poważniej, niż można

by się spodziewać po osobie w jej wieku. Teraz z jej piersi wyrwała się młodość i wrażliwość.

Niemal tuląc się do Raiji, prosiła o radę, której nie dało się udzielić.

- Jeśli rzeczywiście tak się stanie, musisz stawić temu czoło. Jesteście młodzi i nikt nie

może wam obiecać, że wszystko zawsze będzie się dobrze układać. Takich obietnic nikt nie

dostanie. Sama raz po raz parzyłam sobie palce. Ale to było moje życie. Drzewo potrafi żyć

dalej, nawet jeśli odłamie mu się kilka gałęzi. Jakaś część soku w nim pozostanie. Zresztą

rzadko się zdarza, by wszystkie gałęzie odpadły naraz. Drzewa można przesadzać. Życie

można przeżywać na bardzo wiele różnych sposobów, ale nikt ci nie powie, że ten sposób jest

lepszy czy gorszy od tamtego. Musisz starać się to wyczuć. I Misza także. Dopóki będziecie

razem szczęśliwi, wszystko będzie dobrze. Cieszę się, że on ma ciebie. Sercu matki byłoby o

wiele ciężej, gdyby wybrał sobie kwiatek, którego by nie znała. Teraz przynajmniej wiem, o

co mam się martwić. Nie jesteś nieznajoma, Olgo. Pomogło mi, że wybrał sobie za żonę

dziewczynę, którą również ja kocham. Przecież prędzej czy później musiałabym go oddać.

- Do wczoraj nie myślałam o dziecku - wyznała Olga z poważną miną. - To, co

zobaczyłam, było straszne, ale żałowałam, że sama tego nie doświadczę. Że nie poczuję, jak

dziecko we mnie rośnie. Że nie będę wiedziała, że to nasze dziecko. Że nie dam mu życia i

ś

wiatła. Misza tego nie rozumie. Na razie o tym nie myśli, ale pewnego dnia może zacząć. A

ja boję się tego dnia...

Raija nie odpowiedziała.

- Co się stanie z tymi dziećmi? - spytała Olga. - Czy ich matka przeżyje? Jak sobie

poradzi z tą dwójką? Tak było u nich ciasno i szaro. Co to będzie za życie?

- Nie wiem - odparła Raija.

A więc Olga również wyczuła ten ból, który Raija widziała tak wyraźnie.

6

Ida przyniosła odpowiedź na pierwszą część pytania Olgi.

- Maret umarła dziś w nocy - oznajmiła, niczego nawet nie starając się ukryć. Oparła

brodę o podciągnięte kolana, usadowiwszy się pomiędzy matką a Olgą.

Raija beznamiętnym głosem przetłumaczyła jej słowa. Zaniepokoił ją wyraz twarzy

Olgi.

- Co teraz będzie z małymi? - spytała dziewczyna, grzebiąc obcasem w czarnej ziemi

pod schodami.

- Klemet zbija trumnę - poinformowała Ida. - Marie płacze, ponieważ nie mogą

znaleźć mamki dla chłopców. Twierdzi, że ludzie chcą, by te dwie sieroty też umarły.

- Muszą być przecież jakieś kobiety, które ciągle karmią piersią swoje dzieci?

Ida wzruszyła ramionami.

- Własne to własne. A cudze dzieci to cudze. Na tym polega różnica, mamo.

- Mam ochotę porządnie kimś potrząsnąć! - wyrwało się szczerze Raiji.

- Te dzieci są takie maleńkie! - wybuchnęła Ida. - Klemet i Marie są za starzy, żeby

zaczynać wszystko od nowa. Dosyć już mieli swoich. Ten dom zawsze był pełen dzieciaków.

- W większości domów jest pełno dzieci - przypomniała jej Raija cierpko, tłumacząc

Oldze jedynie połowę. Synowa za mocno to wszystko przeżywała. Nie warto informować jej

o każdym westchnieniu.

- Mój Boże, i to jeszcze aż troje! - Ida patrzyła na Raiję ze łzami w oczach. - W

dodatku w taki sposób. Przecież ludzie tak czy owak gadają. Potrafisz sobie wyobrazić, jak to

się będzie plątało za tymi dwoma, które przeżyły? Chyba że i one umrą.

- Nie wolno ci myśleć, że tak byłoby dla nich najlepiej. - Głos Raiji był ostry jak

ś

wieżo wyostrzona kosa.

Córka nie odpowiedziała, a Olga cicho poprosiła, żeby Raija wszystko jej tłumaczyła.

Zrobiła to niemal dosłownie.

- Jon wspominał o kimś z ich siida. O kobiecie, która straciła własne... - Raija

zamyślona popatrzyła na Idę. - U was też był?

Ida kiwnęła głową. Na poły o tym zapomniała. Szwedzcy Lapończycy ciągnęli nad

morze, wprawdzie nie schodzili już nad sam fiord, lecz wciąż przekraczali granice, wyry-

sowane na mapach przez tak zwanych mądrych ludzi bez żadnej wiedzy o tych, którzy żyli w

tej krainie i dzięki niej.

- To takie nowiny, które staram się puszczać mimo uszu - powiedziała Ida,

uśmiechając się lekko.

- Coś mi się wydaje, że zrobię sobie wycieczkę w góry - stwierdziła Raija po namyśle.

- Pójdę z tobą - Ida oświadczyła to z prędkością lawiny schodzącej w marcu.

- Kto jak kto, ale ty z pewnością nie powinnaś się przemęczać. - Raija nie pozwoliła

córce na dyskusje i zaraz dodała z wyrozumiałym uśmiechem: - A poza tym mając takiego

pięknego ubóstwiającego cię męża, nie powinnaś biegać po płaskowyżach, żeby przez chwilę

popatrzeć na innego.

Z oczu Idy strzeliły błyskawice, nim wybuchnęła śmiechem. Policzek oparła o kolano.

Tym razem Raija nie tłumaczyła swojej synowej z Rosji wszystkiego. Istniały tajemnice,

których nie należało rozsiewać dokoła.

- Jon coś w sobie ma - przyznała Ida lekko. - Ale to nie jest groźne...

- O wilku mowa... - powiedziała nagle Raija. Ledwie dostrzegalnym ruchem głowy

skinęła w stronę skały nad nimi. Ida całą twarz zwróciła do góry, a Olga, która niewiele

wychwyciła z tego potoku wyrzucanych z niezwykłą prędkością słów, popatrzyła za ich

spojrzeniami.

W dół zbocza, na którym właściwie nie dało się dostrzec żadnej ścieżki, schodził

ubrany w skóry mężczyzna. Do pasa przytroczony miał nóż i worek, a przez pierś przewie-

szoną zwiniętą linę. Czapkę z takiej samej skóry jak spodnie i kurtka nasunął głęboko na

czoło.

Kiedy się zbliżył, przeszedłszy przez porośnięty trawą placyk, Olga zobaczyła, że

człowiek ten ma cerę i włosy równie ciemne jak Raija. Duża nieregularna blizna sprawiała, że

jego broda wydawała się lekko skrzywiona, ale nie można go było nazwać brzydkim.

- Buris - przywitał się z uśmiechem, przyjaźnie podnosząc rękę. Opierał się na

pasterskim kiju. Jego oczy też się uśmiechały.

- Buris, buris - odpowiedziała na jego pozdrowienie Raija. Poklepała zniszczony szary

stopień schodów, gdzie było jeszcze miejsce do siedzenia. Przybysz nie zareagował na

zaproszenie, lecz nie zrobił tego w sposób nieuprzejmy. Wolał usiąść w trawie u ich stóp.

Wypytywał o nowiny.

- Czy ta kobieta u was, która straciła dziecko, ma jeszcze mleko? - przerwała mu Ida.

Popatrzył na nią zdziwiony, odrobinę unosząc ciemne proste brwi. Nie był pewien, do

czego Ida zmierza. Myśli żony Sedolfa Bakkena poruszały się na małych ptasich skrzy-

dełkach. Potrafiły dostać się wszędzie. A poza rym jej oczy potrafiły tak mocno przytrzymać.

I była taka bezpośrednia. Umiała wkraść się w duszę mężczyzny, zburzyć mu spokój.

- Córka Klemeta urodziła wczoraj - wyjaśniła Raija, wzrokiem prosząc Idę o odrobinę

opanowania. - A sama dzisiejszej nocy umarła. Powiła troje dzieci, jedno zmarło zaraz po

urodzeniu, pozostali dwaj chłopcy są maleńcy jak szczenięta. Klemet ostrzygł owce i otulił

wnuczęta wełną. Potrzebują mamki, lecz mało mają do zaofiarowania w zamian. Jedynie

wdzięczność.

Raija westchnęła.

- Maret nie miała ojca dla tych dzieci, a ludzie, chociaż szkoda im Klemeta i Marie...

- ... to jednak współczucie aż tak daleko nie sięga - dokończył Jon. - Pozwólcie mi

najpierw odpocząć. Przychodzę po mąkę. Podobno Rosjanie przypłynęli do zatoki.

Wskazał głową na fiord. Patrzył na nieduże łódki, wianuszkiem otaczające ciężki

handlowy statek, przypominający starą kaczkę z gromadką kacząt.

- Mąkę dostaniesz - powiedziała Raija. - To mój syn prowadzi ten statek. A to moja

synowa Olga. - Raija objęła dziewczynę za ramiona. Powiedziała coś po rosyjsku, wciągając

Olgę w ten niewielki krąg.

Wszyscy zebrani pod jej chatą na cyplu byli mieszkańcami północy. Ta myśl łatwo

mogła urosnąć w siłę i przytłoczyć. Raija postanowiła nie igrać z nią zbyt długo.

- Pasuje do bukietu - uśmiechnął się Jon. Olga zarumieniła się leciutko, gdy Raija

przekazała jej słowa Jona w języku zrozumiałym dla dziewczyny.

- Przyniosę jedzenie i miód. - Ida już zerwała się na nogi. Starała się nie patrzeć na

Jona. - Tobie nasz miód smakuje - dodała.

Lapończyk objął ją spojrzeniem z błyskiem w oczach, który wciąż jeszcze był tylko

rozbawieniem. Usta rozciągnęły mu się w wąskim, dobrodusznym uśmiechu na brązowej

twarzy.

- Poza tym, że jesteście piękne, to jeszcze warzycie doskonały miód. Sprytne z was

kobiety, a wasi mężowie to szczęściarze.

- Reijo załaduje mąkę dla was - powiedziała Raija. - Czy mogę przyprowadzić do was

mego syna i Olgę? Chciałabym im pokazać, jak żyłam. Pokazać, jak otwarta jest moja kraina.

Dlaczego tak niechętnie osiadam w jednym miejscu. Być może mój syn i tak tego nie

zrozumie, lecz z pewnością chętnie wszystko zobaczy.

- Chyba nie mogę odmówić. - Jon ściągnął czapkę, dopuszczając we włosy wiatr,

który natychmiast zmierzwił je i schłodził. Na komary, które od razu przystąpiły do ataku, Jon

nie zwracał uwagi.

- Mój syn, Misza, ma szesnaście lat - powiedziała Raija nie bez dumy. - Być może do

tej pory wszystko przychodziło mu łatwo - dodała - lecz teraz musi radzić sobie sam.

- Misza? - Jon smakował imię. - To nie bardzo pasuje do kapitana statku.

- Na chrzcie daliśmy mu imię Michaił - powiedziała Raija wolno. Jej historia od

kilkudziesięciu lat wędrowała już po północy i Jon oczywiście również ją znal ze

szczegółami.

- To zabrzmiało o wiele bardziej znajomo. Tak, chyba będę nazywał go tym imieniem,

bardziej podobnym do tego, które już znam.

Raija nagle zrozumiała, dlaczego za sprawą tego Lapończyka ze Szwecji twarz Idy w

jednej chwili stała się taka naga, a oczy bezbronne. Jon miał w sobie jakąś cichą wyrozumia-

łość, mądrość, której nie znajdzie się w książkach. I życzliwość.

Raija nie lubiła nazywać nikogo miłym, to słowo mogło obrócić się na różne strony, a

„miły” nie zawsze znaczyło „dobry”.

Jon przypominał Raiji Ravnę, jej pierwszą przybraną matkę. Tę, którą Raija w sercu i

w myślach nazywała teraz mamą.

Raija rozumiała Marję, tę, która ją urodziła i pragnęła wyłącznie jej dobra, na swój

sposób kochała. Tę, która zrobiła to, co musiała, ponieważ przyszła na świat jako kobieta i

musiała żyć w ciężkich czasach. Najpierw posłuchała głosu serca, a potem - rozsądku.

Raija ją rozumiała.

Nie potrafiła jednak kochać tej matki, Marji, tak jak kochała Ravnę, mamę. Tę, która

była matką Mikkala i najłagodniejszym człowiekiem, jakiego Raija kiedykolwiek poznała.

Być może również najmądrzejszym.

Od Jona biło jakby to samo. Niósł spokój, który chwytał za serce. Zapraszał do

poufności.

Raija cieszyła się, że Ida ma rozum na właściwym miejscu. Nie sądziła, by córka

mogła skaleczyć się na przyjaźni z Jonem. Ida nie była z tych, które snują marzenia i splatają

je w sieć, w którą same niechybnie wpadają.

A spokój i mądrość Jona łączyły się też z pewną wstrzemięźliwością. Z pewnością już

wcześniej dostrzegł to, co malowało się teraz na twarzy Idy. Przyglądał się temu ze swoistą

skromnością. Raija zauważyła, że próbował stworzyć dystans, lecz nie pozostawał obojętny

na czar Idy.

Istniał jakiś podźwięk, jakieś echo pomiędzy Idą a tym człowiekiem w skórzanym

ubraniu. W Raiji zaczęło narastać przeświadczenie, że gdyby miała syna z Mikkalem, mógłby

nim być Jon.

W drodze do Rosji straciła zalążek dziecka, dziecka Mikkala. Również to wydawało

się cząstką jakiegoś innego życia. Starannie ukryte myśli. Niewiele razy się nad tym

zastanawiała, wolała raczej unikać tych wspomnień.

- Jesteś bardzo młoda jak na takie dorosłe dzieci. Raija przekrzywiła głowę tak, jak

miała to w zwyczaju Ida. Spostrzegła, że Jon zauważył ten ruch. Ze go rozpoznał.

- Inaczej mnie sobie wyobrażałeś?

- Starszą - odparł. - Albo nieżyjącą. Z baśni nigdy nie wyciąga się kogoś żywego.

- Ja już nie żyłam.

Raija uśmiechnęła się. Zapomniała o obecności Olgi. Zapomniała, że Ida rządzi się w

jej kuchni. W tej kuchni, która o wiele dłużej należała do Idy niż do niej.

- Kiedy tak na ciebie patrzę - powiedziała nagle Raija - to myślę sobie, że mogłam

mieć takiego syna jak ty.

- Z nim?

Uśmiech Raiji nie był właściwie uśmiechem, lecz muśnięciem wiatru.

- Syna, ciemnowłosego, smagłego, niewysokiego - odpowiedziała, nie popadając

wcale w rozmarzenie. Wzrok miała wbity w tego młodego człowieka pochodzącego z

południowo - wschodnich okolic Laponii, jeśli oczywiście w ogóle dało się powiedzieć, że on

skądś pochodzi.

- Syna, który by miał w oczach upór i spokój. I wiedzę. Ze skłonnością do ciągłego

wędrowania bez przeświadczenia, że cokolwiek opuszcza. Który nie czułby, że po drodze coś

traci. Takiego, który czerpałby radość z ulegania biegowi pór roku. Takiego, który posiadałby

radość i niewiele poza nią. Syna o brązowych dłoniach. Który lubiłby czuć wiatr we włosach.

Który na bosaka biegałby z reniferami po mchu, który chodziłby odziany w skóry i umiał

wszędzie rozpalić ognisko.

Raija popatrzyła w ciemne oczy Jona. Lapończyk potrafił słuchać. Nie wszyscy to

umieli. A już na pewno nie wszyscy młodzi tak jak on. Raija zrozumiała zmarszczkę

pomiędzy oczami Idy.

- Tak, syna z nim. Z Mikkalem. Wydaje mi się, że mógłby być dobrym człowiekiem,

może takim jak ty, nie wiem. To tylko taka myśl, która mi przyszła do głowy. Nigdy nie stała

się rzeczywistością. I tak dosyć istnień zasiałam.

- Szkoda, że nigdy nie miałaś tego syna. - Jon mówił z powagą. Nie był młodym

człowiekiem, który by drwił Z kogoś starszego. Potrafił słuchać. I posiadał zdolność wy-

powiadania właściwych słów.

- Masz dzieci? - spytała go Raija. Pokręcił głową.

- Mam nadzieję, że będę je miał. Czy nie wszyscy, ją mają?

Pytanie, na które nie dało się odpowiedzieć. Raija zastanawiała się, ile jest takich

pytań. I dlaczego tak często stają się tematami rozmów.

- Uważasz, że moja córka jest piękna? To go zaskoczyło, ale się nie zaczerwienił.

Tylko na twarzy ukazał się jeszcze szerszy uśmiech.

- A czy większość ludzi tak nie sądzi?

Raija westchnęła.

- Gdybym miała syna, byłby taki jak ty. Mikkal mógł być taki jak ty. Za dużo jednak

było przeszkód. Zresztą może byłby inny, nawet gdyby los nam sprzyjał. Na pewno wiem

tylko, że wiatr przeczesał mu włosy na inną stronę.

- Nie jestem podobny do syna, którego mogłaś mieć.

- Dlaczego?

- Jesteś zbyt piękna - odparł Jon. - Przed twoimi oczami czuję się jak mężczyzna.

Bardziej jak mężczyzna niż jak syn. To nie są dobre myśli dla syna.

Raija wybuchnęła śmiechem. Odrzuciła głowę i śmiała się do nieba. Zauważyła, jak

bardzo jest błękitne. Nagle w oczach mignął jej skrawek czarnej spódnicy Idy. Dzbanek z

miodem przesłonił niebo nad głową Raiji.

Spojrzenie Idy było badawcze, uważne. Usłyszała ostatnie słowa Jona skierowane do

Raiji. Rozpoznała niektóre z nich, chociaż od dawna już sama nie mówiła po lapońsku. Od

dawna już myślała wyłącznie po norwesku i fińsku. Lapoński był językiem Ailo.

Zrozumiała na tyle dużo, że nie mogła ich spytać, o czym rozmawiali.

Czuła się jak dziecko, które przerwało rozmowę dorosłym. I Idę aż do bólu przeszyła

ś

wiadomość, że bardzo jej się to nie podoba. Jon powinien mieć radość w oczach, gdy patrzył

na nią.

Teraz takim spojrzeniem obdarzał jej matkę.

Przecież Raija miała dostatecznie dużo lat, by być również jego matką!

Ida postawiła chleb i ryby u stóp Jona. Ledwie na niego patrzyła. Nie chciała patrzeć.

Nie pojmowała własnych myśli. Nie wiązały się ze sobą. Przecież nigdy tak o nim nie

myślała. Przecież on aż tyle dla niej nie znaczył.

Takie uczucia nie są jej potrzebne.

To było jedynie oszołomienie, przypominające to, które wywołuje miód. A Ida nie

potrzebowała oszołomienia. Miała wszystko, czego kiedykolwiek pragnęła. Doprawdy,

właściwie wszystko. Nie poszukiwała przypadkowego podziwu w czyimś spojrzeniu.

Ida dość już się naoglądała podziwu. Nie zależało jej na tym, by gościć w

przypadkowych myślach innych ludzi. Wystarczało jej przeglądanie się w oczach Sedolfa.

Ale bliskość Jona miała ów słodki smak gorąca. Niegroźnego porozumienia.

Zorientowała się, że nie może wedrzeć się w to, o czym rozmawiali. To nie dla niej.

Jej matka nie została stworzona tylko i wyłącznie dla niej. Była kimś więcej niż tylko

mamą. Była kobietą. Wśród nitek osnowy życia była także człowiekiem.

Oczywiście Ida została wpleciona w jej tkaninę, lecz nie wypełniała jej w całości. I nie

wiedziała, co tak naprawdę jeszcze ją wypełniało. To były nowe myśli, w pewnym sensie

również dobre. To było jak odkrywanie Raiji na nowo.

To było jak odkrywanie na nowo samej siebie.

Jon jadł. Wypijał głębokie łyki z dzbana. Gdy chwalił miód, w oczach pojawił mu się

ów szczególny błysk. Powiedział, że po smaku poznaje, że matka i córka mają tę samą rękę.

Raija się śmiała.

Ida przypomniała sobie ten śmiech. Nie rozumiała, jak to możliwe, że może go

pamiętać. Była przecież niemowlęciem, kiedy Raija przepadła na wschodzie. Tymczasem

tego nie dało się nazwać świeżym wspomnieniem. Pochodziło gdzieś z głębi Idy. Z

dzieciństwa, w którym na samym początku była też gdzieś jakaś matka.

- Ristina może przyjść. - Jon, najadłszy się do syta, nie tracił czasu na uprzejme

pożegnania. Nasadził czapkę na głowę, ściągnął ją nieco w dół, aż zatrzymała się na uszach. -

Dobrze jej to zrobi. A ty zawsze będziesz u nas mile widziana!

Miał oczy jedynie dla Raiji. To ją zapraszał.

Ida nagle zrozumiała rozgoryczenie Mai. Maja była dostatecznie duża, żeby pamiętać.

I Ida nagle pojęła, że nawet dzieci stały w cieniu Raiji. Nie dlatego, że ona sama tego chciała,

być może nigdy nawet tego nie zauważyła, trudno jednak było ją przyćmić. Nawet jej rodzone

dzieci nigdy nie mogły mieć pierwszeństwa przed Raiją. A Maja zawsze pragnęła czuć na

sobie najgorętsze promienie słońca.

Wszystkie dzieci mają do tego prawo.

Mają prawo do tego, by padał na nie słoneczny blask.

Ida zrozumiała, że tę chwilę zapamięta na zawsze. Wiedziała, że pozwoli stanąć w

blasku słońca małemu Mikkalowi. Dla niego gotowa była sama zrezygnować ze światła.

Przyłożyła dłoń do brzucha. Nie sądziła, by ktokolwiek inny to zauważył.

Jon i Olga patrzyli na Raiję.

A Raija chłonęła powietrze i światło. Pozwalała słowom ulatywać z ust. Nic nie mogła

na to poradzić. Przyciągała do siebie światło. Przyciągała do siebie spojrzenia. I kiedy

odsuwała kogoś i stawiała go w cieniu samej siebie, nigdy nie robiła tego świadomie.

Ida zrozumiała, dlaczego jej ojcu tak dobrze było z Heleną, a jednocześnie rozumiała,

ż

e mógł żyć z Raiją.

Jej ojciec był chyba jedynym człowiekiem, który nie pozwolił Raiji się zaślepić.

Widział ją taką, jaką była. Patrzył na nią raczej sercem niż oczyma.

Reijo był jedynym, któremu starczyło odwagi, by przy niej zostać, nawet wówczas,

gdy już poznał ją do samego dna. Jedynym, który miał śmiałość objąć również jej mroczne

strony.

Ida to wszystko pojęła.

I po raz pierwszy ośmieliła się pomyśleć o tym, że również ona została zrodzona z

miłości. Do tej pory w to wątpiła, gdyż jej ojciec zawsze stał w cieniu ojca Ailo, w cieniu

Mikkala.

Raija i Mikkal zawsze przebywali tak blisko siebie w słońcu, bezpośrednio pod nim, i

rzucali cienie na wszystkie strony. Długie cienie.

Ida poczuła, że teraz występuje z cienia.

Nareszcie.

- Piękny chłopak - powiedziała Raija, kiedy Jon znów powędrował stromą ścieżką.

Ida uśmiechnęła się. Domyślała się, co matka próbowała jej powiedzieć. Starała się

wyczuć, jakiego zapewnienia oczekuje od niej Raija. Złożenie go kosztowało Idę nie tak

znów wiele:

- Jon to przyjaciel, który niesie ze sobą wiele światła.

Odwiedzenie Marie i Klemeta Raija uznała za konieczne. Może nie było jej winy w

tym, co się stało, lecz Raija nie potrafiła uciec od tego, co nazywała odpowiedzialnością.

Kiedy przekroczyła próg niskiej chaty, Marie zdążyła już osuszyć łzy. Ślady po nich

ukrywała, pochylając głowę.

- Nie rozumiem, dlaczego tak musiało się stać - zwróciła się od razu do Raiji. - Cóż

takiego złego mogła uczynić Maret, że spotkała ją taka kara? Jedyne, co zrobiła, to nosiła w

łonie tych malców, nie mając kogo wskazać im za ojca. Ale przecież sama ich nie spłodziła.

Dlaczego moja Maret musiała umrzeć?

Raija słuchała jej, z trudem przełykając ślinę. Marie nie czekała na żadną odpowiedź.

Wystarczało, że ktoś w ogóle chce jej wysłuchać. Musiała o tym mówić. Wiele razy.

Nazwanie tego żalu tylko raz to zbyt mało. Musiała się zaprzyjaźnić również z tymi słowami.

- Wydaje mi się, że nikomu nie wchodziliśmy w drogę. Maret również. Nigdy nie stroniła od

ciężkiej pracy, nigdy nie bała się uczciwej roboty. Dlaczego tak została nagrodzona? A

dzieci? Przecież dzieci w łonie matki są niewinne, prawda? Czy wszystko, w co wierzę, jest

nieprawdą? Czy to dlatego spadła na nas taka kara?

Raija rozejrzała się dokoła. Mieszkańcy chaty oszczędzali olej do lampy. Pod niskim

sklepieniem panował półmrok, a malców należało chronić przed zimnem, dlatego otwory

okienne również były zamknięte i do środka wpadało niewiele światła.

Jakie prawo miała Raija, żeby mówić tej starszej kobiecie, iż być może nie chodzi tu

wcale o karę?

Raija nie mogła twierdzić, że ma wyłączność na prawdę. Na szukanie

prawdopodobnych przyczyn, na rozumienie tego życia, które robiło z ludźmi, co chciało,

które igrało z nimi, zmuszało ich do przyjmowania radości i smutków.

Nie miała prawa narzucać nikomu swojej prawdy, a już na pewno nie Marie.

- Przecież życie Maret dopiero się rozpoczęło! Te słowa zawierały tyle racji. Raija

ż

ałowała, że nie ma do zaofiarowania żadnej pociechy.

Czuła się tak ubogo, gdy mogła tu jedynie być. Poświęcała swój czas. Nic więcej. A w

dodatku niedługo już miała odejść.

- Naprawdę chciałam pomóc, Marie, ale nie mogłam.

- Widać czas Maret nadszedł. - Marie szukała wyjaśnień w swojej wierze. - A nikt nie

mógł jej zatrzymać, jeśli jej czas już się dopełnił. Nie rozumiem tylko, dlaczego to było

konieczne!

Kołyska była już zniszczona. Wszystkie dzieci Klemeta i Marie korzystały z niej po

kolei. Marie wniosła ją w posagu. Sama, gdy była długa na łokieć, leżała w niej w swym ro-

dzinnym domu, a poza nią jeszcze ośmioro jej rodzeństwa.

Płozy w kształcie półksiężyca przekołysały się przez wiele mil. Przynosiły sen i

spokój zmęczonym rodzicom i dzieciom.

Brązowa farba, którą ojciec Marie pokrył kiedyś nową kołyskę, gdy pierwsze dziecko

miało przyjść na świat, starła się na wszystkich krawędziach. Na płozach nie pozostał po niej

ż

aden ślad. Nawet na bokach widoczne zaczęły być słoje drewna. Teraz kołyska stała przy

samym palenisku, aż stare drewno trzeszczało.

Raija podeszła do niej blisko. Delikatnie zakołysała jedną ręką. Dzieci leżały

przytulone do siebie na posianiu z owczej wełny, otulone nią i przykryte skórą koźlątka.

Maleńkie czerwone, pomarszczone twarzyczki. Czerwone główki, pokryte ciemnym

puchem. Wszędzie prześwitywały naczynia krwionośne, błękitne ścieżki pod cienką jak

pajęczyna skórą. Rzęsy przypominające kawalątki piór na policzkach. Brwi narysowane

pewną ręką, maleńkie usta, maluteńkie noski. Paluszki takie cienkie, cieniutkie... Doprawdy,

to cud, że może istnieć życie tak maleńkie, a przy tym skończone. Tak niezwykle piękne,

choć malusieńkie, a jednocześnie doskonałe.

- Dawid to ten z lewej - powiedziała Marie. Nie podnosiła się z ławy. Śledziła jedynie

Raiję wzrokiem. - Mniejszego niż on nie widziałam - dodała. - Jeśli przeżyje i wyrośnie na

człowieka, to znaczy, że wygrał z Goliatem. Z prawej jest Eliasz. Te imiona wpadły mi ot,

tak, do głowy. Klemet twierdzi, że postradałam rozum, skoro nadałam dzieciom Maret

biblijne imiona, ale one pierwsze przyszły mi na myśl. Nie dlatego, że chcę być wielka i

dumna. Wydaje mi się, że Maret podobałyby się te imiona, a mały Jakub, biedak, po prostu

nie mógł nazywać się inaczej. Tak już musiało być.

- To piękne imiona - stwierdziła Raija. Przepełniające ją uczucia niemal rozdzierały jej

serce, a odezwała się jeszcze ta sama troska, to samo zmartwienie, z którym Olga przyszła do

niej rankiem.

Co się stanie z tymi dziećmi? Czy będzie im dane. przeżyć?

- Klemet poszedł posłać po pastora - wyjaśniła Marie. - Chce ich pochować

najszybciej jak tylko się da. Ale to chyba nie przystoi. Musimy okazać cierpliwość, my, tak

samo jak wszyscy inni. Jeśli lato nie będzie zbyt gorące, nikomu zanadto to nie dokuczy.

Klemet chce jednak, żeby Maret i dziecko jak najszybciej znaleźli się w ziemi. Ułożył małego

w jej objęciach. Musiałam przeszyć trochę rękawy jej bluzki, żeby wyglądało tak, jak gdyby

obejmowała małego. Nie dało się zgiąć rąk, ciało tak szybko sztywnieje. Robi się takie, że

zaczyna ci się wydawać, iż jesteśmy jedynie skorupką. Może za dużo mówię? Raija pokręciła

głową.

- Miał się też rozejrzeć za mamką. Dzieci nie przeżyją, jeżeli żadna kobieta nie zgodzi

się ich wykarmić. Zwierzęce mleko jest dla nich za mocne, dla tych maleńkich biedactw.

- Rozmawiałam z Jonem z siida Lapończyków. - Raija nie przestawała bujać kołyski. -

Ma tu przysłać kobietę, która niedawno urodziła dziecko, lecz je straciła. Powiedział, że

Ristinie dobrze zrobi, jeśli będzie mogła w czymś pomóc. O ile, oczywiście, wy przyjmiecie

jej pomoc.

Marie prawie się rozpłakała.

- Czy zechcemy przyjąć? Ach, kochana, będziemy płakać z wdzięczności! Nie

obchodzi mnie, skąd ona jest, byle tylko mogła utrzymać przy życiu synków Maret! Nie mam

nic przeciwko Lapończykom ze Szwecji. Wszyscy jesteśmy z tego samego ludu. Kiedyś nie

było mowy o żadnych różnicach, byliśmy jedni drugim potrzebni. Ale kiedy nad fiordem

zaczęło przybywać ludzi, dopiero wtedy zaczęło się to gadanie o tym, skąd kto pochodzi i kim

są jego rodzice. Nagłe okazało się, że ludzie muszą mieć papier na swój spłachetek ziemi. A

niech się Bóg zlituje nad tym, kto ośmieli się wejść na cudze pole w kumagach przed

sianokosami! Niech cię Bóg błogosławi, Raiju! Nie mogę się już doczekać tej kobiety!

7

Raija zorientowała się, że patrzy oczyma Michaiła. Tak bardzo chciała mu to pokazać,

sprawić, żeby on spojrzał jej oczyma, tymczasem stało się chyba odwrotnie.

- Ona tego wszystkiego nienawidziła - wyjaśnił Reijo. Oleg przetłumaczył, a na jego

twarzy ukazał się szeroki uśmiech.

- Nie za bardzo lubiłam wtedy te góry - powiedziała Raija. - One mnie przytłaczały.

Nie pozwalały ulecieć mojej tęsknocie. W cieniu tych gór tworzyłam jedynie nowe marzenia.

- Ty musisz tęsknić - stwierdził Oleg. - Nie czujesz się całkiem dobrze, jeśli nie masz

za czym tęsknić.

Może mówił prawdę. Spoglądali na nią z różnych punktów widzenia. Składali w jedną

osobę. Gdzieś w głębi tego obrazu była ona. Patrzyła na siebie od środka. Nie wiedziała, czy

tamto uczucie powinna nazywać niepokojem, czy raczej chciwością. Tęsknota była o wiele

ładniejszym słowem, lecz te inne zawierały więcej prawdy.

Przywieźli Lapończykom transport mąki. Wybrali się w piątkę, Raija, Reijo, Oleg,

Olga i Misza. Ida, odmawiając pójścia w góry, puściła do matki oko, jak gdyby rozumiała, że

Raija może nie mieć ochoty na to, by córka towarzyszyła jej w wędrówce do letniego

obozowiska Lapończyków. Ida z uśmiechem przejęła obowiązki w opiece nad dziećmi i w

oborze. Prosiła jeszcze tylko matkę, żeby uważnie stąpała po niewygodnych, zdradliwych

ś

cieżkach. Raija najpierw zbyła ją prychnięciem, w końcu jednak z powagą potraktowała

ostrzeżenie. Zrozumiała, że nie jest już młodą dziewczyną, biegającą po zboczach jak koza.

Teraz potrzebne jej były lepsze, szersze ścieżki.

- Niechętnie to wspominam - powiedział cicho Misza. Pamiętał przeprawę w głąb

kraju z Soroya. Jego pierwszym wspomnieniom związanym z krainą na zachodzie towa-

rzyszyły przerażające obrazy.

Południowo - wschodni wiatr przeczesał mu czarne włosy.

Raija przyglądała mu się z boku. Jej syn był tu obcy. Ona być może mogła nazwać

góry, doliny, ten fiord i otwarte płaskowyże swoim krajobrazem, lecz Misza nie był z nim ani

trochę związany. Ona go urodziła, lecz w innym pejzażu. Ta świadomość miała smak

goryczy. Nie wystarczało pokazanie mu, wyjaśnienie i prośba o zrozumienie tych ukrytych

kawałków jej przeszłości. Misza nie stanie się przez to jednym z ludzi znad fiordu. Do tego

trzeba czegoś więcej, a Misza przecież nie zabawi tu dostatecznie długo. Butów do konnej

jazdy nie zamieni na kumagi, na mężczyznę wyrośnie w porcie w Archangielsku.

- Lubiłaś tak się przenosić? - dopytywał się Misza. - Lubiłaś te maleńkie namioty?

Lubiłaś nie mieć nic większego?

Był Rosjaninem, kupcem. Być może rzeczy zaczynały go pętać. Raija wolałaby, żeby

wybrał coś innego, ale nie mogła przeżyć życia za niego.

- Wydaje mi się, że posiadałam więcej, kiedy mieszkałam w Jav'vo niż u twego ojca w

Archangielsku - odparła cicho, prawie niechętnie. Nie chciała burzyć obrazu Jewgienija w

oczach ich syna, lecz winna była Michaiłowi prawdę. - Byłam wolna i nigdy niczego mi nie

brakowało. Wydaje mi się, że nigdy za niczym nie tęskniłam w tym czasie, gdy mieszkałam

w jurcie i wędrowałam wraz z reniferami. Wiedziałam, że będziemy się przenosić, za czym

więc miałam tęsknić?

W Rosji zawsze tęskniła. Nawet wtedy, gdy nie była w stanie nazwać słowami źródła

tęsknoty. Teraz wiedziała już, że nie zdoła niczego Michaiłowi wytłumaczyć. Pokazała mu

obozowisko szwedzkich Lapończyków. Pokazała mu, jak żyją. Pokazała mu ułamki sposobu

ż

ycia. Coś, co nosiła skryte głęboko w sercu. Podzielenie się z nim na poły oddaliło ją od

tego, co pokazywała.

Michaił nie dostrzegł, nie zrozumiał i nie rozpoznał jej miłości. Przyglądał się

wszystkiemu ze zdumieniem. Raija trochę żałowała. Wiele czasu już upłynęło, odkąd sama

nosiła skórzaną kurtę i zasypiała, czując w nosie łaskoczący dym z paleniska. Pokazując

synowi to wszystko, czuła się taka obca. Nie chciała czynić z tych ludzi dziwowiska, lecz w

swej bezmyślności właśnie to zrobiła.

Kiedyś i ona należała do tego świata, ale teraz również wśród nich stała się obca. Tyle

przynajmniej uświadomiła jej ta wyprawa. Górskie powietrze wypełniło swoją misję.

Na cyplu Ida śpiewała. Na podwórzu aż roiło się od silnych mężczyzn, którzy

taszczyli drewno do pieca, dźwigali wodę do obrządku w oborze i przynosili drobne ryby z

fiordu.

- To dopiero! - uśmiechnął się ciepło Reijo. Z trudem zachowywał powagę.

- Statek sam się przypilnuje - wyjaśniła Ida, jego przedsiębiorcza córka. - Zaprosiłam

marynarzy na kolację na lądzie. Nie uchodzi, żeby tkwili tak na środku fiordu. Braciszek

Misza musi mi to wybaczyć. Weselej będzie zarówno im, jak i nam, jak posiedzimy przez

chwilę razem. Powiedzieli, że upieką rosyjski chleb w naszym piecu. Mój ty świecie, przecież

muszą mieć świeży chleb na drogę!

- Chyba byłoby trudno ci zostać samotną kobietą - powiedział Reijo ciepło; w głębi

ducha przekonany, że Ida nie robi nic złego. - Coś mi się zdaje, że Sedolf powinien mieć na

ciebie oko!

Ida zaśmiała się perlistym śmiechem.

- Sam powiedział coś podobnego, nim poszedł do domu, zająć się obrządkiem. Zdążył

jeszcze tylko wyjaśnić tym mężczyznom, że jestem w błogosławionym stanie, a oni od tej

pory zmuszają mnie, żebym siedziała nieruchomo, niemalże pomagają mi oddychać. Czy

wszyscy Rosjanie są tacy rycerscy?

Raija patrzyła na marynarzy Miszy. Uwijali się, mało butów nie pogubili, chcąc

zadowolić Idę. Filcowe podeszwy mogły się zniszczyć na przybrzeżnych kamieniach, ale

wszyscy byli zadowoleni. Raija jasno widziała, czym została pobłogosławiona Ida: jej śmiech

malował dookoła radość. Ludzie tacy jak Ida rozjaśniali życie innych blaskiem słońca.

- W Rosji też są różni ludzie - odparła. - Ale niektórzy z każdego potrafią wydobyć

tylko to, co najlepsze.

Raija cieszyła, że Ida nie odziedziczyła po niej skłonności do przygnębienia. Pogoda

Idy była warta więcej niż całe złoto, jakie Knut wydobył z wnętrza czarnej góry.

Ida nuciła do wtóru melancholijnych pieśni, które śpiewali jej marynarze. Szare od

smutku, ciężkie słowa pozostawały dla niej niezrozumiałe, Ida napełniała więc zduszone

płaczem rosyjskie pieśni nadzieją i wesołością.

- Co to było o Raisie? - zainteresowała się nagle. Imię to zostało wplecione w jedną z

tych wypełnianych uczuciami melodii, śpiewanych z takim zaangażowaniem.

- Oszczędź mi tłumaczenia - poprosiła Raija, zbierając spódnice i szykując się do

ucieczki, chociaż już podwinęła rękawy bluzki, żeby pomóc przy pieczeniu.

Oleg puścił oko do Idy.

- Raija - Raisa się wstydzi. Nie posądzałabyś jej o to? Widzisz, w niej wciąż mieszka

młoda dziewczyna.

- To o niej śpiewają? Michaił, który zaczął się domyślać przebiegu rozmowy,

podchwycił piosenkę. Miał w spojrzeniu tę samą wesołość co Oleg.

- To nie będzie zupełnie to samo, jeśli zaśpiewam to po norwesku, albo słowa będą

kuleć, albo melodia. Ale spróbuję jedną zwrotkę.

Zaczął nucić wolno, w zamyśleniu, przypominając sobie rosyjski tekst. Misza

przyłączył się do niego drugim głosem. W końcu Oleg zaczerpnął tchu i ułożył tekst, który i

oni mogli zrozumieć:

Raisa, Raisa, anioł najuboższych, mateczka ludzi z portu.

Raisa, Raisa, czarnooka, w czarnej sukni caryca ubogiej ziemi.

Kilku marynarzy przyłączyło się w następnych zwrotkach po rosyjsku, gdy Oleg

zrezygnowała dalszego tłumaczenia. Śpiewali pełnym głosem. Ida wyczuwała w słowach

piosenki szacunek, wprost go widziała. Wszyscy ci ludzie kochali jej matkę, choć być może

nigdy wcześniej jej nie widzieli.

- W Archangielsku ona jest legendą. Zresztą nie tylko tam. Nad całym Morzem

Białym - wyjaśnił Oleg. - Raija to Raisa Morza Białego. Caryca zmrożonej ziemi. To z innej

zwrotki. Odśpiewanie niektórych pieśni o niej w całości zajęłoby całą noc.

- Chyba nie tylko dlatego, że jest piękna - powiedziała cicho Ida.

- Nie, nie tylko dlatego - zgodził się Oleg.

Ida w zamyśleniu przyglądała się matce. Ci ludzie śpiewali o takiej Raiji, jakiej ona

nie znała. O takiej, o której nagle postanowiła dowiedzieć się czegoś więcej. O takiej Raiji, o

której nie opowiedziałaby jej sama matka. Nawet gdyby Ida ją o to poprosiła.

- Chcę o niej usłyszeć. O tej Raisie znad Morza Białego. Być może jej się to nie

podoba, lecz chcę usłyszeć te legendy, żebym mogła je opowiedzieć swoim dzieciom.

- Nie możesz poznać tych baśni tu, nad fiordem Lyngen - rzekł Oleg łagodnie. -

Musisz stanąć wśród chat rybaków w porcie w Archangielsku i posłuchać, jak nucą o niej

staruszkowie. Powinnaś usłyszeć, jak małe, zgięte wpół babuszki opowiadają o niej cichym

głosem wieczorem przy palenisku. Musisz zajrzeć do karczem i zobaczyć młodych chłopców

tańczących na stołach i śpiewających na kilka głosów o niej, o Raisie z zasypanych śniegiem

brzegów Morza Białego. Powinnaś stanąć nad zamarzniętym białym morzem i poczuć wiatr

szepczący o niej. Nie zdołam opowiedzieć ci wszystkich baśni o Raisie tu, na zachodzie,

córko Raiji.

- Ale pozwoliłbyś mi poznać te historie, które ludzie opowiadają, gdybym przyjechała

na wschód?

Oleg kiwnął głową, uśmiechając się całą twarzą.

Ida wyglądała na zdecydowaną. Świat w jednej chwili zrobił się o wiele większy

aniżeli ten kawałek, który widziała pomiędzy górami nad fiordem. Świat w jednej chwili stał

się bezkresem mórz i wybrzeży, których nie potrafiła sobie wyobrazić. Na razie.

Ale Olegowi nic więcej nie powiedziała. Pozwoliła tej myśli unieść się na wietrze na

podobieństwo przygotowanemu już do lotu ptasiemu pisklęciu.

To był długi wieczór, przeszedł w noc, która nie przyniosła zbyt wiele snu. Piec

wymagał kilku godzin palenia w nim bez przerwy, by nagrzał się dostatecznie i dało się upiec

chleb. Przez kilka tych godzin kuchnia w domu na cyplu pełna była marynarzy, którzy

mieszali i ugniatali czarne żytnie ciasto, formując z niego okrągłe, płaskie bochny. Raija stała

między nimi z mąką we włosach i energicznie zagniatała z nimi chleb, ani trochę niepodobny

do tych, które piekła w domu na cyplu na co dzień.

Ida patrzyła i wiedziała, że te bochenki są przypomnieniem innych powszednich dni,

których Raija nie była w stanie pozbyć się z pamięci. Ruchy wciąż tkwiły w jej dłoniach.

Robiła to już tyle razy wcześniej, że nie musiała bacznie przyglądać się swojej pracy.

W ustach Rosjan nieustannie czaiły się żarty. Słowa przeskakiwały z kamienia na

kamień, momentami dawały się porwać biegowi strumienia, suchą nogą wychodziły na brzeg

i przemykały dalej.

Uszom Idy słowa te nie niosły żadnego znaczenia. W chacie jej ojca zagościł maleńki

rosyjski światek. Ida wyszła na podwórze. Ognisko nad brzegiem jeszcze płonęło. Na tym

ogniu gotowali w morskiej wodzie ryby. Krąg wokół ognia był duży i rozumieli się

nawzajem, chociaż rozmowa się przedłużała, ponieważ każde słowo musiało się przewinąć

przynajmniej w dwóch językach. Tam tworzyli wspólnotę, tak jak kamienie łączą się w

jedność, w brzeg, stanowiący front przeciwko morzu. Teraz natomiast Ida znów poczuła, że

stało się inaczej. Trochę jakby brakowało dla niej miejsca tam, gdzie była jej matka. Ta druga,

ta obca Raisa nie miała córki, którą mogłaby wciągnąć w krąg własnego ciepła. Ida stała się

niewidzialna.

To ojciec znalazł ją na brzegu.

- Tylko ty się za mną stęskniłeś? - spytała Ida. Sama usłyszała, jak żałośnie zabrzmiało

jej pytanie. A przecież wcale tego nie chciała. Nawet w jej własnych uszach pretensje

zabrzmiały dziecinnie.

Reijo ojcowskim ruchem objął ją za ramiona, uśmiechnął się, dojrzał smutek na

twarzy. Rozpoznał go z minionych lat. Całym sobą wiedział, że Ida od dawna już nie musiała

stawać w czyimś cieniu.

- To czar - wyjaśnił gdzieś na granicy powagi i żartu. - Ona mogłaby tam siedzieć

siwa, pomarszczona, bezzębna i wychudła jak szczapa. A oni mimo wszystko krążyliby

wokół niej jak ćmy wokół światła. Ona tego nie robi, tak po prostu jest. Nie musisz z tego

powodu zgrzytać zębami, Ido, i marznąć na brzegu.

- Jestem zazdrosna - przyznała Ida. Zacisnęła szczęki i wcale nie poczuła się lepiej od

tego, że Reijo pogładził ją po policzku i włosach. Przecież już kiedyś ją tak pocieszał..

- Głupia też jestem - dodała, czując w ustach smak goryczy. - Dorosła baba, mężatka,

matka dzieciom. Ale zazdroszczę jej tego. Sama chciałabym pławić się w blasku tych spoj-

rzeń. Oni nie wyrażają się o niej wulgarnie. Nie rozumiem, co mówią, ale ton nigdy nie jest

wulgarny. Traktują ją jak kogoś w rodzaju bogini, niemal jak obrazek na ołtarzu. Wiem, że to

bliskie bluźnierstwu, ale to właśnie przychodzi mi do głowy. Obraz na ołtarzu. Jestem

zazdrosna.

- Stoisz tak blisko niej, że czujesz ciepło ogniska - powiedział cicho Reijo. - Raija stoi

w samym środku ognia, inaczej nie potrafi. Nie wszystko jest takie, na jakie wygląda, kocha-

na Ido. Ty odczuwasz na sposób kobiet, ja jestem jednym z wielu mężczyzn, którzy zaznali

innego uścisku zazdrości. To równie gorzkie, niemądre, ale w ognisku nie ma miejsca dla

innych. I nikt inny też by tego nie zniósł. Raija będzie tam stała, dopóki nie rozpostrze

skrzydeł i nie odleci.

- Obcy ptak... - powiedziała Ida rozmarzonym tonem, w którym zabrzmiał cień urazy.

Nie mieściła się w nim jednak zazdrość.

- Tak, tak, ona z pewnością nie jest pliszką - Reijo się uśmiechnął. - To my jesteśmy

takimi zwyczajnymi kłębkami piór, wróblami, pliszkami i drozdami. Twoja matka ma więcej

kolorów na skrzydłach.

Siedzieli razem w milczeniu. Słuchali fal załamujących się o brzeg. Patrzyli, jak

podnoszą się daleko, jak przetaczają się, by wreszcie pieszczotliwie oblać pasek ich lądu.

Biała piana znaczyła ziemię, przez chwilę. Jej ślad blakł, zakrywały go nowe, świeże ślady.

Wszystko nieustannie się zmieniało, lecz mimo to pozostawało identyczne.

- No i jak? - spytał w końcu Reijo. - Poderwiemy się już i pofruniemy do domu?

Ida kiwnęła głową. W piersi wciąż jej ciążyło. Coś paliło w sercu. Teraz była w stanie

powstrzymać łzy, lecz wiedziała, że w nocy będzie płakać na ramieniu Sedolfa.

- Ty i Ida jesteście sobie tacy bliscy. Raija mówiła ściszonym głosem. W łagodnym

ś

wietle nocy ściany z bali wokół ich łóżka przybrały kolor miodu. Splotła palce z palcami

Reijo. Jego duże, szerokie dłonie przy jej drobnych. Opatrunek na kikucie palca był nowy.

Bolało ją teraz, trochę piekło. Ale w oczach iskrzyły się ślady radości. Poświata. Migoczący

blask jak nocna mgła nad moczarami pełnymi moroszek po długim, ciepłym od słońca dniu.

Reijo nie mógł się nadziwić, jak bardzo matka i córka są do siebie podobne. Obie

wprost chłonęły światło. Obie pragnęły go więcej. Pragnęły wszystkiego.

- To prawda, Ida i ja jesteśmy sobie bardzo bliscy - potwierdził.

Raija westchnęła. Oczywiście miała świadomość, że zmarnowała swoje prawo. Nigdy

nie będzie dla dzieci tym, kim stał się dla nich Reijo. Reijo zawsze był przy nich. Zawsze

mogły do niego dotrzeć. Był ojcem i przyjacielem, siłą, a także łagodnością. Gromadził ich

wokół tego zniszczonego kuchennego stołu. Stworzył im na cyplu dom.

Ona nie mogła wybudować im domu w ciągu jednego tylko lata, choćby nie wiadomo

jak wydawało się magiczne. Otworzyli przed nią tyle drzwi, ile mogli. Obdarzyli ją

zaufaniem, obdarowali chwilami błyszczącego słońca. Dlaczego miałaby chcieć czegoś

więcej? Dlaczego pragnęła więcej, niż była w stanie przetrawić?

- Ida jest podobna do ciebie - rzekł cicho Reijo. Nie mógł zawieść zaufania Idy,

mówiąc Raiji, co powiedziała ich córka. Reijo poważnie traktował swoje dzieci. - Ida również

pragnie chwytać wszystko obiema rękami.

- Ja należę do tego miejsca - oświadczyła Raija z uporem, lecz już następne otwarcie

ust zdradziło inną stronę jej myśli. - A mimo to wciąż jestem tutaj obca.

- Już gdzieś cię niesie, coś cię niepokoi - wyjaśnił Reijo, który wcześniej miał okazję

obserwować u Raiji nadejście tego stanu. Był dla niego równie oczywisty, jak widok na-

brzmiałych pączków wierzby tuż przed ukazaniem się na gałązkach bazi pod koniec kwietnia.

- Nie chcę tego niepokoju! Chcę być zadowolona i szczęśliwa. Jestem zadowolona i

szczęśliwa. Niczego mi nie brak. Tak mi dobrze z tym spokojem. I tyle chcę zobaczyć. Chcę

ujrzeć jesień, zimę, jarmark i wszystkich ludzi. Chcę zobaczyć, jak słońce zawraca.

Chciałabym odlewać świece na Boże Narodzenie, zbierać śmietanę na świąteczny obiad.

Chcę popłynąć z tobą do kościoła w pierwszy dzień świąt i chcę wziąć w ramiona dziecko Idy

i szukać w tym nowym człowieku twoich rysów. Chcę zobaczyć, jak słońce powraca. Chcę

szorowaniem wpuścić wiosnę do naszych izb. Tak dobrze jest myśleć o wszystkim, co należy

do mnie i do ciebie, Reijo. To taki spokój.

- Ale skrzydła cię swędzą - odpowiedział jej Reijo, tuląc czoło do jej czoła. - Ptaki

odlatują, Raiju, nie są w stanie usiedzieć spokojnie. Ty również odfruniesz i przekonasz się,

ż

e to będzie przyjemne. Zrozumiesz, że właśnie po to się urodziłaś.

- Kochasz mnie? - spytała nagle. Jej spojrzenie zrobiło się niemal czarne. Żądało

prawdziwej odpowiedzi.

- Teraz cię kocham - odparł Reijo. Miał w głosie ciepłą wesołość i posługiwał się

językiem, w którym oboje się urodzili. Ich intymne rozmowy nocami odbywały się po fińsku.

Ż

aden inny język nie zawierał słów wyrastających prosto z serca.

Ż

adne z nich nie dodało teraz „na swój sposób”...

Znajome dłonie wsunęły się pod nocną koszulę.

Raija odpowiedziała. Ich stopy otarły się o siebie, łydki się splotły. Reijo sypiał w

kalesonach, nie w koszuli. Dłonie Raiji zatrzymały się na mocnym, rozgrzanym męskim ciele.

Wargi piły smak barków Reijo, jego szyi, piersi. Pulsowanie na szyi drżało pod jej wargami,

poruszającymi się leciutko i zmysłowo. Rysowała go językiem. Biegła za każdą linią

mocnego ciała, które było nim.

Wełniany pled spadł na podłogę. Miodowe ściany odgradzały ich od łagodnej letniej

nocy. Nocne powietrze nie chłodziło rozgrzanej skóry. Okienko było uchylone i chłonęło

ć

wierkanie ptaków z brzozowych zarośli i cichą rozmowę fal u stóp cypla.

Zmieszali swoje dźwięki z nocą.

Twarzą w twarz budzili w sobie nawzajem radość. Stawali się swoimi instrumentami.

Razem zmieniali się w muzykę.

Ręce Raiji musiały go poczuć. Wnętrze dłoni i koniuszki palców musiały prześlizgnąć

się po całej skórze, która obejmowała jego wnętrze. Rękami, całym ciałem i ustami gładziła

jego barki, silne, kwadratowe. Ramiona miał mocne, lecz skóra na nich stała się cieńsza,

mniej napięta niż u tamtego młodzika, którego wciąż pamiętały jej dłonie. Tamten młodzik

ciągle tkwił w koniuszkach jej palców. Wspomnienia i rzeczywisty mężczyzna zlały się w

jedno. Przeszłość, którą dzielili, istniała w cieniach, czyniąc teraźniejsze pieszczoty jeszcze

głębszymi i bardziej prawdziwymi.

Przesunęła się obok jego piersi. Uderzenia serca pieściły jej policzek. Ciało miał takie

gładkie, gorętsze niż ognisko.

Duże dłonie wędrowały po niej. Pieściły plecy, barki i kark. Palce wplotły się we

włosy. Zalała jego pierś czarnym jedwabiem niczym zmysłowym letnim deszczem.

Był wąski w biodrach, ale pośladki miał mocne, silne mięśnie poruszały się pod

obejmującymi je dłońmi.

Język i wargi były wilgotne na mocnych, napiętych udach. Pocałunki drżały od tych

samych tęsknot, od których drżała jego skóra. Językiem szkicowały linie na silnych łydkach.

Policzki ocierały się o sprężyste nogi.

Piersi twardymi perełkami pieściły go, gdy wolno przesuwała się do góry.

Wargi otarły się o niego do sucha. Łaskotały czułą cienką skórę. Krew krążyła

szybciej.

Zwilżyła językiem swoje wargi. Chłodziła go i zarazem grzała wilgotną rosą ust.

Lubiła jego smak. I zakryła go ustami i dłońmi. Kochała go niesamolubnie, była szczodra,

gorąca.

Piła z niego.

Oparła się o jego brzuch, pełna jego zapachu i smaku, mając pod policzkiem jego

zadowolone ciało, a łydki splecione na plecach.

Na zewnątrz noc śpiewała tymi samymi głosami.

Raija była tak gorąca, iż miała wrażenie, że plonie.

Nareszcie dotknął dłońmi jej czoła. Odgarnął na bok włosy. Uśmiechnął się do niej

jakby gdzieś z daleka, zza wzgórza, którym była jego pierś, podnosząca się i opadająca jak

morze w rytmie księżyca.

Pochwycił jej dłonie, prosił, by się zbliżyła. Twarz miał błyszczącą, rozgrzaną.

Zielona radość w oczach nie była ani błyskawicą, ani ogniem, jedynie spokojem i czułością.

Być może również tym czymś większym, czego Raija w żaden sposób nie potrafiła nazwać.

- Kocham cię - powiedział Reijo, przyciskając wargi do jej szyi. Szorstkie wnętrze

jego dłoni załaskotało, ale pieszczoty niosły obietnicę.

Nie był mężczyzną, który nie spełnia danych przyrzeczeń, nawet jeśli zostały złożone

bez słów.

Jego pocałunki miały dźwięk. Były leniwie gorące i głośne. Reijo wymyślał słowa,

nieistniejące w żadnym języku, które stawały się ich słowami. Rodziły się i w tej samej chwili

znikały. Słowa stworzone z tej samej materii co tęcza i zorza polarna, zmysłowe słowa,

przyprawione pełnymi miłości szczęśliwymi dźwiękami.

Ś

miałe ręce pieściły na granicy twardości. Palcami i ustami sprawił, że piersi napięły

jej się niemal do bólu.

Dłońmi szukała jego ciała, lecz Reijo zdecydowanie przycisnął je do materaca. Wziął

głęboki oddech, żeby coś powiedzieć, lecz pozostało to bez słów. Mówił spojrzeniem, prosił

ją, by przyjęła go tak samo, jak on przyjął od niej czuły podarek miłości.

Jego wargi zatonęły w jeszcze bardziej miękkiej skórze. Lato na cyplu sprawiło, że

znów się zaokrągliła. Reijo podobała się taka. Jego dłoniom też podobała się jej bujność.

Rozpalona bujność. Być może jej ciało nie stawało się przez to młodsze, lecz na cóż dojrzałej

kobiecie ciało młodej dziewczyny? Reijo kochał to ciało, w którym mieszkała. Ono było jej.

Zmysłowe, ciepłe i miękkie.

Miękkie...

Ta miękkość jej ciała, otulająca siłę, która się pod nim kryła, zawsze wprawiała go w

oszołomienie.

Dłonie zatrzymały się na krągłych udach.

Nie zdołała zostawić wszystkiego jemu. Ledwie jej dotknął, a już się przed nim

otworzyła.

Język zaczął pieścić na próbę. Zadrżała. Uniosła się ku niemu, musiał wykorzystać

ciężar własnego ciała, by opuścić jej rozedrgane biodra.

Jej głos wydobył się z głębi gardła. Ochrypły, bardziej jak ciężki oddech niż jak krzyk.

Całował jej brzuch, czubkiem językiem bawił się w pępku, dopóki nie zmusiła go do

podsunięcia się wyżej, pociągając go za włosy.

Reijo podniósł pled, wychłodzony na podłodze, przyjemny w zetknięciu z ich

leniwym gorącem.

Rękami naciągnęli go na swoje twarze, wierzchem dłoni ocierali pot.

Pocałunki były powolne, lekkie, łaskotały w kącikach ust. Pieszczoty przypominały

ciepły oddech na wilgotnej skórze. Ruchy ospałe.

A potem przyjemny żar. Ciche poczucie więzi, dojrzałe i pełne. Moroszki, które

zebrały słoneczne pocałunki w ciągu wspaniałego, długiego lata.

Ż

ar niósł ze sobą ich spokój. Ich poczucie bezpieczeństwa.

Ale nie był senny.

Dojrzałe jagody miały najwięcej smaku. Tego, który najdłużej zostawał na języku.

Kolano Reijo próbowało wsunąć się pomiędzy jej uda. Wytrzymała nacisk, nie

puszczając go. Nie odpychając, lecz nie pozwalając się zbliżyć.

- W starej gałęzi płyną jeszcze soki - roześmiał się Reijo w policzki Raiji, a ona

podsunęła się blisko niego i poczuła to, o czym mówił, na brzuchu.

Ze śmiechem uniosła się odrobinę, by go do siebie wpuścić. Podciągnął się i zakradł w

otwarcie miękkich drzwi.

Leżeli zamknięci w swoich ramionach. Usta ich się spotkały, badały znajome głębie,

które zawsze przynosiły tyle radości.

Radość...

Ruchy były delikatne, niespieszne. Przepojone wielką radością, lecz powolne aż do

udręki. Żartobliwe, zaskakujące. Przewidywalne, lecz nie nużące. Biodra przetaczały się jak

skore do zabawy fale, które chcą przechytrzyć jedna drugą.

W gardłach wzbierał im śmiech. Z trudem łapali powietrze. Pocałunki unosiły się w

noc.

Ś

miech wydobywał się z dwóch gardeł. Z otwartymi oczyma, pełnymi objęciami

napotkali nawzajem swoje szczyty fal. Ze śmiechem kochali się, żeby osiągnąć dojrzałe,

mocne spełnienie.

Byli dwoma globami. Dwoma trzęsieniami ziemi. Dwoma różnymi rodzajami radości.

Ale rozkosz odczuwali razem.

Dzielili się ze sobą bez ograniczeń. Szczodrze obdarowywali pożądaniem, radością i

zaufaniem.

Później piosenka ptaków brzmiała w ich uszach inaczej. Reijo, kiedy serce przestało

mu walić w uszach jak młotem, poczłapał do okna.

- Już prawie ranek - oznajmił, uśmiechając się kącikiem ust. - Cóż, na miłość boską,

skłania nas do czuwania aż do świtu, Raiju?

- Chodź tutaj, śpij razem ze mną, Reijo - mruknęła, wyciągając do niego rękę. - Bądź

przy mnie teraz, kiedy jestem taka szczęśliwa. Tak leniwie i spokojnie szczęśliwa. Chodź,

Kesaniemi, i zajmij łóżko, nie tylko mnie...

Reijo wsunął się pod wełniane okrycie, wtulił w jej pierś. Raija pocałowała go w

czoło.

Reijo czuł, jak ona zasypia. Czuł, jak jej puls powoli wpada w senny, spokojny rytm.

Obejmował jej życie i dzielił z nią szczęście. Całym sobą czuł, jak bardzo jest prawdziwe.

Byli wobec siebie szczerzy.

Wciąż trwało lato.

Słyszał piosenkę ptaków na dworze. Wiedział, że to letni chór wielu gardeł. Zimą

piosenka była bardziej monotonna.

Reijo miał świadomość, że prawem natury obce ptaki odlatują, gdy nadejdzie jesień.

8

Złe wiadomości często mkną zadziwiająco lekkonogie. Zanim słońce znalazło się

wysoko pośrodku nieba, wszyscy już wiedzieli, że Klemet nagle osunął się w łodzi na środku

fiordu i wyzionął ducha, nim ktokolwiek zdążył przybyć mu na ratunek. Ludzie nie pływali

przecież burta w burtę, gdy wyprawiali się po pożywienie.

- Miał przywieźć tylko drobne ryby do gotowania - płakała Marie, która od śmierci

Maret chodziła z czerwonymi oczyma. Chude dłonie zaciśnięte kurczowo złożyła na podołku.

Raija przełknęła kulę w gardle. Zbyt wiele już w życiu widziała, żeby teraz płakać,

lecz mimo wszystko losem Marie przejęła się jak swoim własnym. Rozsądek podpowiadał jej,

ż

e nie powinna tak się angażować, ale ona wiedziała, że Marie tak nagle została zupełnie

sama.

- Panie Jezu, musimy mieć co włożyć do garnka! Miał wypłynąć po drobne ryby, po

nic więcej. Niczego więcej nie żądamy. Razem dalibyśmy sobie jakoś radę, ale odkąd Maret

odeszła, on nie był sobą. Nie mógł tego znieść. To dla niego za wiele. Ale Pan daje i Pan

odbiera. Miał przywieźć jedynie drobne ryby, Raiju. Niczego więcej nie żądaliśmy...

Urwała.

Ristina posprzątała chatę. Miała zręczne dłonie i gorące serce. O ile Raija mogła się

zorientować, sprawnie też zajmowała się malcami. Marie potrzebowała teraz kogoś w domu. I

tak ciężko by jej było bez męża i córki, a gdyby musiała sama opiekować się dwojgiem

niemowląt, nie dałaby rady.

- Mamy długi - oznajmiła Marie pustym głosem. - A teraz będą liczyć to, co zostało po

nim. Po Klemecie. Mamy tylko tę chatę. I długi. Nie pojmuję, jak zdołamy z tego pokryć

wszystko, co się należy kupcowi z Karnes... I dzierżawę za ziemię...

Raija obliczała w głowie, rozglądając się po ubogiej izbie. Marie z pewnością mówiła

prawdę. Te sprzęty nie pokryją długu, jaki Klemet zaciągnął u kupca.

- Jezu, nie chcę żebrać pod wioskowymi drzwiami!

Raija spotkała wiele kobiet takich jak Marie. Nieraz słyszała już tę samą nagą rozpacz.

Ich losy były tak do siebie podobne, chociaż Marie siedziała w izbie nad rzeką Skibom i

niemal cały świat dzielił ją od żon rybaków w Archangielsku.

- Klemet i ja nic nie mieliśmy. - Marie z rozpaczą patrzyła na Raiję. Głos jej drżał. - I

co się teraz stanie z tymi malcami Maret? Ja sobie z nimi nie poradzę. A Ristina odejdzie z

reniferami i szwedzkimi Lapończykami.

- Nie wiem - odpowiedziała Raija, lecz czuła już, że ogarnia ją zdecydowanie. - Nie

wiem, Marie, ale nie martw się tak. Na pewno znajdzie się jakaś rada.

Ręka, całe ramię Raiji bolało, gdy odchodziła od Marie. Bolało ją serce. Ale złożyła

obietnicę, której musiała dotrzymać. Jumala wie, w jaki sposób. Wzięła na siebie od-

powiedzialność, a Raija nie uciekała od odpowiedzialności.

Przeszedł ją dreszcz, chociaż świeciło słońce. Wiatr wiał od innej strony, od morza.

Przydałaby jej się teraz peleryna.

- Wyobrażasz sobie, co się stanie z Marie, kiedy będą dzielić to, co zostało po

Klemecie? - pytała Raija wzburzona. Nie była w stanie wykrzesać z siebie nawet odrobiny

spokoju, który pozwoliłby jej usiąść bodaj na chwilę. Podłoga aż się wybłyszczyła od jej

chodzenia tam i z powrotem.

- Mogą upłynąć lata, nim dojdzie do podziału spadku - stwierdził Reijo. - Nic przecież

o tym nie wiemy. Nie pierwszy raz podział majątku może przeciągnąć się w nieskończoność.

- Marie... - zaczęła Raija. Zabrakło jej siły, by dokończyć. Przed oczami miała

wychudzoną, zmęczoną, pełną rezygnacji twarz wieśniaczki, która zbyt wielu bliskich straciła

w tak krótkim czasie. - Marie nie ma zdrowia, żeby wypływać na fiord czy orać ziemię. Krzyż

nie pozwala jej właściwie nawet już dźwigać wody. Ristina powiedziała mi, że to Klemet

przynosił wodę do domu. To on zajmował się szorowaniem, a ona już tylko polerowała.

Marie zawsze się chwaliła, że Klemet bardzo uważa i nie wnosi do domu brudu.

Reijo westchnął.

- Wiem, co wpiszą do tego wielkiego protokołu, Reijo. Wiem, co napiszą o Klemecie

Olsenie ze Skibotn. Zostanie tam napisane, że pozostawił po sobie wdowę, Marie Persdatter, i

niekoniecznie wyliczeni zostaną spadkobiercy, żyjące dzieci, bo nie będzie czego

dziedziczyć. Wpiszą, że własność przepadła. Wpiszą, że dom to prosta chata z drewnianych

bali i zagroda dla bydła na ziemi, będącej własnością Johana Hvida. Napiszą, że stoi wielki

bróg na siano, który nie przedstawia żadnej wartości. Że mają krowę i dwie owce. Że Klemet

oprócz tego ubrania, w którym chodził, miał jeszcze kurtę, spodnie z samodziału i taką ko-

szulę, drugą na zmianę, kołnierzyk z płótna. Jeden kociołek i dwa garnki. Bóg jeden wie, co

oni jeszcze mają. Marną łajbę przy brzegu, która przepuszcza wodę. I wpisane jeszcze

zostanie, że miał tyle i tyle długu, wynoszącego tyle i tyle talarów, marek i szylingów. Krótko

mówiąc, że po Klemecie nie zostaje nic.

- Wiem, że o coś mnie teraz pytasz - odezwał się wreszcie Reijo. - I wiem, że

prawdopodobnie nie odmówię. Czy Marie umie powiedzieć, ile on miał długu?

Raija pokręciła głową. Nie przypuszczała, żeby Marie musiała się kiedykolwiek nad

tym zastanawiać. To Klemet zajmował się takimi sprawami.

- A więc kupiec z Karnes - powtórzył Reijo. - Jutro powinna być dobra pogoda do

ż

eglugi, jeśli ten wiatr się utrzyma.

- Niech Misza popłynie statkiem. Załoga będzie miała inne zajęcie niż szorowanie

pokładu.

Reijo zachichotał.

- A ty będziesz spokojna, że nie wpadnę do wody? Raija wzruszyła ramionami.

- Narwę kwiatów, żebyś mógł je położyć na grobie Heleny. I małej Raiji.

- Pozostaje jeszcze sprawa dzierżawy za ziemię - dodał Reijo. - Powinniśmy być

właścicielami ziemskimi - uśmiechnął się zmęczony. - Tak czy owak, muszę jechać do

Karnes. Michel Hvid na pewno będzie wiedział, ile syn zażąda dzierżawy za ziemię Klemeta.

Jeśli zostanie zapłacona za dziesięć lat w przód, Marie powinna czuć się bezpieczna, a Hvid

zadowolony. I ty także, Raiju.

Mieszkańcy Lyngen byli dzierżawcami. Cała ziemia na północy od wczesnego

ś

redniowiecza stanowiła własność Korony. Ale szereg przygód wojennych sporo kosztował

króla Danii - Norwegii. Po pokoju w roku 1660 król zadłużył się po uszy u bogatszych od

niego, zarówno w kraju, jak i zagranicą. Pożyczony kapitał posłużył sfinansowaniu marzeń o

ekspansji, które nie bardzo się opłaciły. Nadszedł wreszcie czas spłacania rachunków.

Szambelan króla Joakim Jurgens zajmował również pozycję zarządcy dóbr koronnych.

Był głównym właścicielem kopalni miedzi w Roros i podczas wojny dostarczał Koronie

wielu towarów. W okresie pokoju król nie był w stanie spłacić długu zaciągniętego u Joakima

Jurgensa.

Szambelan nie wyszedł jednak ze swych transakcji z państwem z pustymi rękami.

Otrzymał wielkie posiadłości w Danii i w Norwegii, stanowiące dotychczas własność Korony,

z prawem pobierania podatków. - Na norweskiej ziemi, która przeszła w jego ręce, znaj-

dowały się dwory w Helgeland, Salten i Troms.

Jurgens zmarł w roku 1675 jako Joakim Irgens, otrzymawszy wcześniej szlachectwo,

a po bliższym przyjrzeniu się jego interesom okazało się, że zacny Irgens oszukiwał w swoich

żą

daniach wobec państwa. Sprawy o podział spadku przybrały przez to jeszcze ostrzejszą

formę niż zwykle, chociaż i do tej pory ludzie na ogół bardzo się ich obawiali.

W roku 1682 państwo odzyskało dobra w Salten, na Lofotach i Vesterdlen, w Andenes

i Senjen.

Najuboższe ziemie, te położone w okręgu Tromso, pozostały własnością rodziny

Irgensów.

Baron Jacob de Petersen z odległego Amsterdamu, jeden ze szwagrów Joakima

Irgensa, zgłosił swoje żądania wobec majątku. Otrzymał kilka pozostałych dworów w

Helgeland. Zarządca dóbr Irgensów, sędzia Gjert Lange, również wystąpił z żądaniami.

Posiadał zastaw na wszystkie nieruchomości w rejonie Troms. Tworzyły one wspólnie

posiadłość obejmującą ziemie w okręgach sądowych Hillesoy, Helgoy i Skjervoy. Na

początku XVIII wieku pani Bichers, wdowa po Joakimie Irgensie, w wyniku procesu

sądowego otrzymała prawo dysponowania tymi dobrami. Wykupiła Langego za dwa tysiące

talarów.

W roku 1713 roku baron de Petersen przejął owe posiadłości w okolicach Tromso, być

może wbrew własnej woli. Jego noga nigdy nie postała na tych włościach położonych na

dalekiej północy, rozciągających się od Malangen na południu po Brynilen na północy. Baron

de Petersen zmarł wkrótce po przejęciu dworu, a jego syn, noszący to samo nazwisko,

posiadał pełnomocnictwo występowania w imieniu spadkobierców. Właściciele w Holandii

nie wykazywali żadnego zainteresowania dworem, wystawiono go więc na sprzedaż i po

pewnym czasie został zakupiony przez mieszczanina z Trondheim, Johana Christiana Hvida,

który zapłacił za posiadłości dwadzieścia tysięcy caroli gilden, waluty holenderskiej.

Transakcja dokonana została 2 lipca 1751 roku.

W Karnes mieszkał ojciec Johana Christiana Hvida, pisarz okręgowy, Michel Hvid, i

zarządzał własnością w imieniu syna. Karnes stało się główną siedzibą dworu Tromso.

Ludzie znad fiordu Lyngen mieli więc nowego pana, lecz oni nie odczuli żadnej

szczególnej różnicy.

- Nikołaj mieszka lepiej - oznajmiła Olga, gdy wieczorem siedzieli przy ogniu w

chacie na cyplu.

Reijo śmiał się, gdy Raija przetłumaczyła mu słowa dziewczyny.

Olga i Michaił towarzyszyli Reijo, gdy załatwiał interesy z pisarzem okręgowym

Hvidem. Wykupienie długów Klemeta kosztowało Reijo sporą część jego zapasów złota, lecz

w końcu obie strony były zadowolone. Michel Hvid nie pytał o nic z wyjątkiem tego, co

konieczne, a Reijo Kesaniemi nie mówił niczego, o co nie został spytany.

Olgi zaś ani trochę nie olśniło mieszkanie zarządcy posiadłości. Bacznie przyjrzawszy

się wszystkiemu zmrużonymi oczyma i biegle to oceniwszy, sucho stwierdziła, że rodzinie

Norkinów w Archangielsku powodzi się o wiele lepiej aniżeli tym wielkim właścicielom

ziemskim.

- Marie może odetchnąć. - Raija lekko dotknęła policzka Reijo. Choć jej mąż nie

został obdarzony wysokim wzrostem, to jednak w tej chwili zdawał się górować nad

wszystkimi. Przyszło jej do głowy, że Reijo pozostanie w pamięci ludzi jeszcze długo po tym,

jak wszyscy, których widziała dookoła siebie, łącznie z nią samą, i których miała w pamięci,

odejdą w zapomnienie.

- Marie w pojedynkę nie da sobie rady - stwierdziła Ida ostrym głosem, patrząc na

rodziców świdrującym spojrzeniem.

- Chcesz płacić również za to, żeby ktoś jej pomagał w domu? - spytała ojca.

- Może to jest jakiś pomysł. - Reijo wzruszył ramionami. Nie zdążył jeszcze pomyśleć

aż tak daleko. Nie wiedział, czy chce, żeby wciągano go w sprawy tych ludzi aż tak głęboko.

Tam, gdzie pomagał wcześniej, robił to w sposób ledwie zauważalny, nie rozgłaszał niczego.

Zaraz wycofywał się w cień.

- Marie nie podoła opiece nad dziećmi - podjęła Ida z bezpośredniością ostrą jak nóż.

- Na Jumalę! - wtrąciła się Raija, oburzona w imieniu Marie. Wdowa nie mogła ich

słyszeć, lecz Raiji ta rozmowa wcale się przez to bardziej nie podobała. - Nie wiemy nawet,

czy malcy przeżyją, a ty o tym mówisz!

- Jeśli mają przeżyć, to ktoś musi o tym mówić! - Głos Idy brzmiał przejrzyście

niczym woda ze źródła. Nabrała powietrza i przelotnie zerknęła na Sedolfa. Zamierzała teraz

ogłosić własne myśli, których na razie nie śmiała omawiać nawet z mężem. Zresztą i dla niej

był to bardzo nowy pomysł. - Moglibyśmy zabrać te dzieci do siebie.

- My? - Sedolf nawet nie udawał, że zna zamiary Idy.

- Nie mówmy o rym teraz! - Reijo prosząco wyciągnął ręce. Tym jednym drobnym

gestem uspokoił wszystkich.

Wiedział, że raz powiedziane słowa posiadały w sobie magię, gdyż z trudem blakły w

pamięci.

- Zamknij usta, Ido, zanim się z nich przeleje. Chcesz dobrze, ale teraz powinnaś się

wiele razy zastanowić. I nie podejmuj żadnych ostatecznych decyzji w tej swojej pięknej

główce. Musisz pomówić o tym z Sedolfem i musisz też być pewna tego, co zdecydujesz. Nie

pozwól, żeby przemówiło przez ciebie lekkomyślne współczucie, nieodpowiedzialność i

przesadne gadulstwo.

Ida pod wpływem poważnego spojrzenia zielonych oczu ojca milczała. Zapewne i tym

razem Reijo miał rację. Może ocalił ją przed sobą samą?

- Czy to cię czasami dręczy? - Olga przetoczyła się na Michaiła i oparła łokcie na jego

piersi. - Ja jestem ostatnia z mojego rodu, a ty będziesz ostatni z twojego.

Michaił ściągnął brwi, które wyglądały teraz jak para skrzydeł uciekającego ptaka.

- Owszem, tak jest i będzie. Więcej nie ma o czym mówić.

- Ty jeszcze możesz zostać ojcem. Michaił westchnął.

- Wydaje mi się, że rozmawialiśmy o tym już wcześniej. Nie jestem szalony na

punkcie dzieci i obydwoje wiemy przecież, że dość jest dzieciaków, którym potrzeba praw-

dziwego domu, gdybyśmy nagle zapałali taką tęsknotą. W Archangielsku nie trzeba nawet

oddalać się od portu, żeby je znaleźć.

Olga zamknęła oczy, wtuliła się policzkiem w jego policzek. Może i była głupia, ale ta

myśl wryła się w nią na stałe. Zaczepiła się mocno w jej ciele i w sercu.

Być może myśl ta zjawiła się zbyt późno. Ida miała takie błyszczące oczy i żar na

policzkach, kiedy zdradzała swoje zamiary. Babka malców z pewnością będzie wolała mieć

dzieci blisko siebie, by móc patrzeć, jak dorastają, widywać je i poznawać.

- Wiem, o czym myślisz. - Misza nigdy nie był naiwny. - Słyszałaś, co powiedziała

Ida. Uważam, że nie powinniśmy wchodzić w drogę jej i Sedolfowi. Miejsce dzieci jest tutaj,

my jesteśmy tu obcy.

Olga nie chciała ustąpić.

' - A jeśli Ida i Sedolf mimo wszystko nie zdecydują się na zabranie bliźniąt, czy

wtedy będę mogła o tym wspomnieć? Czy ty uważasz, że to możliwe? Moglibyśmy wtedy

wziąć je do siebie?

Na jej twarzy widać było taką bezbronność. Olga zwykle aż tak się nie odsłaniała.

Wyciągała rękę i dopuszczała do siebie świat na taką właśnie odległość, lecz nigdy bliżej.

- Zastanawiałaś się nad tym? Kiwnęła głową.

- I naprawdę tego chcesz? Znów potaknęła.

- Dlaczego? Odpowiedź znajdowała się w Oldze. Prawdą było, jak powiedział Misza,

ż

e również w Archangielsku są dzieci, którym potrzeba bezpiecznego domu. Nietrudno

byłoby im znaleźć nieszczęśliwe maluchy, którymi mogliby wypełnić dom nad Dwiną. Nie

wywodzili się wprawdzie z któregoś ze starych, na wskroś solidnych rodów, posiadających

rodzinne więzy w całej okolicy, lecz ich sytuacja materialna i młodość sprawiały, że ludzie w

Archangielsku, i to nie tylko ci, którzy ich kochali, widzieli ich przyszłość w jasnych

barwach.

Mogli założyć wielką rodzinę, którą pobłogosławią wszyscy ludzie z ich stron.

- Wiem, że możemy zapewnić dom jakimś dzieciom z Archangielska - powiedziała

wreszcie Olga. - Jesteśmy młodzi, Misza. Wiem, że nie ma z tym pośpiechu, ale te dzieci są

mi takie bliskie. Cierpiałam razem z ich matką, kiedy ona walczyła o życie. Płakałam za

wszystkich troje, kiedy się rodziły. Trzymałam je na rękach, zanim zobaczyły słońce, Misza.

Nie mogę liczyć na to, że będę przy narodzinach dzieci, które będziemy mieć później.

Tymczasem te widziałam od początku ich życia.

Michaił nie bardzo mógł w tej kwestii protestować. A w każdym razie niewiele miał

argumentów, które dotarłyby do Olgi. Zacisnął ręce na jej barkach, ich policzki się spotkały.

Byli młodzi. Mieli przed sobą czas, wprost niewiarygodnie dużo czasu, jeśli im się

poszczęści. Michaił nigdy nie zastanawiał się nad tym, jak długo będzie żył. Ale też i nigdy

nie myślał, że kiedyś umrze.

Mieli czas.

Słowa uwięzły mu w ustach. Pozostały tam, jak gdyby zabrakło wiatru, który uniósłby

je ze sobą. Nie doszły donikąd. Nienarodzone. Niemożliwe. Tak jak te dzieci, których on i

Olga nigdy nie mieli spłodzić. Fakt, iż nie będzie miał z nią dzieci, naprawdę nic dla niego nie

znaczył, kiedy wiązał się z Olgą. Teraz właściwie też nie.

Ale żywo pamiętał tamtą noc w ciemnym zaułku Archangielska, pamiętał tamten

krzyk. Wciąż miał w pamięci swój strach obnażony do kości. Olga nigdy więcej nie będzie

już tak cierpieć. Michaił rozumiał, że jej tęsknota ma głębokie korzenie. Pod zamkniętymi

powiekami Michaił widział je, rozciągające się aż stąd, ze spokojnego fiordu Lyngen, na

wschód przez Morze Białe do ciasnych uliczek w ich rodzinnym Archangielsku. Jej tęsknota

będzie wciąż istniała i otrzyma imię, które on znał. Upływające lata być może skropią ją

goryczą. Tego Michaił nie wiedział. Nie wyznawał się na kobietach, ale kochał Olgę i uważał,

ż

e zna ją lepiej niż ktokolwiek inny.

To było dla niej ważne.

- Wydaje mi się, że powinnaś porozmawiać z moją matką. Ja także. Pomówimy z nią

razem, ale to ty musisz jej wszystko wyjaśnić. To ty musisz jej powiedzieć, dlaczego chcesz

te dzieci.

- A ty? - szepnęła pytająco. Michaił przełknął ślinę.

- Jeśli ty tego chcesz, Olgo, to ja również tego pragnę. Ale dla mnie posiadanie dzieci

nie jest sprawą życia i śmierci.

Olga nie zrobiła nic, żeby go przekonać. Serce mocno zaciążyło jej w piersi. Poczuła,

ż

e w połowie już przegrała. Być może powinna okazać się mądrzejsza i nie błagać go o to.

Ale mieli tak mało czasu. Nie było czasu na to, by czekać, by mieć nadzieję, że Misza zmieni

zdanie, albo wręcz sam jej to zaproponuje.

W domu mogłaby całą sytuację rozegrać zręcznie i sprytnie, tak by Misza uznał, iż

propozycja wypłynęła od niego. W domu poruszałaby się po znajomym gruncie.

I tam miałaby czas.

Już za mocno go nacisnęła. Misza nie lubił, gdy coś działo się zbyt prędko. Cenił sobie

możliwość posiadania kontroli. Możność przewidzenia rozwoju wydarzeń. Lubił wiedzieć, co

się dzieje w każdym kącie. Misza nie przepadał za niespodziankami.

Oczywiście takie cechy stanowiły zalety armatora, Olga doskonale zdawała sobie z

tego sprawę, bo przecież sama również dorastała niemal w porcie. Dobrze wiedziała, czego

wymaga się od ludzi zarabiających na chleb w taki właśnie sposób. I lubiła Misze takiego,

jakim był. Akurat jednak w tej sprawie wolałaby, by jego wrodzona powolność nie

zdominowała go do tego stopnia. Chętnie tchnęłaby w niego więcej życia, roznieciła zdolność

podejmowania szybkich decyzji. Naprawdę nie zaszkodziłoby mu, gdyby umiał się prędzej

decydować.

Olga stłumiła westchnienie i wsłuchała się w oddech Miszy. Był taki spokojny, tak

spokojny jak fale na fiordzie pod dnem statku.

Olga była realistką. Znała jednak prawdę. Nie wierzyła, że zdoła zmienić Misze. Sama

nie chciała ani trochę się zmieniać. Dlaczego w jego wypadku miałoby być inaczej?

Przyszły po Raiję.

- To ty się nią zajmowałaś - powiedziały. Miało to być coś w rodzaju wytłumaczenia.

Jakieś wyjaśnienie, dlaczego same nie chciały wziąć za to odpowiedzialności. Nie

umywałyby rąk, gdyby nie było innej osoby, tak wyraźnie rzucającej się w oczy. To

oczywiste, że zaopiekowałyby się jedną ze swoich.

Ale to Raija zajmowała się Marie, odkąd Maret umarła w połogu. To Raija

sprowadziła mamkę i pomagała, gdy Klemet odszedł tak nagle. To Raija i Reijo zadbali o to,

by Marie mogła zostać w swojej chacie.

Oczywiste więc, że zwróciły się do Raiji.

Nie zrobiły tego ze złej woli, ufały jej. Nie oddałyby jej Marie pod opiekę, gdyby nie

miały tego zaufania. Marie była wszak jedną z nich.

Raija w pewnym sensie również. Długo jej tu nie było, lecz ludzie nie pozwolili sobie

na to, by ją zapomnieć. Ona poruszyła ich sumienia. I kiedy powróciła, okryta obcym

nazwiskiem, zaakceptowali to. Przyjęli ją z powrotem w wielkie wspólne objęcia.

Oczywiście, że jej ufali.

A Raija pozwoliła im złożyć odpowiedzialność do jej fartucha. Kula wyrzutów

sumienia ściskała w żołądku. Poczucie, że tragedia zaistniała z jej winy. To ona nie była w

stanie ocalić Maret w najkrytyczniejszej chwili. Okazała się niegodna pokładanego w niej

zaufania. Milczała teraz i spłacała dług, o którym wiedziała tylko ona i którego ciężar tylko

ona czuła.

Raija zawsze pozwalała prowadzić się do tych, którzy jej potrzebowali. To było

niezależne od jej woli. Nosiła w sobie krzyk, powołanie.

Na podwórzu Marie nad paleniskiem wciąż wisiał cynowy kociołek, z wypalonego

ogniska sączył się jeszcze dym.

- Ocaliłyście jej przędzę? - spytała Raija. Być może nie była to najważniejsza sprawa,

lecz motek przędzy miał wartość dla tego, kto w ogóle posiadał tak mało.

Kobiety wymieniły spojrzenia.

- Tak, zabrałyśmy ją i pofarbujemy to, czego sama nie zdążyła.

Raija pozwoliła sobie na uśmiech. Nie traciła więcej czasu na rozmowy z gromadką

kobiet. Schyliła się i weszła do chaty. W środku było czysto i porządnie jak zawsze. Raija

wiedziała, że teraz porządek ten jest raczej wynikiem starań Ristiny aniżeli zabiegów Marie.

Przy palenisku leżały świeże gałęzie, a wiadro z dziegciem tuż przy ogniu rozsyłało zapach,

który przedostawał się do każdego kąta chaty. Dziegieć był dobry na mnóstwo rzeczy,

wiedzieli o tym zarówno mieszkańcy okolic nad fiordem, jak i ci z gór.

Zatroskana, okrągła twarz Ristiny spływała potem. Kobieta podwinęła rękawy kaftana,

bo w izbie było wręcz gorąco. Suchy torf trzeszczał w ogniu, Ristina nie szczędziła opalu.

- Jej jest zimno - wyjaśniła Raiji. - Całe to jej chude ciało się trzęsie. Boję się o nią.

Mówiła ściszonym głosem, bo Marie miała oczy szeroko otwarte, a lapoński był

językiem jej dzieciństwa.

Raija sama widziała, że Marie trzęsie się jak na zimowym mrozie. Ristina opatuliła ją

grubymi, tkanymi pledami z wełny i skórami, lecz mimo to ciało ukryte w tym kopczyku nie

przestawało dygotać. W łóżku musiało być jak w saunie, lecz Marie nie mogła się rozgrzać.

- Co się właściwie stało?

- Zbierałyśmy brzozowe liście, Marie chciała farbować wełnę. Ja uważałam, że dobrze

będzie, jeśli się czymś zajmie. Cały czas chciała coś robić. A to przecież nie jest taka ciężka

praca. Niewiele zresztą ma motków przędzy. Chciała to robić. Nie sądziłam, że coś może jej

się stać. - Ristina nabrała powietrza. - Gotowała sama na podwórzu, miałam na nią oko.

Teraz, po tym, jak Klemet... ktoś musi mieć na nią oko przez cały czas. Nakarmiłam Eliasza i

popatrzyłam na nią, zanim wzięłam Dawida. Biedny mały tak długo musiał czekać na

jedzenie, ale na pewno da sobie radę. Żywotny malec...

Ristina opowiadała dalej, jak Marie, tak jak stała, upadła nagle przy cynowej balii, w

której farbowała wełnę. Kołtuny żółtej wełnianej przędzy dalej kłębiły się w wodzie. - Trzęsła

się z zimna i mówiła tak, jakby była zupełnie gdzie indziej, kiedy zaciągnęłam ją do chaty.

Ristina położyła Marie do łóżka i dopiero potem sprowadziła sąsiadki. Kobiety

zajrzały tu i zaraz wyruszyły po Raiję na cypel.

- Wygląda na to, że najbardziej boli ją brzuch - wyjaśniła Ristina, obdarzona

spojrzeniem, które potrafiło ogarnąć wiele spraw jednocześnie.

- Widzę, że wymiotowała. - Raija odsunęła cynowe wiadro od łóżka. Pogładziła Marie

po czole. Było chłodne.

- Pewnie w tym domu nie ma wódki - mówiła dalej do siebie. - I Klemet, i Marie

zawsze byli pobożni i bogobojni. Ludzie z chichotem powtarzali, że najsłabszy miód nad

całym fiordem Lyngen to ten, który warzy Marie Klemetowa. Niektórzy mówią, że wódka z

pieprzem pomaga na mdłości - wyjaśniła Ristinie. Nie wiedziała, czy Laponka jej słucha, lecz

to właściwie nie było wcale takie ważne. - Cóż, ale nie możemy skorzystać z tego, czego nie

mamy.

- Spalone i pokruszone rogi renifera - powiedziała Ristina po namyśle, niemal

niepewnie. - To pomaga na brzuch. Mieszamy z owsianką, zwykłą owsianką. Woda z mąką,

bez mleka.

- A róża reniferowa

∗

, nie widziałaś jej tu w okolicy? - spytała Raija. - Rosła kiedyś na

zboczu. Może potrafiłabym ci wytłumaczyć, gdzie jej szukać. Ida wie. Ona szaleje na punkcie

kwiatów jak jakaś paniusia! Ale Ida nie może biegać po górach. Kochana Ristino, czy mimo

wszystko mogłabyś iść do Idy? Niech Sedolf przyniesie mi trochę tej róży. A ty po drodze

nazrywaj, ile tylko znajdziesz, arcydzięgla i krwawnika. Nie wiem, czy to się na coś zda, ale

musimy przynajmniej próbować.

- Marie ma jagody jałowca w pudełeczku - poinformowała Ristina.

Raija sama już też myślała o jałowcu. Podobnie jak dziegieć, jałowiec był dobry na

większość chorób. W każdej chacie znaleźć się dało i dziegieć, i jałowiec, przeznaczone do

wykorzystania w leczeniu jakichś przypadłości. Większość ludzi miała własne recepty na

każdy rodzaj choroby.

Raija z westchnieniem zaczęła przeszukiwać pojemniczki Marie. W głowie słyszała

łagodny głos matki Ravny, przenikający poprzez wszystkie te lata, które dzieliły dzisiejszy

dzień od dzieciństwa.

∗

Dębik ośmiopłatkowy.

Ravna, zajmując się swoimi roślinami, bez końca powtarzała to samo. Odziedziczone

kiedyś przepisy zmieniła w baśnie dla Raiji. Nigdy nie napierała na dziewczynkę, nie wbijała

jej do głowy, że ma wszystko zapamiętać. Ravna nigdy nie wymagała od Raiji, że ma tę

wiedzę przekazać dalej.

Ale Raija pamiętała. Potrafiła zamknąć oczy i wyciągnąć tamte wiadomości z pamięci.

Nieraz już korzystała z tych wspomnień dzieciństwa. Do śmierci będzie wdzięczna Ravnie za

przekazanie jej takiego spadku.

Dotychczas jednak Raija nigdy nie musiała ufać wyłącznie siłom natury. Zawsze

mogła wierzyć w to drugie, w ów dar, który otrzymała, zarówno ku swej radości, jak i bólowi.

- Róża reniferowa - szeptała przez zęby. - Róża reniferowa. Matka Ravna zmuszała

Mikkala do żucia tej róży, kiedy dostał skurczów żołądka, i Mikkalowi się poprawiło.

W powietrzu aż gęsto było od zapachu dziegciu. Gałęzie też lekko pachniały. W Raiji

coś aż krzykiem domagało się świeżego powietrza, lecz nie śmiała otworzyć ani okienek, ani

drzwi. Marie było zimno, Raija nie mogła ryzykować, Że chora jeszcze bardziej się

wychłodzi.

Palce Raiji zacisnęły się na brzegu spódnicy, lecz nie zdołała złożyć rąk. Nie miała

siły się modlić.

Na szczęście mali chłopcy wciąż spali. Raija nie mogła się powstrzymać, żeby nie

podejść do kołyski i nie pogładzić maleńkich policzków. Obaj poruszyli się leciutko, małe

buzie skrzywiły się, ale żaden się nie obudził. Przynajmniej z pozoru wyglądało na to, że

bliźniakom niczego nie brakuje i miewają się dobrze. Ristina otoczyła ich miłością i troskliwą

opieką. A więc nie sparaliżował jej żal po stracie rodzonego dziecka. Pomimo własnego

nieszczęścia potrafiła podarować życie sierotom Maret.

Raija miała wrażenie, że upłynęła cała doba, nim wreszcie Ristina wróciła. Za jej

plecami dreptała Ida.

- Nie powinnaś była tu przybiegać! Ida tylko wzruszyła ramionami. Wraz z Ristiną

zajęły się przygotowywaniem wywaru z krwawnika. Ziele powinno być jak najlepiej

wysuszone, ale sytuacja była krytyczna. Musiały zachować trzeźwość umysłu i zadowalać się

tym, czym dysponowały.

- Zbudzimy ją? - zastanawiała się Ristina, kiedy przewinęła i nakarmiła malców. Ida

pomogła przy przewijaniu, a kiedy Ristina karmiła chłopców piersią, w jej oczach błysnęło

coś na kształt zazdrości.

Raija rozpoznała ten błysk. To cecha, jaką niosła ze sobą krew Alatalo: wszyscy

pragnęli za wiele. Łatwo przychodziło im wyznaczanie zbyt odległych granic, a przecież

rzeczywistość potrafiła być bardziej gorzka niż marzenia. Z wielką beztroską nie zauważali

trudnych zboczy w okolicy, po której się poruszali.

- Nie możemy - zaprzeczyła Raija.

- Nawet po to, żeby coś jej podać? Żeby dać jej lekarstwo? - Ida wzięła stronę Ristiny.

Raija pokręciła głową. Coś w niej prosiło, by spróbowała użyć swej mocy w rękach,

siły płynącej z serca. Lecz brakowało jej już wiary. Nie zgodziła się usłuchać tego głosu. Nie

zgadzała się na to, by żałować swojego czynu. Przecież nie zrobiła nic, by odróżnić się od

zwyczajnych ludzi. Nikt nie mógł żądać od niej niczego więcej. Była teraz taka jak wszyscy,

ani mniej, ani więcej.

Ale coś w niej krzyczało.

Ale głos śpiewał wprost z serca. Błagał ją, by podjęła ostatnią próbę.

Raija nie miała na to odwagi.

Gorzka była świadomość, dlaczego tak jest: śmiertelnie się bała, że się jej powiedzie.

Drgnęła przestraszona, gdy czyjaś ręka złapała ją za ramię. To Marie spoglądała na nią

szeroko otwartymi oczyma, dłoń przytrzymywała ją równie mocno jak szpon drapieżnika

trzyma zdobycz. Marie oddychała otwartymi drżącymi ustami.

- Ja odchodzę - szepnęła.

- Zajmiemy się tobą - odparła Raija, lecz na uśmiech się nie zdobyła. -

Wyzdrowiejesz, Marie. Odwagi! Musisz wyzdrowieć dla dzieci Maret!

A Marie Klemetowa pokiwała głową z całych sił, na ile tylko jeszcze ją było stać.

- Właśnie, dzieci, Raiju! Posłuchaj mnie!

Raija milczała. Również Ida i Ristina przysunęły się bliżej łóżka. Niewiele czasu

upłynęło, odkąd Maret umarła na tym samym posłaniu. Wszystkie miały tego świadomość,

również Marie.

- Zaopiekuj się dziećmi, Raiju! Oddaj je kapitanowi statku, twojemu synowi. Podobała

mi się jego żona. Poproś, żeby wzięli do siebie dzieci Maret. Tu na zawsze pozostaną

bękartami Maret, nic dobrego ich tu nie czeka.

Raija nie zdołała odpowiedzieć. Posłała tylko krótkie spojrzenie Idzie, która stała z

płonącymi policzkami. Oczy córki zwęziły się, zapłonęło w nich więcej zieleni niż brązu. Ida

jednak dość miała w sobie szacunku dla starszych, żeby milczeć, a Raija czuła, że nie potrafi

dać Marie obietnicy, o którą chora błagała.

- Zabierz je na wschód i sama opiekuj się nimi przez zimę. Zapewnij im życie w Rosji.

Tam, gdzie nikt ich nie zna, gdzie nikt nie pamięta o wstydzie Maret.

- Ty wyzdrowiejesz! Mamy dla ciebie różę reniferową, Marie. Przyrządziłyśmy

wywar z krwawnika. Sama zaopiekujesz się dziećmi Maret!

Ristina przyniosła kubek parującego przejrzystego napoju. Raija na poły uniosła

Marie, oparła ją o własne ciało i przyłożyła kubek z wywarem z krwawnika do warg Marie.

Chora zacisnęła usta. Całą sobą wzbraniała się przed wypiciem.

- Spróbuj, Marie! - prosiła Raija.

- Ja odchodzę - upierała się Marie przy swoim, jak gdyby dostała boleści z własnej

woli, jak gdyby pragnęła, żeby jej życie dobiegło końca. - Nic już dla mnie tutaj nie zostało.

Obiecaj mi, Raiju, obiecaj mi, że zaopiekujesz się Dawidem i Eliaszem, tak jak cię o to

prosiłam! Przyrzeknij mi, że się o nich zatroszczysz!

Raija widziała udrękę w oczach Marie. Czuła, jak siły chorej słabną, i zrozumiała, jak

ważne jest dla Marie takie zapewnienie.

- Zaopiekuję się nimi, Marie. Jeśli coś ci się stanie i nie będziesz mogła sama się nimi

zająć, zadbam o to, żeby znalazł się dla chłopców dobry dom i żeby ich nie rozłączono. I

obiecuję, że dowiedzą się o Maret, o tobie i o Klemecie.

- To dobrze - westchnęła Marie i z powrotem osunęła się na poduszkę i materac. Na

chudej twarzy pojawił się uśmiech. Uśmiechała się tak, że trzy kobiety zgromadzone przy jej

posłaniu dostrzegły pośród siateczki zmarszczek, pokrywającej cienką jak pergamin skórę,

minioną urodę.

Marie Klemetowa od razu usnęła. Nie wypiła leczniczego wywaru. Żadna z trzech

kobiet nie miała serca jej budzić. Wypowiedziana ochrypłym głosem prośba zabrała jej

mnóstwo siły. Więcej niż było ich w chorym ciele. Teraz nie wstrząsały nią już dreszcze,

leżała spokojnie, a przez sen wciąż się uśmiechała.

- Wyzdrowieje - powiedziała Ristina, która nie chciała dopuścić myśli, że Marie

mogłaby spotkać jeszcze jakaś krzywda. Nie miała siły oglądać więcej bólu.

- Musiałam jej przyrzec. Ona by nie ustąpiła. Raija popatrzyła Idzie w oczy, a Ida

spuściła głowę. To nie była wina matki. Zresztą kiedy Marie Klemetowa wyzdrowieje,

obietnica nie będzie się już liczyć. Wtedy Ida porozmawia z Marie, poprosi ją. Zaproponuje

chłopcom ciepło własnego domu.

Marie Klemetowa, kiedyś Marie Persdatter, do niedawna wdowa po Klemecie

Olsenie, zasnęła wiecznym snem, nim nadszedł wieczór. Uśmiechała się w chwili śmierci,

spokojna, że zapewniła wszystko, co najlepsze, dwóm najmłodszym z jej rodu.

Raija spuściła głowę, gdy naciągały szaroczarny pled na twarz Marie.

- Ristino, ty i malcy musicie przenieść się do nas na cypel - oświadczyła

zdecydowanie. - Obietnica to obietnica - dodała, patrząc na Idę, która mocno zacisnęła wargi.

9

- Nie mogę w to uwierzyć! - mówił Reijo przez zaciśnięte zęby, z rękami na relingu

rosyjskiego statku, płynącego na wschód.

Raija wsunęła mu rękę pod pachę i wtuliła policzek w jego ramię. Był jak skała,

zawsze był tym dla niej. Skałą, opoką.

Stali teraz razem i patrzyli, jak dom na cyplu staje się coraz mniejszy i mniejszy.

Nasmołowana kropka wśród blednącej zieleni, na tle czarnej skały i zielonych zarośli.

- Wszystko potoczyło się tak prędko - westchnął Reijo, wciąż nie będąc w stanie w

pełni zrozumieć, że jest tutaj. Że naprawdę zdobył się na ten krok i wybrał się w podróż.

Archangielsk. Język z takim trudem wymawiał tę nazwę, miała w sobie obce dźwięki,

których nie umiał wypowiedzieć. Z ust Raiji wydobywały się Z taką łatwością, ale ona

spędziła kilka garści życia w tym mieście. Reijo przede wszystkim pragnął zobaczyć ją tam,

przekonać się, kim była, nie będąc tą Raiją, którą znał.

Dlatego właśnie jechał.

Michaił Jewgienijewicz i jego załoga zabrali znad fiordu Lyngen nie tylko ryby. Na

wschód wieźli ponadto pięcioro dorosłych i czworo dzieci więcej, aniżeli przywieźli ze sobą

na zachód.

Raija wypełniała złożoną przez siebie obietnicę, którą słyszały obie, i Ida, i Ristina. Po

rozmowie z Olgą i Misza postanowiła oddać bliźnięta Maret im, a sama również towarzyszyć

im na wschód, by przez zimę opiekować się dziećmi, tak jak to przyrzekła Marie.

Wielokrotnie od śmierci Marie Klemetowej Raija żałowała, że nie była z nią sama w

jej ostatniej godzinie. Mogłaby wtedy oddać dzieci na wychowanie Idzie i Sedolfowi. Być

może nie uczyniłaby tego z lekkim sercem, lecz obietnicę złożoną umierającej kobiecie

łatwiej byłoby złamać, gdyby tylko ona ją słyszała.

Rodzina Kesaniemi z cypla położonego niemal na samym krańcu fiordu Lyngen u

jego wschodnich brzegów zaczęła przygotowywać się do wyjazdu do Rosji. Raija porozumia-

ła się z rodziną Ristiny w siida Lapończyków, a ponieważ sama Ristina również tego chciała,

zgodzili się, by i ona wyruszyła przez morze do największego nad Morzem Białym miasta,

Archangielska. Dzieci potrzebowały mamki, a Ristinę już znały, w dodatku Raija miała do

niej zaufanie.

O wiele mniej zachwycona była Raija, gdy Ida, mocno wsparłszy ręce na biodrach,

oznajmiła, że ona również wybiera się na wschód. Niestety, tym razem nie podziałały ani

prośby, ani groźby. W końcu wtrącił się Reijo i z powagą oświadczył, że Ida pojedzie na

własną odpowiedzialność. Miał w pamięci bolesne doświadczenie. Nie chciał wierzyć, że Ida

o nim zapomniała. Nie chciał wierzyć, że Ida igra z tym życiem, które nosi w łonie.

Ida wybrała się więc razem z nimi.

Raija postawiła tylko jeden warunek: Sedolf i Mikkal będą jej towarzyszyć.

- Nie należy rozdzielać kolejnych rodzin żadnymi wyjazdami na wschód -

oświadczyła ostro, nikomu nie patrząc w oczy.

To było pożegnanie pełne uczuć. Pożegnalny obiad w małej chacie na cyplu. Ciasno

skupili się wokół zniszczonego stołu. Izbę wypełnił śmiech. Opowiedziano wiele historii,

zanim ogień na palenisku wygasł. Dzieci pospały się na rękach i w pogrążonych w półmroku

kątach. Elise i Matti ze swoją gromadką ułożyli się do snu na podłodze. Nie chcieli opuszczać

najbliższych, dopóki statek nie podniesie kotwicy.

Ledwie zdążyli ukończyć oborę Mattiego. On i Elise nie mieli aż tak dużo trzody w tę

swoją pierwszą zimę nad fiordem, żeby nie mogli zająć się zwierzętami Idy i Sedolfa. Reijo

również swoje stadko przeprowadził do obory córki. I ono nie było zbyt liczne. Wszystko

załatwili w pędzie. Tak bardzo spieszyło im się z wyruszeniem, jak gdyby wszyscy bali się,

ż

e zaczną żałować, jeśli wstrzymają się z odjazdem.

A teraz byli w drodze.

- Cieszysz się na powrót do Rosji? - spytał Reijo, patrząc na żonę.

Raija ciasno owinęła włosy czarną chustą. Tylko z brzegu wymykało się kilka loków.

Wciąż wyglądała młodo, on zaś nic nie mógł poradzić na to, że ciągle czuł się za nią od-

powiedzialny. Mało znał ludzi umiejących sobie dawać radę samodzielnie tak jak właśnie

Raija, lecz mimo wszystko odczuwał potrzebę chronienia jej, bycia przy niej i dla niej. Reijo

miewał momenty, kiedy wciąż był młodym chłopcem, który czuł się dorosły, gdyż liczył o

dwa lata więcej niż ona.

- Czuję, że słusznie robimy - odpowiedziała Raija. Z pewną niechęcią patrzyła na fale

na fiordzie. Chyba nigdy nie polubi morza! Dawny strach nie działał już z taką mocą, to

Wasilij go trochę osłabił, lecz miała świadomość, że z morzem nigdy nie będzie w zgodzie.

Bała się go.

- Tu, w środku, czuję, że to słuszne, Reijo - oświadczyła, przykładając swobodną rękę

do serca. - Jak gdyby wszystko w moim życiu zmierzało do tej podróży. Wszystko kierowało

się na nią. Nie mogłam zostać, musiałam teraz wyjechać. Na wschód. I musiałam zabrać was

wszystkich ze sobą.

Reijo nie odpowiedział. Na moment przed oczami stanęła mu twarz Mikkala,

dorosłego Mikkala, takiego, którego znał, a także tamto młode oblicze ze snu. Ale Reijo nie

chciał wierzyć, że w tej podróży towarzyszą im upiory. Odepchnął tę myśl od siebie. Wolał

wczuć się wszystkimi zmysłami w tę właśnie chwilę. Nie chciał ciągnąć za sobą podróżnych

kufrów, wypełnionych przeszłością. Misza wyprowadził się ze swojej kajuty. Fakt, że kapitan

sypia wraz ze swoimi marynarzami, graniczył z szaleństwem, lecz Bykowowie nie urodzili

się na armatorów. Nie należało się spodziewać, że będą wiedzieli, co uchodzi kapitanowi, a

co nie.

- Nie wolno o tym rozpowiadać po mieście, jak wrócimy do domu - oświadczył

najstarszy marynarz reszcie załogi, kiedy w sierpniowym zmierzchu siedzieli zgromadzeni

wokół garnka z rybami. Michaił na szczęście przynajmniej jadał z rodziną.

- Nie możemy pozwolić, żeby nasz kapitan stał się pośmiewiskiem wśród swoich -

pouczał dalej stary. - Byków i Jurków już i tak więcej dla nas zrobili, niż wszyscy inni

właściciele statków razem wzięci. Nie są za to specjalnie lubiani. Nie wolno nam jeszcze

bardziej wszystkiego im popsuć.

Nie powiedział na głos, że wówczas pogorszyć się może również im samym. Nie bali

się Olega ani Michaiła, lecz w Archangielsku istniały siły, które mogły wcisnąć tych

niewielkich armatorów na ścieżkę bardziej podobną do ich własnej.

Ich flota była jedną z najmniejszych i najmłodszych w Archangielsku, a mimo to dla

nikogo nie stanowiło tajemnicy, że mężczyźni wprost przepychają się w kolejce, chcąc

zaciągnąć się właśnie do nich. Kolejki stałyby się jeszcze dłuższe, gdyby wielu marynarzy nie

wiązały ze swoimi armatorami długi. Mało kto mógł tak naprawdę wybierać, dla kogo chce

pływać. Również morze miało swoich dzierżawców i wyrobników.

Wszyscy zebrani wokół garnka z rybami przyrzekli trzymać język za zębami, choć w

głębi serca i tak wiedzieli, że to właśnie z takich sytuacji rodzą się piosenki i opowieści.

Michaił wcale nie chciał stać się bohaterem tęsknych śpiewów w karczmach. Na

statku panowała ciasnota, a kajuta kapitana była największa. Odstąpił ją więc kobietom i

dzieciom.

Tylko Raija nie zgodziła się tam spać. Poszła za Reijo, który razem z Sedolfem

codziennie rozkładał legowisko na podłodze w kajucie Olega. Wrodzony upór Raiji kazał jej

odmówić miejsca na łóżku. Oleg zatrzymał więc koję i zmagał się z wyrzutami sumienia,

Raija natomiast spała bez złych snów wtulona w męża. Czasami rozdzielało ich tylko drobne,

rozgrzane ciałko Ivara. Chciała, żeby tak właśnie było. Nie życzyła sobie żadnego

specjalnego traktowania. Powiedziała, że najważniejsze są dzieci, a potem załoga.

Pasażerowie do niczego się nie przydają, wsiedli na statek z własnej woli i dlatego na liście

Raiji zajmowali ostatnie miejsce.

Przez pierwszą cześć podróży płynęli z wiatrem. Kopuła nieba nad ich głowami

połyskiwała życzliwie we wszystkich odcieniach jasnego błękitu. Towarzyszyło im słońce,

miłośnie pieszcząc promieniami. Pokazywało dobre strony tej krainy, która już zaczęła się

przebierać na spotkanie nowej pory roku.

Potem poszarzało. Szarość spadła na nich ciężko jak pokrywa, nie wiadomo skąd.

Mgła była chłodna, całowała powierzchnię morza dopóty, dopóki ta nie uspokoiła się na tyle,

ż

e nawet drobne zmarszczki ich nie kołysały. Statek lekko chwiał się pod własnym ciężarem.

Nie było nawet tchnienia wiatru, który mógłby zawieźć ich dalej. Tkwili w białoszarej masie

niczym w zimnej owsiance, która wprawdzie nie zatykała, ale też i nie stanowiła żadnej

pokusy.

Wybrzeże w pobliżu było strome, przynajmniej tyle zdążyli zauważyć, zanim mgła

spowiła ich i oślepiła na wszystko inne z wyjątkiem świata na pokładzie. Zresztą nawet tutaj

nie na wiele kroków dało się cokolwiek zobaczyć.

- Wszyscy, którzy nie mają żadnej ważnej sprawy na pokładzie, niech się trzymają

pod nim - przykazał Michaił. - Dotyczy to również ciebie, mamo - dodał.

Raija prychnęła.

- Zła pogoda to dla mnie nie pierwszyzna, synu, panie pryncypale!

Michaił westchnął i puścił jej słowa mimo uszu. Czego innego mógł się spodziewać

po matce?

Wielki niepokój ogarnął ich dopiero w połowie drugiej doby we flaucie. Wszyscy

przyłapywali się na nasłuchiwaniu wiatru. Wmawiali sobie, że morze naprawdę zaczęło

poruszać się pod statkiem. Nie tracili nadziei, lecz mgła, wilgotna i biała, wciąż otaczała ich,

nie rzednąc nawet na chwilę. Niebo, które musiało znajdować się gdzieś ponad nimi,

wstrzymało oddech.

Reijo w miarę upływu czasu coraz częściej ściągał brwi. Przemierzał pokład wraz z

Olegiem i Michaiłem. Wdychał głęboko morskie powietrze, słuchał przeraźliwego fałszy-

wego wrzasku mew, pozostających poza zasięgiem wzroku, i wcale nie chciał

rozpamiętywać, co przypomina mu ta sytuacja.

Zapadł drugi już wieczór w ciszy morskiej, a nic się nie zmieniało.

Raija owinięta w pelerynę wybrała się na pokład. Michaił już otworzył usta, żeby

prosić ją, by wróciła na dół, ale przełknął słowa.

- Wykarmiłam cię i nauczyłam cię chodzić. Wycierałam ci zasmarkany nos,

podcierałam cię i myłam. I wciąż nie jesteś na tyle stary, żebym nie mogła przełożyć cię przez

kolano i wymierzyć porządnego klapsa - oznajmiła Raija synowi cierpkim tonem.

Nawet Misza nie mógł się nie uśmiechnąć. Zasalutował jej i pozwolił, żeby robiła, co

chce. Protesty i tak na nic by się nie zdały. Zresztą Raija na ogół miała rację. Oczywiście,

bardzo uważała, gdzie stawia stopy, aż tak głupia nie była, bez względu na to, co myślał o niej

syn. Jewgienij być może nazwałby Michaiła przemądrzałym, lecz Raija czuła, że synem

kieruje jedynie miłość do niej. Misza bardzo wydoroślał, odkąd opuściła Archangielsk, odkąd

opuściła jego.

Coś w tej mgle przemawiało do niej. Próbowało nawiązać ochrypłą, szepczącą

rozmowę. Na razie jedynie to wyczuwała, nie była w stanie wychwycić słów. Nie potrafiła

pojąć tego przesłania i zrozumieć, dlaczego to coś dziwnego stara się do niej zbliżyć. Przecież

za tymi ścianami z mgły nie było nic, co grałoby na strunach jej duszy. Znalazła się

nieskończenie daleko od osnowy w swojej własnej tkaninie życia.

Podeszła do relingu. Wzrokiem usiłowała szukać czegoś w tej mlecznej bieli czy też w

białej szarości. Nie zdołała niczego wypatrzyć. Nie zdołała odszukać tego, co usiłowało do

niej dotrzeć.

Drgnęła, kiedy obok pojawił się Reijo. Sercu nagle tak zaczęło się spieszyć. Upłynęło

nieco czasu, nim ów szybki rytm się uspokoił, nim pozwoliła sobie znów oddychać miarowo.

Łatwo o lęk wśród tych nieprzezroczystych ścian, mogła przez nie przeniknąć ręka, lecz

wzrok nie potrafił.

- Coś mnie tam ciągnie - oświadczyła cicho, niepewna, kto jeszcze może ją usłyszeć.

Nie chciała, żeby się z niej śmiano. Nie chciała też ujawniać swoich lęków.

- Po jednej stronie jest ląd, a po drugiej morze - odparł Reijo z charakterystyczną dla

siebie suchością. Objął ją jednak, żeby pokazać, że są razem. - Nie mam pewności, co jest

gdzie - dodał. - Myślałem, że wiem, ale teraz nie jestem już pewien. I nie mam ochoty się tym

przejmować.

- To coś próbuje się do mnie zbliżyć - powiedziała Raija, nie zważając na jego próby

obrócenia w żart tej mgły, która wdzierała się w nich, która spowijała ich dusze licznymi

warstwami woalu.

Peleryna Raiji całkiem już nasiąkła. Samodziałowa kurta Reijo nie była przeznaczona

na taką pogodę, po krótkim czasie zrobiła się ciężka i wilgotna, bardziej przepuszczała zimno,

aniżeli przed nim chroniła.

- Coś jakby wyciąga się do mnie, Reijo. Nie rozumiem tego i bardzo mnie to niepokoi.

Reijo ucałował ją w skroń. Ciało miała chłodne. Choć panowała trudna wprost do

pojęcia cisza, bez najmniejszego tchnienia wiatru, to było przenikliwie zimno, nie tylko

mokro i wilgotno. Reijo dręczyły wspomnienia, a niepokój Raiji wcale ich nie uciszał. Reijo

domyślał się więcej, aniżeli jej mówił.

- Tkwienie tutaj całymi dniami każdego wyprowadziłoby z równowagi. - Starał się

wypełnić swój uśmiech poczuciem bezpieczeństwa, a głos łagodnym spokojem.

Jej skóra miała smak soli, zapach soli. Wszyscy na wskroś przesiąknęli morzem.

- Jesteś wrażliwą duszą, moja najdroższa. Dręczy cię niepokój. Lubisz rozpościerające

się szeroko płaskowyże, gdzie nic nie przesłania ci widoku, gdzie sama możesz decydować o

tym, w którą stronę pójdziesz. To oczywiste, że popadasz w nerwowość, poruszając się w

obrębie granic statku i na dodatek nie widząc, gdzie jesteś.

- To jeszcze nie wszystko - szepnęła Raija, wpatrując się w brudną, wilgotną ścianę,

na przemian żółtą i szarą. Nie potrafiła stwierdzić, który z brudnych odcieni był mocniejszy.

Mieszały się ze sobą, stawały morzem unoszącym się wokół niej. Czuła, że ją duszą, że

próbują ją zatopić.

- To coś więcej, Reijo. Coś usiłuje do mnie dotrzeć. To coś z zewnątrz, jakiś głos,

tchnienie wiatru. Jak ogień...

Reijo z trudem mógł wyobrazić sobie, że ta mgła może komukolwiek przywieść na

myśl płomienie. Zaniepokoiło go to jeszcze mocniej. Raija nie mówiła wcale o strachu,

wynikającym z poczucia zamknięcia. Jej niepokój sięgał znacznie głębiej.

Ż

ałował, że nie może mieć pewności.

Objął ją obiema rękami. Ona wciąż należała do jego objęć. Wciąż nie tęskniła za

wyrwaniem się z nich. Dzieliła z nim tę samą teraźniejszość, którą próbował pojąć. Nie

chciała niczego innego.

- Wydaje mi się, że nic nie osiągnęłaś, obcinając sobie palec - powiedział cicho. - Nie

sądzę, byś kiedykolwiek mogła uciec od tego, co obrało sobie ciebie za siedzibę. Nie

przypuszczam, byś mogła to z siebie wykrwawić, Raiju. Wydaje mi się, że w twoim sercu

odbija się coś z zewnątrz.

- To nie jest nic złego - uspokoiła go Raija. Wychwyciła to przeświadczenie z

powietrza, wygłosiła je jak prawdę, której on ani trochę nie mógł zaprzeczyć. Przecież nawet

z zamkniętymi oczami widziała więcej od Reijo. - To nie chce niczyjej krzywdy.

Reijo nie dopytywał się, skąd czerpie to przekonanie. Nie spytał jej, skąd może

wiedzieć. Znali się przecież przez całe życie. Ten czas wystarczył, by się ze wszystkim

pogodzić.

Zachował swoje myśli dla siebie. Prędzej czy później ta mgła i tak musi się podnieść.

Prędzej czy później pochwycą wiatr w żagle. Teraz nawet nie unosił ich prąd. Tu nie było

prądów, które mogłyby ich dokądkolwiek zaprowadzić.

- Zmierzamy na wschód - przypomniał, z uśmiechem tuląc się do jej policzka. Czuł, że

ona również się uśmiecha, przelotnie, lekko. - Muszę znaleźć Raisę w Archangielsku -

oświadczył.

- Tym razem wymówiłeś to naprawdę dobrze, Kesaniemi! - roześmiała się Raija,

odrywając się od tego, czego nie potrafiła nazwać, i obróciła się w jego objęciach, aż ich

twarze się spotkały. Uśmiechnęła się teraz do niego i tym razem uśmiechała się również

oczyma. Jej ramiona obejmujące go w pasie prawie się spotkały, trochę ich zabrakło, lecz i

tak przytrzymywała go mocno.

- I znów razem wyruszamy po przygodę, Reijo. Myślisz, że to już ostatni raz? Myślisz,

ż

e w końcu będziemy na to za starzy?

- Mam nadzieję, że zdrowia starczy nam do wiosny - odparł Reijo ze śmiertelną

powagą. - Zamierzam przecież wrócić z powrotem na cypel i zobaczyć, jak bierzesz się za

wielkie sprzątanie w chacie.

Ś

miejąc się, złączyli usta w pocałunku, spokojnym, pełnym bliskości i przesyconym

miłością. Prawie nierzeczywistym. Nie było w nim ani trochę oczywistości, za to wiele

uniesienia.

Roztopili mgłę, która ich otaczała. Rozgrzali powietrze wokół siebie, przynajmniej na

chwilę.

Noc przyniosła wiatr. Wiatr w stronę lądu, uderzający nagłymi porywami. Raz po raz

napierał barkiem na burtę statku. Naciskał ile sił, ale statek wytrzymał.

Morze pokryło się pianą. Burzyło się żółtozielone, ubite jak śmietana na szczytach fal

wysokości masztu.

Wiatr podarł mgłę na kawałki, poszarpał na strzępy, które pochłonęła zielona otchłań.

Niektóre z nich porywy wiatru zaniosły ku poszarpanemu wybrzeżu.

Nikt na pokładzie nie miał czasu przyglądać się lądowi, który ukazał się wreszcie ich

oczom. Dość mieli roboty z utrzymywaniem statku na falach, próbami uniknięcia rozbicia się

o brzeg, trzymania się z dala od szkierów, których istnienia obawiali się pod kipiącą

powierzchnią wody, niewidocznych dla oka. Posiadane przez nich mapy tych okolic były

ż

ałośnie oszczędne w informacje. Z każdą wyprawą nanosili na nie własne, nowe niezmiernie

ważne odkrycia. Sterowali, kierując się intuicją, skurczami żołądka i pulsowaniem krwi w

koniuszkach palców. Mieli nadzieję, że Pan Bóg ochroni ich swoją dłonią. Liczyli, że czuwa

nad nimi święty Mikołaj. Najbezpieczniejszy jednak był ten, kto ufał własnym siłom.

Reijo nie mógł znaleźć sobie miejsca. Wszyscy zgromadzili się w kajucie kapitana,

wszystkie dzieci usadzono na jednej koi, a Olga i Ristina siedziały każda na przeciwległym jej

końcu, trzymając na rękach po jednym z dwóch najmniejszych.

Raija opowiadała baśnie, jakich nikt nigdy dotąd nie słyszał. Mogłaby mówić, co tylko

jej ślina na język przyniosła, bo jej głos uspokajał, lecz Reijo wydawało się, że dzieci i tak nie

słuchają. Były na to zbyt przestraszone. Sedolf siedział oparty plecami o ścianę, a nogami o

stół umocowany na stałe. Mocno obejmował Idę, która pobladła, a właściwie wręcz

pozieleniała, ale dzielnie zaciskała zęby.

- Do kroćset! - zaklął wreszcie Reijo i wcale nie doczekał się oskarżycielskiego

spojrzenia żony czy córki, jakby nikt go nie słuchał.

Nie przestawał chodzić. Podłoga pod nim tańczyła, ale przebywanie na rozkołysanym

pokładzie nie było dla niego pierwszyzną. Już wcześniej przeżywał burze na morzu. Nigdy

jednak nie czuł się do tego stopnia niepotrzebny jak teraz.

Raija nie zmieniła tonu opowiadanych baśni, spokojnie patrzyła na męża. Pochwyciła

go spojrzeniem, ta sztuczka nigdy nie była jej obca.

- Reijo Kesaniemi, na Jumalę, przestań niszczyć podeszwy butów! Włóż kurtkę i

wyjdź, do diabła, na pokład, zrób to, co musisz! Ale nigdy ci nie wybaczę, jeśli wyrządzisz

sobie krzywdę albo wypadniesz za burtę! Przybędę w zaświaty i będę cię dręczyć jak upiór aż

po sądny dzień!

- Myślałem, że to właśnie z zaświatów przybywają dręczące upiory - roześmiał się

Reijo i przesłał jej w powietrzu pocałunek.

Raija udała, że tego nie zauważyła, lecz on znał ją na tyle dobrze, by wiedzieć, iż tak

nie jest. I dobrze też wiedział, jak bardzo Raija się boi pod tą przykrywką udawanego

spokoju. Cieplej zrobiło mu się na sercu. Raija była jedna na tysiąc.

Wyszedł w końcu na pokład. Musiał natychmiast postawić kołnierz i odwrócić się

plecami do wiatru, dopiero tak mógł zacząć szukać Olega i Miszy. Miał dwie ręce i ciało, nie

będące już być może ciałem młodego chłopaka, lecz wciąż zdolne oprzeć się wstrząsom i

odwalić kawał roboty. Nigdy jeszcze nie pływał po morzu na statku tej wielkości, lecz

przecież łajba to łajba. Reijo postanowił do czegoś się przydać.

Wicher nagle ustąpił, ale paskudnie poszarpał żagle. Poszarpał też ludzi i wytrząsł

ładunek, który się przekrzywił.

Załoga przez całą noc i kawałek dnia walczyła z siłami natury. Zmarnowali już trzy

doby w tym miejscu, a wiedzieli, że muszą poświęcić przynajmniej jeszcze jedną na

naprawienie szkód, wyrządzonych przez niepogodę. Potrzebowali też wypoczynku.

Kiedy statek wreszcie stanął na kotwicy na spokojnym morzu, wszystkie twarze były

w niezwykły sposób do siebie podobne. Wszystkie pokryły się szarą bladością. W

zmarszczkach i na brwiach zastygły kryształki soli. Oczy miały czerwone obwódki od słonej

wody. Patrzyli przed siebie tępo, z wysiłkiem. Ciała bolały przy każdym najmniejszym ruchu.

- Powinniśmy być tu bezpieczni - stwierdził Oleg, przez którego przemawiało

doświadczenie całego życia na morzu. - Teraz jedzenie i spanie - zaordynował.

Nikt nie wyrażał sprzeciwu. Nikt nawet nie patrzył na ląd, gdy kolejno schodzili pod

pokład. Ciała krzykiem domagały się odpoczynku.

Reijo też był śmiertelnie zmęczony. Dłonie miał poocierane, plecy i barki bolały.

Przemókł do suchej nitki, a od słonej wody wzrok mu się mącił.

Coś jednak wymagało potwierdzenia.

Nie schronił się pod pokład. Wyszedł na mostek kapitański, stanął ramię w ramię z

Misza i zaczął wpatrywać się w ląd.

Chłopak doskonale sobie radził, kiedy zmagali się z mgłą, ciszą morską i sztormem.

Udowodnił, że więcej ma w sobie z mężczyzny niż z chłopca. Raija mogła być naprawdę

dumna z tego syna.

Oczy Reijo napotkały widok morza, skał i nieba. Kamienną krainę, której nie

łagodziła najmniejsza linia zieleni. Strome skały. Tylko w jednym miejscu możliwe było

przybicie do brzegu niedużą łódką. Ciągnął się tu wąski pas plaży, delikatnego piasku tuż pod

dźwigającymi się w górę zaraz za nią skałami. Wąziutka ścieżka w skale. Niedobre miejsce

dla rozbitków.

Niedaleko od statku leżała pusta kamienista wysepka, poszarpana i naga, lecz

przynajmniej wystająca z morza. Gdyby w tym miejscu straciło się łódź, dotarcie na nią wcale

nie oznaczałoby ratunku.

Reijo przeszedł dreszcz. A więc rzeczywiście było coś w tej niezwykłości, którą i on

wyczuwał. Może Raija miała rację. Nie chciał zbyt długo się nad tym zastanawiać, to było

zbyt przerażające.

- Wiem, gdzie jesteśmy - rzekł powoli. Musiał to powtórzyć, gdy przyłączył się do

nich Oleg, gdyż syn Raiji nie rozumiał przecież jego języka.

- Tę wyspę nazywają Trupią Wysepką. Straciliśmy tu kiedyś łódź. Spędziliśmy zimę u

pewnego starca, który żył z tego, co morze wyrzuciło na brzeg. To było tamtej zimy, gdy

Raija musiała uciekać na wschód. Mieliśmy zawieźć zwłoki Mikkala do domu. To tutaj wpadł

do morza.

Oleg również milczał.

- Powiesz jej o tym? - spytał wreszcie.

- Nie wiem - odparł Reijo zgodnie z prawdą. - Ida była wtedy nie większa niż łokieć,

nie może tego pamiętać. Matti i Elise zostali w domu. Santeri nie żyje, Maja nie żyje, Knut

jest w Kengis, Ailo gdzieś w głębi lądu. Kto miałby się przed nią zdradzić? I w jakim celu?

Oleg przetłumaczył wszystko Michaiłowi. Pomiędzy Olegiem a Reijo zapanowała już

milcząca zgoda.

- Ona nie musi o tym wiedzieć - powiedział Reijo. Nie chciał okłamywać Raiji, lecz to

trudno by było tak określić. To nie kłamstwo, a jedynie przemilczenie.

- Co dobrego mogłoby z tego dla niej wyniknąć? - dodał pytająco, a Oleg odparł

kręceniem głowy.

- Ale ja na ląd muszę zejść - stwierdził Reijo zdecydowanie. - Nie potrzeba nam

słodkiej wody?

Oleg się zgodził.

- Może chata staruszka ciągle jeszcze stoi? Dziwnie by było ją zobaczyć. On sam

pewnie już nie żyje. Już wtedy był stary, a od tamtej pory minęło blisko dwadzieścia lat.

- Prawie osiemnaście - poprawił go Oleg, który lubił ścisłość w takich obliczeniach.

Ich spojrzenia znów się spotkały. To samo porozumienie. Tyle czasu upłynęło. Raija nie

miała tu czego szukać. Lepiej, żeby o niczym nie wiedziała.

Do szalupy, z zamiarem zejścia na ląd, weszli czterej mężczyźni. Reijo zabrał Sedolfa,

lecz ani słowem nie zdradził mu, dlaczego koniecznie chce znaleźć się na brzegu. Obecność

Olega i Miszy rozumiała się sama przez się.

- Miejsca bardziej zapomnianego przez Boga niż to długo trzeba by szukać -

stwierdziła Raija z pokładu.

- Musimy tkwić tu dopóty, dopóki nie naprawimy wszystkich szkód wyrządzonych

przez burzę. - Oleg mówił spokojnie, wyraz twarzy miał niezgłębiony. - A na lądzie powinna

być słodka woda.

- Prawdą jest, że każdy z was ma w sobie żyłkę poszukiwacza przygód - roześmiała

się Raija z lekką rezygnacją.

Reijo nie potrafił spojrzeć jej w oczy. Gdybyż wiedziała! Ciężko było milczeć, ale nie

umiał przewidzieć, jaka będzie jej reakcja, gdy dowie się prawdy. Nie potrzeba im teraz jej

przygnębienia. Bał się jej czarnej tęsknoty. Niebezpiecznej tęsknoty.

Gdy wyciągnęli szalupę na piaszczysty brzeg, prowadzenie objął Reijo. Pamiętał, jak

miękka i delikatna jest ta plaża. Dzieci się na niej bawiły. Rozbrzmiewał tu ich śmiech.

Jego stopy odnalazły wąską ścieżkę. W niektórych miejscach natura sama wyrzeźbiła

ją w skale, gdzie indziej ludzie musieli jej pomóc i wyrąbać półkę dostatecznie szeroką, by

dało się tędy przejść również zimą, w dodatku dźwigając ciężary. Reijo wiedział, że niekiedy

bywały one pokaźne.

Pozostali szli za nim. Kiedy stanęli na górze i spoglądali na morze i wysepkę w oddali,

Sedolf po namyśle, surowo patrząc na teścia, spytał:

- Dlaczego wydaje mi się, że ty już wcześniej tędy szedłeś?

- Bo mnie za dobrze znasz.

Reijo nie miał siły na zbędne dyskusje.

Tak mało się tu zmieniło. Nawet pokrzywiona od wichrów chata ciągle jeszcze stała.

Ale z komina nie unosił się dym, nie mogła więc być zamieszkana.

Tuż obok natomiast pojawił się inny dom, z oborą i szopą. Wyglądało na to, że tam są

ludzie.

- Mieszkałem tutaj zimą tysiąc siedemset trzydziestego trzeciego - wyznał Reijo

ciężko. - Matti, ja i pewien Fin, Aleksanteri Kilpi. Płynęliśmy do Varanger razem z dziećmi.

Wieźliśmy zwłoki Mikkala. Zerwał się straszny wiatr i straciliśmy łódź przy Trupiej

Wysepce. - Reijo wskazał ją palcem, nim podjął: - Pewien staruszek zaofiarował nam dach

nad głową na zimę. Nigdy nie zdołaliśmy ustalić, czy jest bogobojną duszą, czy też

plądrującym wraki zwykłym piratem, uprzednio wabiącym statki na mieliznę, na szkiery przy

wysepce. Z całą pewnością utrzymywał się z tych wraków. Łowił tylko tyle, ile sam

potrzebował do jedzenia. Ida była wtedy za mała, żeby to pamiętać...

- I Raija ma o tym nie wiedzieć? Odpowiedzią Reijo był tylko blady uśmiech.

Skierowali się w stronę domów.

10

W położonej na takim strasznym odludziu zagrodzie przy wznoszącym się pionowo

wybrzeżu zastali młodą kobietę z pięciorgiem dzieci. Kobieta patrzyła na nich z przerażeniem

i nie wpuściła ich do środka. Bacznie im się tylko przyglądała przez szparę w drzwiach,

gotowa w każdej chwili je zatrzasnąć, gdyby tylko czymkolwiek wywołali jej większy

niepokój.

Szara chustka zsunęła jej się na czoło. Ręce kobieta miała czerwone. Oddychała

szybko, jej oddech zaczynał się w piersiach, nie w brzuchu, jak zauważył Reijo. Ciemne oczy

podejrzliwie zerkały to na jednego, to na drugiego.

- Zaraz przyjdzie mój mąż - oznajmiła, nim zdążyli jej powiedzieć, kim są.

- Sztorm nas zatrzymał - wyjaśnił Reijo. Chciał ją uspokoić, ale sam słyszał, jak w

jego głosie przebija fiński akcent, świadczący o tym, że jest tu obcy. Młoda kobieta miała w

oczach jeszcze mniej ufności, gdy na niego patrzyła. Przyłapał się na tym, że zastanawia się,

czy ona ma ciemne, czy jasne włosy. Zobaczyć się tego nie dało. Chustka zbyt ciasno opinała

jej głowę. Kiedyś być może kobieta była ładna, ale tego też nie umiał sobie wyobrazić. Nie

potrafił odgadnąć jej wieku. Na pewno była młodsza od niego, a może nawet miała tyle lat co

Ida. Tak duży mógł być rozrzut. Zresztą nie miało to ani trochę znaczenia.

- Nasz statek cumuje na wprost - podjął Sedolf. Na wystraszonej twarzy odmalował

się jakby cień ulgi.

Ten człowiek przynajmniej mówił tak jak ona, no i Sedolf był przystojny. Jego piwne

oczy budziły zaufanie. I uśmiechał się jak jakiś bóg. Wywołał u niej na twarzy również coś na

kształt uśmiechu.

- Koło Trupiej Wysepki - szepnęła. - Nie wolno do niej dopływać. To niedobre

miejsce. Mój mąż niedługo wróci.

Reijo zastanawiał się, gdzie mógł pójść ten jej mąż. Z całą pewnością nie wybrał się

na ryby. A na pola, które ci ludzie wydarli zaroślom, mieli stąd dobry widok. Nie było na nich

ż

ywej duszy. Musiał wybrać się gdzieś dalej, w głąb lądu, może do najbliższego kupca?

Doprawdy, przeklęte miejsce na pozostawienia w nim żony i dzieci! Przeklęte miejsce

do życia!

- Znałem dziadka, który tu mieszkał. - Reijo wskazał na poszarzałą chatę, którą Olai

wybudował z drewna wyrzuconego przez morze.

Nie była to informacja, dzięki której ta kobieta nabrała do niego więcej zaufania.

- On nie żyje - oznajmiła krótko. - Nie chcieli go pochować w poświęconej ziemi. Ma

grób tam, na wzgórzu. - Pokazała palcem. - Nie ma na nim krzyża. To nie był człowiek, który

by na to zasługiwał.

Reijo milczał. Widać stary jednak był piratem plądrującym wraki albo też plotki

zrobiły z niego pirata. Teraz nie miało to już większego znaczenia. Wiadomość, że Olai nie

ma chrześcijańskiego grobu, w żaden sposób nie wpłynęła na sympatię Reijo do staruszka.

- Ocalił mi życie - rzekł Reijo tonem goryczy, nie całkiem zgodnie z prawdą. Sam nie

wiedział, dlaczego to mówi. Trzymanie strony tego, kto wydawał się najsłabszy, nie zawsze

było jednakowo słuszne.

- Umarł jakieś dziesięć lat temu - wyjaśniła kobieta, wciąż czujna. Nie chciała

obdarzyć Reijo sympatią. Ale Reijo Kesaniemi nie wyglądał na złoczyńcę, potrafił przeniknąć

przez jej lęk.

- Mój mąż jest synem jego brata. Olai Mikkelsen nie pozostawił żadnych potomków. I

może stało się najlepiej jak mogło.

Przeżegnała się.

Reijo nawet się nie skrzywił.

- Przychodzimy po słodką wodę - powiedział Sedolf, uśmiechając się tak jak

wówczas, gdy był prowodyrem chłopaków chodzących w nocne zaloty, zawsze chętnym do

wypróbowania materacy, znanym wzdłuż całego fiordu Lyngen. I uśmiech ten wciąż działał.

Kobieta wyraźnie zmiękła.

- Wiem, gdzie jest strumień - powiedział Reijo.

Nie chciał jej dłużej dręczyć. Życie tutaj i bez dodatkowych lęków było dostatecznie

trudne. Ruszył ku strumieniowi, pozostali poszli za nim. Domyślał się, że Sedolf idzie jako

ostatni. Sedolf był taki na wskroś miły. Nie chciał, by pozostawili po sobie zły obraz. Nie

chciał, żeby ta kobieta została w domu nad brzegiem morza sama ze swoim strachem.

Napełnili bukłaki i przyniesione naczynia. Woda była zimna, Reijo wiedział, gdzie jest

ź

ródło. Przemierzył kiedyś tę okolicę wzdłuż i wszerz, poznał ją podeszwami stóp.

- Mój Boże! - westchnął Sedolf, który jako ostatni napełniał swoje naczynia. - Jak

można tu mieszkać? W dodatku z dziećmi!

- Morze jest blisko - powiedział Reijo, patrząc w dał. Wybrzeże było dzikie i

niebezpieczne. Pamiętał, z jakim trudem panowali nad dziećmi. Zadał sobie pytanie, czy ta

mała rodzina też kogoś nie straciła. Dziecięce stopy potrafią biegać tak prędko, niełatwo je

poskromić. - A morze to życie. Wiesz, Sedolfie, życie!

- Tu chyba raczej śmierć - stwierdził jego zięć, wzdrygając się. - Wydawało mi się, że

widziałem już wszystkie najbrzydsze miejsca, jakie można zobaczyć, ale nigdy nie

wyobrażałem sobie czegoś podobnego. Sam diabeł wie tylko, gdzie jej mąż! Nie umiem

powiedzieć, czy poślubiłbym Idę, gdyby upierała się, że mamy tu zamieszkać.

- Na pewno byś się z nią ożenił - odparł Reijo cierpko, wyraźnie zły.

- Chyba że miałaby ojca, który by mnie sprał - uzupełnił Sedolf z chichotem.

Oleg z wściekłą prędkością tłumaczył każde słowo Michaiłowi, teraz śmiali się już

wszyscy czterej.

Nie pozostało już im tu nic więcej do zrobienia, lecz Reijo czuł, że nie ma prawa

odejść stąd z taką obojętnością.

- Perkele! - przeklął przez zęby. - Stary dał nam dach nad głową w jedną z

najcięższych zim, jakich doświadczyłem w życiu! Być może zdołalibyśmy przetrwać w

jurcie, ale nigdy bym się o to nie założył. Chyba winien mu jestem przynajmniej odwiedzenie

jego grobu!

Sedolf ruszył w ślad za Reijo.

- Ida też tu z tobą była - wyjaśnił ze śmiechem. - Więc może i ja także powinienem

być mu wdzięczny?

Znaleźli się jeszcze bliżej morza, w miejscu, w którym jedynie jakieś nieduże

wzniesienia wskazywały, że właśnie tutaj coś, co kiedyś było życiem, znalazło miejsce

spoczynku.

Pogański grób, lecz Reijo nie miał pewności, czy Olai kiedykolwiek był wierzący.

Stale wygłaszał słowa z Biblii, lecz z ust starego nigdy nie wychodziły one z większym

przekonaniem, raczej jak wyuczone na pamięć fragmenty tekstu. Kiedyś stary miał także

ż

onę, Olai był do niej przywiązany, tyle Reijo zrozumiał. Zawsze też przypuszczał, że

zniszczona Biblia należała właśnie do niej.

- Który jest jego? - spytał Sedolf. Kopce były dwa. Jeden niższy od drugiego. Ten

drugi wyglądał również na starszy.

- Kiedy my tu mieszkaliśmy, nie było żadnych grobów - zapewnił Reijo.

Sedolf patrzył na teścia.

Reijo nie chciał myśleć.

Nic do niego nie przemawiało, czuł to jednak w brzuchu. Starał się oddychać głęboko.

Napotkał spojrzenie zięcia. Rozmawiali wzrokiem, nie wypowiadając ani słowa.

- Pójdziesz tam - oświadczył wreszcie Reijo z naciskiem na każde słowo. - Pójdziesz

tam i spytasz, w jakikolwiek chcesz sposób, który z tych dwóch grobów jest grobem Olaia

Mikkelsena. I skłonisz ją, żeby ci powiedziała, kto spoczywa w tym drugim!

Sedolf odstawił naczynia z wodą. Odszedł bez słowa.

Gdy wrócił, pokazał palcem.

- Tam leży Olai Mikkelsen - powiedział. Stary spoczywał pod wyższym z kopców.

Reijo przymknął oczy i uklęknął przy drugim grobie.

Tym starszym. Tym ledwie wystającym ponad ziemię. Wówczas, gdy on, Santeri,

Matti i dzieci odpływali stąd wiosną, w tym miejscu nie było grobu.

Matti i Elise by pamiętali. Będzie mógł ich o to spytać, gdy wróci do domu, gdy nad

fiordem Lyngen znów nastanie lato.

- Powiedziała, że w tym drugim grobie pochowany jest jakiś dzikus - odezwał się

Sedolf.

Reijo spuścił głowę.

- To sam Olai go pochował. Tego człowieka morze wyrzuciło na brzeg, był ubrany w

skóry. Opowiadała o tym tak, jakby to była legenda. Mówiła coś o skórzanym woreczku,

który ten człowiek w skórach miał na szyi.

Reijo płakał.

A jego zięć miał dość rozumu, by milczeć. Reijo złożył dłonie i schylił kark. Może się

modlił. Odmawiał modlitwę, jakiej nikt nigdy nie zapisał.

Nawet Sedolf spuścił głowę. Jego wielkie łapy też się złożyły. Nie pamiętał, kiedy

ostatni raz się modlił. Może gdy umarła mała Raija?

Sedolf Bakken nigdy nie zaliczał się do częstych bywalców kościoła i nigdy nie miał

się nim stać. To jednak również jego poruszyło.

Reijo pogładził dłonią porośniętą krzewinkami ziemię.

Krzewinki to krzewinki. Czarne jagody, bażyna i chrobotek reniferowy, żółknące

ź

dźbła trawy. I kiedy Rei jo Kesaniemi przymknął powieki, przed oczyma stanęła mu okrągła

twarz niewysokiej, pulchnej matki Ravny. Widział żałość w jej ciemnych oczach. Tylu

bliskich już straciła, zostało jej jedynie dwoje wnuków.

A teraz również Maja odeszła.

Ailo zaś żył jak obcy. Matka Ravna nigdy nie potrafiłaby sobie wyobrazić człowieka,

którym stał się jej wnuk. W jej języku nie było nazwy na to, co robił. W jej oczach Ailo byłby

do niczego nie przydatny. Jego dłonie tworzyły piękno, lecz bez żadnego pożytku. Matka

Ravna płakałaby nad Ailo. Słowo „artysta” nie miało dla niej żadnego znaczenia. Matka

Ravna nigdy nie zdołałaby zrozumieć, z czego utrzymuje się Ailo. Całym jej światem było

morze i płaskowyż. Ryby i renifery. Życie i śmierć.

Stała przed nim i wypowiadała słowa, które teraz na nowo w nim ożyły: „Powinien

mieć swój grób”.

Sedolf chrząknął.

- Sprowadzimy teraz Raiję?

Reijo postanowił powiedzieć Raiji o wszystkim na statku. Zabrał ją na pokład, objął,

gdy oboje zwrócili twarze ku wzgórzu, na którym znajdowały się groby. Przekazał jej to, co

miał do powiedzenia.

- Dlaczego nie powiedziałeś nic, zanim zeszliście na ląd?

- Nie wiedziałem o tym...

- Zamierzałeś to przede mną zataić? Reijo skinął głową w jej włosy. Chustka zsunęła

jej się z głowy i wiatr miał teraz do nich swobodny dostęp.

- Nie wiedziałem o tym, Raiju Mikkala. Zadrżała.

- Tylko Raiju - poprosiła cienkim głosem. Długo tak stali, wpatrując się w klif i

właściwie nie mogąc dostrzec tego, czego wypatrywali oboje. Wzgórze z grobami ukryte było

za skałą, tak samo zresztą jak chałupy. Od strony morza okolica wyglądała na kompletne

pustkowie.

- Całkowitej pewności mieć nie możemy - wyrzuciła z siebie Raija, jak gdyby chciała,

by jej słowa uleciały z wiatrem. Próbowała się bronić przed prawdą. - To było tak dawno

temu - dodała. - Co miałoby to teraz oznaczać?

Ale Reijo wiedział, że to musi coś znaczyć. Dla niego to również było ważne! Mikkal

wszak to przyjaciel, być może nawet najlepszy, jakiego Reijo kiedykolwiek miał. Mikkal był

człowiekiem, którego Reijo rozumiał najlepiej, tak mu się przynajmniej wydawało.

- Tutaj nie znał nikogo... - W głosie Raiji brzmiało takie zagubienie, zatracenie.

Spojrzenie jeszcze raz omiotło niegościnną okolicę i zadrżała. - Dlaczego przychodził z

morza, skoro leży w ziemi?

Reijo również przeszedł dreszcz. Nie chciał śledzić jej myśli. Nie chciał zastanawiać

się nad pytaniami, które zadawała. To jednak było niemożliwe.

Raija obróciła się gwałtownie pomiędzy Reijo a relingiem. Przytrzymywała się liny

mocno, obiema rękami. Palce jej pobielały.

Morze cofało się już, osiągnąwszy najwyższy poziom przypływu. Piaszczysta plaża

powoli stawała się szersza; tam, gdzie morze już się cofnęło, naznaczona paskami jak

lapońska tkanina.

Raijo nie wiedział, dlaczego zwraca na to uwagę. Nie wiedział, dlaczego stara się

zapamiętać krzyki mew i to, że siedem ptaków unosiło się na skrzydłach nad statkiem.

Być może był to gest samoobrony. To, co Raija zamierzała powiedzieć, już od

pewnego czasu mroczne i niedokończone krążyło mu w myślach. Tak było od chwili, gdy na

skałach zaczął się domyślać. W piersi czuł tępy ból.

- Jest jeden sposób, byśmy się tego dowiedzieli. Reijo kiwnął głową.

- Ale to już tak dawno - próbował słabo zaprotestować, głównie po to, by mieć czyste

sumienie. Raija i tak nigdy nie pozwoliłaby się powstrzymać, Reijo zaś w głębi ducha

wiedział, że i on musi to zrobić. Zrobiłby to również nawet wtedy, gdyby Raiji z nimi nie

było. Również on pragnął pewności.

- Jestem już dostatecznie stara na to, by wiedzieć, co możemy tam znaleźć. - Oczy

Raiji pociemniały. Biło z nich teraz lodowate zdecydowanie.

- Wyprawione skóry się przetrzymują - powiedział Reijo cicho. - Za resztę nie

odpowiadam.

Raija zacisnęła wargi. Reijo dobrze znal tę minę. Robiła ją już jako piętnastolatka.

Siedemnastoletni Reijo nie umiał przeciwko niej zaprotestować tak samo jak teraz

czterdziestotrzylatek.

- Obiecuję ci, że przyjmę wszystko, bez względu na to, co znajdziemy. - Raija mówiła

z całkowitą powagą. - Obiecuję ci, że się nie załamię, ale muszę mieć pewność. Zrozum mnie,

Reijo!

Odpowiedział jej bez słów. Kiwnął głową i próbował zwilżyć wargi językiem. Słona

woda wszystko wysuszała, wargi pękły, poczuł smak krwi. Oblizał je, nie pozwolił jej się

dotknąć.

- Ja też potrzebuję pewności, Raiju. Ja też jej potrzebuję. Raija długo milczała.

Schyliła głowę, nie chcąc patrzeć już ani na Reijo, ani na skałę, skrywającą to, o czym jej

opowiedział. Najbardziej chciała wyruszyć tam natychmiast, lecz rozsądek podpowiadał jej,

ż

e muszą zaczekać. Raija żyła już dostatecznie długo, żeby nauczyć się cierpliwości.

- To jeszcze nie wszystko - powiedziała.

Reijo znów westchnął. Objął ją jeszcze mocniej. Również tym razem wiedział, co

zamierzała powiedzieć. Mimo to jednak musiała to ubrać w słowa.

- To nie jest jego krajobraz - oświadczyła Raija, wpatrując się w męża palącym

spojrzeniem.

Reijo nie ugiął się pod nim. Dostrzegał w jej oczach własne myśli i zastanawiał się,

czy ona w jego oczach też to widzi. Po wszystkich tych latach potrafili się zrymować. Żyli

według tej samej melodii, chociaż jej tony różniły się od siebie. To było tak jak z jej

tkaninami. Rozmaite kolory, lecz pięknie ze sobą splecione.

- Jeśli rzeczywiście znajdziemy szczątki Mikkala, Reijo, to znaczy, że on nie zaznał

spokoju. Tutaj to niemożliwe. Tu go nigdy nie zazna. Nigdy nie zdołałby żyć wśród tych skał,

Reijo. Przecież go znałeś. Byłby tu nieszczęśliwy, stale za czymś by tęsknił. Te skały

doprowadziłyby go do szaleństwa.

Wsparła czoło o jego policzek. Nie płakała. Łzy nie cisnęły jej się do oczu. Ciągle

jeszcze nie miała pewności.

- Nie będę potrafiła z tym żyć - ciągnęła Raija z naciskiem. - Nie będę mogła znieść

myśli, że on spoczywa tutaj. Jeśli to on. To miejsce jest równie złe jak morze. Morze również

było dla niego niedobre. Nigdy nie pływaliśmy łodzią z radością. On pływał wyłącznie

dlatego, że musiał. Powinien spocząć pod krzewinkami na płaskowyżu. Powinien dawać

ż

ycie niskim górskim kwiatkom. Wiatr powinien mu śpiewać wśród turzycy. Zima powinna

okrywać go śnieżną kołderką. To by było słuszne, Reijo, a nie ta kraina kamienia. Tu jest tak

nago! A Mikkal, Mikkal to były przecież same uczucia, ciepło. Mikkal był słońcem i ogniem,

Reijo. To miejsce jest dla niego ze wszech miar złe.

Reijo się z nią zgadzał. Zdawał sobie sprawę, że ona musi zyskać pewność.

- Moja pierwsza myśl była również taka sama. Reijo poczuł się nagle nieskończenie

zmęczony. On i Mikkal byli niemal równolatkami. Niewielu już zostało tych, z którymi

dzielił swoją młodość i radość.

Był on i Raija. I wspomnienia, które z każdym upływającym rokiem stawały się coraz

ważniejsze, a które coraz bardziej blakły.

- Miejsce, gdzie plądruje się wraki, nie jest dobre dla niego. Wiem też, gdzie powinien

spocząć, moja Raiju. Nasza Raiju. Ravna zabrała mnie kiedyś w pewne miejsce na pła-

skowyżu - mówił dalej, przeszukując pamięć. - Niełatwo było jej tam dojść. Ciało miała

zmęczone długim życiem. Przeżyła oboje swoich dzieci. Ciężko jej się szło, ale zabrała mnie

na wielogodzinną wędrówkę w głąb lądu. Szliśmy całe przedpołudnie od namiotów, od siida,

i nagle stanęła nieduża, okrągła, wyciągnęła ręce, jak gdyby wszystko to chciała objąć.

Powiedziała, że Mikkal tu właśnie powinien spocząć.

- Nigdy mi o tym nie opowiadałeś. - W jej głosie dał się słyszeć niemal wyrzut.

Reijo uśmiechnął się przepraszająco. Ściągnął jeden kącik ust, jak zawsze robił, gdy

sumienie zanadto mu dokuczało. Wówczas gdy inni mieli rację, a on nie bardzo chciał to

przyznać.

- Mieliśmy tylko rok dla siebie - próbował się bronić. Nie chciał, żeby w jej uszach to

stwierdzenie zabrzmiało jak oskarżenie, lecz powiało między nimi pewnym chłodem. - Wiele

rzeczy mieliśmy do wyjaśnienia, Raiju. Oświetliliśmy większość ciemnych kątów. Z czasem

dotarlibyśmy i do tego. Teraz przybyliśmy tutaj. To wspomnienie w pewnym sensie należało

tylko do mnie.

- Ja także kochałam Ravnę!

- Wiem o tym.

Reijo delikatnie pogładził ją po skroniach, samymi koniuszkami palców. Tyle miał w

sobie ciepła, będąc razem z nią. To było niezwykłe. Tak wiele powinno ich dzielić, lecz mimo

wszystko wiązało ich znacznie więcej.

- Ravna traktowała cię jak rodzone dziecko. Ceniła cię równie wysoko jak tych dwoje,

których urodziła. I straciła. Lailę i Mikkala. Ale ta chwila należała do Ravny i do mnie.

Bardzo ją lubiłem. Przy niej żadnemu człowiekowi bez matki niczego nie brakowało.

Wypełniła część mojej pustki. Byłem bardzo mały, kiedy mama umarła. Nie wiedziałem na-

wet, że za nią tęsknię, dopóki nie zaprzyjaźniłem się z Ravną.

Nigdy nie sądziłem, że to może dotyczyć kogokolwiek innego oprócz mnie. Nigdy nie

myślałem o tym, że to może dotyczyć również ciebie, Raiju. Tak po prostu jest. Nie wszystko,

co prawdziwe, musi być od razu piękne.

Reijo mógł sobie znacznie ułatwić sprawę, lecz oboje przecież byli dorośli i tym

razem obiecali sobie szczerość.

- W każdym razie zgadzam się z tobą - powiedział prędko. - Jeśli tam, na górze,

naprawdę jest grób Mikkala, to powinien mieć inny.

Raija tylko kiwnęła głową.

- Mamy mnóstwo czasu, nim Morze Białe zamarznie - powiedziała. - Być może

będzie to więcej kosztowało, lecz dopłyniemy przed zimą. Lód tak czy owak nie powstrzyma

nas w dotarciu do Archangielska.

- To twój syn jest pryncypałem, ale ja trzymam twoją stronę, Raiju.

- Misza mnie posłucha. Pójdę do niego sama, lecz mimo wszystko dziękuję ci, Reijo.

Gdy wieczór zaczął sinieć, na ląd popłynęło sześć osób. Czterej mężczyźni, którzy już

wcześniej tam byli, Raija i Ida, która z wrodzonym sobie uporem zażądała, by ją także

zabrali.

- Przecież to ojciec Ailo! Raija tylko kiwnęła głową. Wszyscy byli ubrani na ciemno,

czarna peleryna Raiji otulała ją jak grudniowa noc. Węzeł włosów na karku już się rozplatał.

Nie miała w sobie spokoju. Dłonie musiały dotykać wszystkiego, spojrzenie mknęło po

falach, po skałach, po twarzach innych. Serce jej waliło, krew pulsowała w uszach, a nie

pozwolono jej nawet tknąć się wioseł.

Wiosłowali Reijo i Oleg. Gdy szalupa zaszurała o dno, Sedolf i Misza wyskoczyli na

brzeg. Wypchnęli łódź na piasek tak, aby Ida i Raija nie przemoczyły spódnic.

Michaił miał latarnię.

Sedolf niósł łopaty.

Oleg trzymał pod pachą dwa złożone worki po mące. Raija wyczuwała w kieszeni

zwój konopnego sznurka, igłę z nawleczonym kawałkiem nitki wpięła w spódnicę, tuż przy

kieszeni.

Gdy już wszyscy wysiedli z łodzi, mężczyźni podciągnęli ją tuż pod skałę. Nawet

gdyby ktoś stanął na szczycie, nie od razu by ją zauważył, a już na pewno nie dostrzegłby jej

ktoś, kto by nie wiedział, czego szuka.

Reijo nasunął czapkę głęboko na czoło. Jego włosy lśniły jak srebro księżyca, jeśli ich

nie zakrywał.

Raija zauważyła to z czułością. Ciepła, panującego między nimi, nie dało się

zdmuchnąć. Ono trwało.

- Idziemy na górę już teraz, póki coś jeszcze widać. Znam ścieżkę. Dobrze by było,

gdybyście i wy uważnie się jej przyjrzeli. To jedyna droga w dół. Schodzić będziemy, gdy

noc nastanie najczarniejsza. Jeśli wydaje wam się, że stanie się niebieska i prawie

przezroczysta, mylicie się. Skała rzuci cień, obiecuję wam, że wszystko będzie się wydawało

całkiem czarne. Ścieżka jest nierówna, wąska, w niektórych miejscach bardzo gładka. Ze

skały kapie woda, no i przypominam wam o pogodzie, jaką mieliśmy. Kamień i mech są

bardzo śliskie. Ktoś, kto upadnie, może zrobić to po raz ostatni w życiu.

Wokół niego pokiwano głowami. Przecież wszyscy sami prosili, żeby ich zabrać.

- Ida i Raija muszą podciągnąć spódnice aż do kolan - przykazał Reijo.

Usłuchały go bez protestów. Raija zdjęła pelerynę i po złożeniu w tłumoczek

przywiązała go na plecach chustką, którą nosiła na włosach. I tak zsuwała się z głowy, a jej

włosy były przecież tak czy owak ciemniejsze niż noc. Nie będzie ich widać po ciemku.

- Na górze musimy zachować spokój. - Reijo powiedział to z wielkim naciskiem.

Upewnił się, czy wszyscy go zrozumieli.

Pokiwali głowami z poważnymi minami.

- Ta kobieta powinna już udać się na spoczynek - ciągnął. - Musi pewnie wcześnie

wstawać, no i olej do lampy kosztuje.

- Na pewno używają tranu - powiedziała Raija z uśmiechem. To, co mieli zamiar

zrobić, było poważną rzeczą, lecz przecież nie pogrzebem. Zresztą nawet na stypie się

ś

miano. Mikkal byłby pierwszy do wymyślania żartów. Lubił się śmiać. Kiedy się śmiał, miał

w oczach rozgwieżdżone niebo. Zorza polarna połączyła ich serca, ich dusze wędrowały

wzdłuż jej ścieżek.

- Nie wiemy, czy mąż tej kobiety wrócił do domu - ciągnął Reijo tym samym

ś

ciszonym głosem.

Raija dostrzegała zmarszczkę między jego brwiami, potrafiła też odczytać jej

znaczenie. Uważał, że powinna umieć znaleźć się w sytuacji z większą godnością.

- Morzem nie przypłynął, ale przecież nic mogliśmy zobaczyć, co się dzieje na lądzie.

- Odniosłem wrażenie, jakby wybrał się gdzieś daleko - stwierdził Sedolf. - Ona się

bała, dlatego musiała nam powiedzieć, że niedługo wróci.

- Musimy jednak założyć, że może tam być mężczyzna - powiedział Reijo. - Jeśli

weźmiemy pod uwagę najgorsze, to przynajmniej nic nas nie zaskoczy. Plądrowanie grobów

to poważna sprawa. To najohydniejsza z wszelkich form kradzieży. No i przecież nie chcemy,

ż

eby ktoś wziął nas za czarowników, a takie plotki prędko się rozchodzą. Chyba nikomu z

obecnych nie muszę o tym przypominać.

Zapanowała głęboka cisza.

- Rozumiemy cię, Reijo. - To Raija musiała to powiedzieć. - Wszyscy jesteśmy

dorośli. Może powinniśmy pójść na górę, zanim zrobi się zupełnie ciemno? Gdybym ja była

całkiem sama w tej chacie, nie ośmieliłabym się nawet wyjrzeć przez okno po zapadnięciu

ciemności. A gdybym jednak okazała się na tyle głupia, żeby wyjrzeć, i zobaczyłabym jakieś

ciemne postaci wokół grobów człowieka z dziczy i rabusia wraków, cóż, na pewno okropnie

bym się wystraszyła. Zabarykadowałabym drzwi i naciągnęła kołdrę na głowę. A ja przecież

nie jestem prostą kobietą.

- Amen - powiedział Reijo, który prowadził całą grupę z ostrożnością pod górę.

Zapadła cisza, w której słuchać było tylko szum fal, uderzenia wiatru i odgłos stóp

przesuwających się po kamienistej ścieżce. Oddechy i zduszone okrzyki. I nic poza tym.

Gdy dotarli na górę, pochylili się. Zgięci wpół, prawie na kolanach starali się przejść

wzdłuż krawędzi skały, jak najbliżej wzgórza z grobami, lecz nie dochodząc do niego

zupełnie.

Krajobraz nie dawał im żadnej osłony, był otwarty kamienisty. Uboga ziemia,

wykarczowana przez tych ludzi, nie zapewniała odpowiednich warunków życia.

- Dobry Boże - szepnęła Ida. - Wydaje mi się, że coś z tego pamiętam! Ten dom! Tyle

w nim było błyszczących przedmiotów. Jakieś lśniące naczynie. A może pomyliło mi się z

domem Mai na Hailuoto?

- Stary miał przedmioty z mosiądzu i kryształu - odparł Reijo z czymś w rodzaju

uśmiechu. - Tędy przepływało mnóstwo rozmaitych statków, Ido, i zapewne wiele różnych się

tu również rozbiło. Trupia Wysepka z pewnością słusznie nosi takie imię. Miałaś wtedy trzy

lata, nie jest więc nieprawdopodobne, że coś zapamiętałaś.

Ida zadrżała.

- Dlaczego oni się tu osiedlili? Nie mieli innego wyboru?

- Może nie - odpowiedziała Raija. Jej spojrzenie przemknęło po zabudowaniach.

Widziała, że otwory okienne są pozamykane i znikąd nie przebijała najmniejsza nawet smuga

ś

wiatła. Jej wzrok skierował się teraz na niewielkie wzgórze.

To ty mnie wzywałeś? zastanawiała się w myślach. Próbowałeś do mnie dotrzeć?

Ale nikt jej nie odpowiedział.

Wciąż panował niebieski półmrok, widoczność przejrzysta jak szkło. Musieli czekać,

aż noc rozpostrze swoje welony.

Czekali.

11

Czas płynął powoli, a nocą wszystkie odgłosy niosły się daleko. Sześcioosobowa

grupa siedziała skulona, na poły skryta w cieniu wzgórza, na którym znajdowały się groby.

Reijo otoczył Raiję ramieniem. Nie rozmawiali, lecz mimo wszystko byli ze sobą

bardzo blisko. Tak jak ciało dotykało ciała, tak i dusza dotykała duszy.

Wokół małej chaty niedaleko od nich panował spokój, przez cały czas nic się nie

zmieniało.

Raija podniosła się w końcu jako pierwsza.

- Dzień wstanie, jeśli będziemy dłużej czekać - oświadczyła.

Nikt nie odpowiedział, lecz w milczeniu usłuchali jej polecenia. Reijo i Oleg wzięli się

do łopat. Sedolf i Misza, którzy mieli obserwować okolicę, o wiele bardziej interesowali się

tym, co może skrywać liczący sobie blisko dwadzieścia lat grób.

Noc wiodła swoje rozmowy z wiatrem i morzem. Odgłos łopat odrzucających ziemię i

kamienie wwiercał się w uszy. Raija musiała zacisnąć dłonie, żeby powstrzymać ich dygot.

Zmusiła się do powtarzania sobie, że to tylko wrażenie, iż te odgłosy są mocniejsze, niż jest

naprawdę. To jej lęk i napięcie sprawiały, Że wydawały się jeszcze głośniejsze. Tak samo jak

bicie własnego serca, które w jej uszach urosło do rytmicznych grzmotów, zmieniło się w

kamienną, nie mającą końca lawinę, a przecież rozum mówił jej, że nikt inny tego nie słyszy,

nawet się nie domyśla.

Wiara i dręczące zwątpienie przemykały jej przez głowę jak cienie, bezkształtne, lecz

bardziej rzeczywiste od jakiejkolwiek wyrazistej myśli.

Powinna była coś wyczuć!

Przeniosła spojrzenie na kikut palca. Reijo przecież wciąż twierdził, że nie udało jej

się od tego uciec. Od tego daru, który otrzymała, który wykorzystywała i który uczyniła

częścią siebie. Twierdził, że on w niej tkwi, nawet teraz. Nawet gdy sądziła, że jej się udało.

Czy dokonała właściwego wyboru?

- Mamy coś! - Reijo mówił ściszonym głosem, lecz nie zdołał ukryć podniecenia.

Raija wychwyciła też u niego zdenerwowanie. Poczuła, jak bardzo kocha Reijo. Kopał

z zapamiętaniem, z szacunkiem dla przyjaźni, która pół życia temu była prawdziwa i mocna.

Z tej małej gromadki jedynie ona i Reijo naprawdę znali Mikkala. Pozostali słyszeli

tylko opowieści, przedstawiające urywki jego życia. To nigdy nie będzie to samo. Mikkal był

człowiekiem, którego żadne słowa nie zdołają odmalować prawdziwie.

Reijo odłożył łopatę i przyklęknął przy wykopanym dole.

- Latarnia? - zaproponował Sedolf.

- Jeszcze nie. Reijo oddychał ciężko, jego ręce poruszały się ostrożnie w suchej,

jałowej ziemi. Musiał robić przerwy i na chwilę przymykać oczy, by w ogóle móc dalej

pracować.

- Raija? - głos Reijo aż ochrypł od uczuć.

Ręka Idy na moment spoczęła na plecach matki, pogładziła je łagodnie, z czułością.

Raija słyszała, jak wszyscy odetchnęli mocniej, niemal jednocześnie, jak gdyby oddychało

tylko jedno gardło.

Przełknęła ślinę. Powinna przecież coś wyczuć...

Dostrzegła błysk oczu Miszy. Po jego postawie poznała, że syn się o nią niepokoi. Jej

troskliwy syn! To być może jedna z tych chwil, którą miała zapamiętać do końca życia.

Przez moment się zawahała. Uzgodniła ze sobą, że niczego nie żałuje, niczego, co

sama wybrała po drodze. Nic, co tu znajdą, nie mogło odmienić tej pewności.

Reijo podał jej rękę, a ona pochwyciła ją z wdzięcznością. Mrok był przejrzyście

niebieski. Pomyślała, że chciałaby mieć płaszcz taki, jak barwa tej godziny. Poszuka takiego

materiału w Archangielsku! To musi być jedwabny płaszcz, błyszczący i gładki, leciutki jak

powietrze.

Na kolanach przysunęła się do Reijo. Poczuła uścisk jego ręki, zachętę i ostrzeżenie.

Jej oczy próbowały przeniknąć mrok.

Reijo puścił ją, nachylił się w milczeniu i odgarnął pył, ziemię wysuszoną i lekką.

- Lata zrobiły swoje - powiedział cicho. Raija była wdzięczna za te lata. Zdawała sobie

sprawę, co mogliby znaleźć wcześniej. Fantazja potrafiła szkicować obrazy tak szybko, miała

ś

wiadomość, że mogłaby tego nie znieść.

To było coś innego.

- W każdym razie nosił skórzany kaftan. Jej głos nigdy nie brzmiał tak jak teraz.

Gotowa była się do niego nie przyznać, lecz rozpoznawała słowa, rodzące się z jej własnych

myśli.

Podeszła za Reijo jeszcze bliżej dołu. Ręce miała zlodowaciałe, całe ciało chłodne.

Odsunęła dłonie Reijo. Sama sięgnęła ręką ku temu, co kiedyś było człowiekiem. Czło-

wiekiem z płaskowyżu. Tyle wiedzieli na pewno.

Raija nie potrafiła dopuścić myśli o tym, że mógł to być ktokolwiek inny niż Mikkal,

jakiś bezimienny obcy. Miała w sobie nadzieję. Oto stanęła przed możliwością zrobienia

czegoś dla niego, chociaż następowało to o tyle lat za późno.

To powinien być Mikkal. A ona zawiezie go w miejsce na płaskowyżu, będące

niegdyś domem dla jego ciała. Tam jego szczątki poczują się jak w domu. Zapewni mu

spokój.

To musi być Mikkal!

- Raiju - poprosił Reijo. - Pozwól mnie to zrobić! Raija podniosła na niego wzrok,

była bezbronna i blada. Usta jej drżały.

Pokręciła głową.

- Jest sposób na to, żeby stwierdzić, czy to on, Reijo. Lecz to ja muszę zrobić. On

umarł dla mnie. Za życia nigdy nie wyrządził mi krzywdy. Te kości nie mogą mi zrobić nic

złego. Nie boję się ich dotykać.

- Latarnia! - zaordynował Reijo. Sedolf potrzebował trochę czasu na jej rozpalenie, nie

chciał przy tym, by płomień był zbyt duży. Jak tylko mogli, osłaniali niewielki krąg światła

ciałami. Plecami obrócili się do chaty, odległej o dobry rzut kamieniem, i przysunęli się

jeszcze bliżej otwartego grobu.

Raija odgarnęła piasek i ziemię, pokrywającą górną część tego, co kiedyś było piersią

mężczyzny. Skóra kurtki jeszcze się nie rozpadła.

I Raija zyskała pewność, jeszcze nim znalazła to, czego szukała. Poznała szew kurtki.

Dotknęła czegoś, co kiedyś zrobiły jej ręce.

Dziurę po kuli też było widać.

Reijo westchnął. W tym westchnieniu była również ulga. Żałoba sprzed pół życia

odświeżyła się, napłynęła gwałtowną falą.

- A więc to jednak on. Raija przesunęła rękę bliżej gładkiej czaszki. Wiedziała, lecz

nie była w stanie tego przyjąć. Nie była w stanie wychwycić związku pomiędzy tym

szkieletem, okrytym skórzaną kurtką, a silnym mężczyzną, którego kochała - na swój sposób

- przez całe swoje życie.

Miała już pewność. I pogodziła się z tym, lecz serce wciąż nie chciało tego pojąć.

Palce znalazły.

Rzemień jeszcze całkiem nie przegnił. Miał już prawie trzydzieści lat. Ona była wtedy

trzynastolatką, Mikkal miał lat dziewiętnaście. Był już mężczyzną. Liczyła w głowie, chcąc

uciec od innych myśli. Nie chciała nic teraz do siebie dopuścić, nie chciała dopuścić do siebie

bólu. Znów słyszała strzał, który zabarwił jej życie niebezpieczną czerwienią. Pamiętała krew

na śniegu. Pamiętała szorstką ścianę szopy, o którą się oparł. Pamiętała, jak ze strachu pojawił

się w ustach smak krwi.

Pamiętała...

Rzemień miał dwadzieścia osiem lat.

Raija uwalniała go kawałek po kawałku. Z zapamiętaniem. Nie było to łatwe.

Rzemień leżał na gładkiej, silnej piersi i chłonął jej ciepło, w tych miejscach wbił się w kość.

Raija zacisnęła zęby, lecz nie chciała go zerwać. Był zbyt cenny, aby to zrobić.

Ostatni wieczór w siida. Raija miała przed oczami chudą drobną trzynastolatkę, której

wywróżono mało szczęścia i wielu mężczyzn. Wciąż potrafiła przywołać tamten lęk przed

nieznanym, który odczuwała ostatniego wieczoru w siida, będąc jeszcze jedną z nich.

Mikkal dał jej srebrną broszkę, stanowiącą część ślubnego podarku, który miał

wręczyć przyszłej żonie. Raija przyjęła ją, bo nie wiedziała, jak ma odmówić i ponieważ już

wtedy czuła, kim on jest dla niej. Była wówczas przede wszystkim jeszcze dzieckiem, lecz

ptasie serce już zrozumiało to, czego dziecko nie mogło pojąć.

Poprosił o kosmyk jej włosów. Odciął go tak delikatnie, że prawie nic nie było widać.

I śmiali się razem, bo ona nie chciała być taka jak stara Elle, która była łysa i sypiała w

czapce. Stara Elle, która na dłoni potrafiła dostrzec życie i śmierć.

I Raija opróżniła ze wszystkich swoich skarbów maleńki skórzany woreczek, który

zawsze ze sobą nosiła. Potem z namaszczeniem zawiesiła mu go na szyi, a on wsunął do

ś

rodka kosmyk jej obciętych włosów.

Objął ją wtedy, trzymał mocno, jak gdyby nigdy nie chciał jej puścić, lecz to trwało

zaledwie krótką chwilę. A potem pocałował ją w policzek.

Raija pamiętała, jak obiecał, że zachowa jej włosy.

„Zachowam go na zawsze, Raiju”. To odezwał się w jej głowie zachrypnięty, cichy

głos z czasów niewinności.

Nie wiedziała, czy wziął się ze wspomnień, czy też może skądinąd. Ale pieścił jej

uszy.

Skórzany woreczek wciąż wisiał na końcu rzemyka.

- Jumala! - wyrwało się Reijo. Położył jej dłoń na karku. Nacisnął. Wplótł palce we

włosy. Dobrze było poczuć, że nie jest tutaj jedyną żywą istotą.

Raija z trudem otwierała skórzany woreczek, w końcu jednak jej się to udało, chociaż

palce miała zesztywniałe. Koniuszkami dotknęła znajdującego się w środku pyłu. Twarz

uniesioną do Reijo miała uśmiechniętą.

Reijo ze zdenerwowania cały czas przełykał ślinę. Potem jego ręce sięgnęły po nóż,

który miał u pasa. Również on się uśmiechał, rozluźniając węzeł włosów Raiji. Przeczesał je

palcami swobodnej ręki, a potem pod spodem, na karku, wyszukał gruby na palec kosmyk.

Pochyliła się, chcąc mu pomóc.

Ostrze noża błysnęło lekko w blasku lampy. Kosmyk, który obciął, miał długość

palca. Podał go Raiji. Przyjęła, nie dziękując, i z wielką starannością włożyła go do wy-

pełnionego pyłem skórzanego woreczka, który następnie zasznurowała i wsunęła pod

skórzaną kurtkę, kładąc na tym, co było kiedyś żywym, silnym ciałem Mikkala syna Pehra.

Syna Ravny. Ojca Mai i Ailo. Męża Siggi. Przyjaciela Reijo.

Jej Mikkala.

To Reijo pomógł jej stanąć na nogi. Podtrzymał delikatnie aż do chwili, gdy

zdrętwiałe stopy były w stanie znów ją dźwigać. Tulił ją jeszcze przez chwilę, wargami

muskając jej czoło. Reijo sprawiał, że świat był taki mały, mieścili się w nim tylko oni i to, co

leżało w ziemi u ich stóp. Ten, o którym oboje myśleli.

- Wszystko w porządku? - spytał cicho. Raija kiwnęła głową. On jednak wciąż przez

dobrą chwilę jeszcze obejmował ją swym ciepłem. Chciał mieć pewność, że ona będzie w

stanie stawić temu czoło. Wciąż pozostawało wiele do zrobienia.

- Dam sobie radę - powiedziała cicho Raija. Jej głos brzmiał niepewnie, lecz sama

tego nie czuła. Mimo wszystko Reijo jej wierzył. Zwrócił się do niewielkiej grupki za ich

plecami, kolejno odszukiwał ich wzrok.

- To on - powiedział, choć właściwie wyjaśnienie było zbędne. - Musimy go

wydostać. Zasypać grób. I odejść stąd. Jest zbyt jasno.

Z zatroskaniem ściągnął brwi i zmrużonymi oczyma spoglądał na morze daleko pod

nimi. Nie podobało mu się to, co widział.

- Zgaśmy latarnię! Reijo i Oleg kontynuowali pracę przy otwartym grobie.

Sedolf pomagał gołymi rękami. Misza też już zakasał rękawy, lecz zmienił decyzję.

Za mało tu było miejsca, a matka niebezpiecznie pobladła.

Odstawił lampę i objął ją, tak jak ona obejmowała go tyle razy.

- Dziękuję - powiedziała cicho. Misza czuł, że przydaje się do czegoś jak mężczyzna,

nie jest tylko zbędnym dodatkiem.

Zmarszczki pomiędzy brwiami Reijo nie wygładziły się nawet na chwilę przez cały

czas, gdy opróżniali nieoznakowany grób. Worki po mące zmieniły się w całun.

Spływali potem, choć oddech nocy był chłodny. Zgarniali do pustego grobu ziemię i

piasek. Ida i Raija nasuwały z powrotem darń, na poły suchy mech i krzewinki oderwane od

korzeni, tak by grób wyglądał prawie że nietknięty.

- Zabiorę ten ładunek na dół - oświadczył Sedolf.

Nikt mu się nie sprzeciwiał. Był młody i pod względem siły mógł się mierzyć z

Olegiem.

Raija wciąż utykała kępki mchu w krawędziach rany zadanej ziemi przez szpadel.

- Wystarczy już, Raiju. - Reijo stanął przy niej. Podniosła głowę ledwie na tyle, by

widzieć jego kolana, nawet na chwilę nie przerywając ukrywania pozostawionych przez nich

ś

ladów.

- Tamci już odchodzą - powiedział Reijo.

Przykucnął przy niej. Wzrokiem poprosił Idę, by przyłączyła się do Sedolfa i Olega.

Córka usłuchała, Michaił wahał się przez chwilę, lecz nie długo. Raija była nie tylko jego

matką, pojął to ze świadomością dorosłego człowieka. W milczeniu poszedł za tamtymi.

Wokół Reijo i Raiji zaczęło jaśnieć.

- Nie zdołamy zrobić tak, żeby wyglądał na zupełnie nietknięty. - Reijo złapał Raiję za

nadgarstki. Przytrzymywał ją wzrokiem. Chciał wmusić w nią tę prawdę.

- To będzie dobrze wyglądało jedynie po ciemku. Miejmy nadzieję, że oni tu zbyt

często nie zachodzą. I bez względu na wszystko, to nie ma żadnego znaczenia. Odpłyniemy o

ś

wicie, nigdy więcej już się tu nie zatrzymamy. Nigdy tu nie wrócimy, Raiju.

Głowę miała spuszczoną, włosy opadły jej na ramiona. Reijo zobaczył skrzydła kruka,

które Mikkal odkrył jako pierwszy.

- Oni się wkrótce zbudzą. - Raija wstała bez jego pomocy. Reijo pozwolił jej na to.

Otrzepała kurz i mech ze spódnicy, zdjęła z pleców pelerynę. Reijo przerzucił ją sobie

przez ramię.

- Ta kobieta musi niedługo zajrzeć do zwierząt - stwierdziła Raija, lecz nawet nie

zerknęła w stronę domu. Nogą ubiła jeszcze kawałek darni, który ułożył się krzywo. Ten

zabieg jednak niczego nie poprawił.

Raija westchnęła.

Zadarła brodę, obróciła się do wiatru. Nie czuła jego zimna, lecz na szczęście

schłodził zewnętrzne pokłady jej uczuć. Wygładził skórę.

Raija piła morskie powietrze. Stała z zamkniętymi oczami i uniesioną twarzą, oddając

się wiatrowi.

- Idziemy. - Reijo dwoma palcami pogładził ją po policzku, sprowadził z powrotem na

ziemię.

Kiwnęła głową. Ruchy miała sztywne, kiedy schodzili w dół wąską ścieżką na brzeg.

Musieli czekać pod skałą. Tamci czworo popłynęli już do statku ze swym ładunkiem.

- Sedolf ma dobrze poukładane w głowie - stwierdził Reijo. Usiadł pod skalą i zrobił

Raiji miejsce obok siebie. Jej peleryna choć odrobinę chroniła oboje przed porywami wiatru.

Widać było, że gdy tylko statek odnajdzie właściwy tor żeglugi, popłynie szybko.

- Nawet jeśli teraz nas tu znajdą, nic się nie stanie. Jesteśmy już na dole, Raiju. Już

wcześniej przeżywaliśmy niebezpieczne przygody.

Próbował się uśmiechnąć.

Raija opuściła głowę na jego ramię.

- Dlaczego ja niczego nie czułam? - spytała. - Czy to pomogło? Czy raczej chcę, by

okazało się, że pomogło? Może nigdy nie powinnam była chwytać się tej siekiery? Teraz

prawie już tego żałuję. Może coś bym poczuła, gdybym tego nie zrobiła?

- Czułaś przecież. Wyczuwałaś coś - przypomniał jej Reijo. - Wyczuwałaś w tej mgle.

Rozmawialiśmy o tym. Coś w tym było, nawet ja ci uwierzyłem.

- To była mgła. Ucałował jej czoło suchymi spękanymi wargami.

- Niemożliwe, żeby to był wyłącznie przypadek, Raiju. Nie mam pewności, czy

przeżywam to naprawdę, czy też to jeden ze snów, które sprawiają, że po przebudzeniu czu-

jesz się pusty i ubogi.

- Być może lepiej by było, gdyby okazało się, że to tylko sen. To miejsce zabija

radość, Reijo.

Raija rozejrzała się w koło, nie podnosząc głowy. Zadrżała i zaczęła szukać jego rąk.

- Cieszę się, że byliśmy przy tym razem, Reijo. Sama nie zdołałabym przywieźć go do

domu. Wolałabym się raczej rzucić ze skały, umrzeć, żeby nie musieć podejmować decyzji.

Zostałabym wtedy z nim tutaj.

Reijo nic nie powiedział. Ogrzewał ją ciałem i uściskiem. Dzielił z nią ból tej chwili.

Humorzasty Stwórca kazał im przetrwać wspólnie wiele prób. Przynajmniej tyle im było

dane...

- ... właściwie to wcale nie on. - Jej myśl uniosła się i uleciała dalej.

Akurat te uderzenia skrzydeł Reijo rozumiał. Czuł podobnie. Poprzednio i teraz.

- Kto by przypuścił, że szew tej kurtki wytrzyma - ciągnęła Raija.

Przez głowę przelatywały jej stale nowe myśli. Ledwie zdążyły przysiąść, a już

odfruwały. Szeroko otwartymi oczyma wpatrywała się w stale nowe wspomnienia.

- Miałam takie niewprawne ręce do szycia. Wciąż tak jest. Nigdy nie nauczyłam się

szyć. Ale nie chciałam, żeby ktoś inny szył mu ubranie. Chciałam dać mu wszystko, czego

potrzebował, dopóki tylko mogłam.

Było już niemal zupełnie jasno.

- Gdybyśmy zostali w Finlandii, on może by jeszcze żył, Reijo. Ale nie mogłam

usiedzieć na miejscu! Mikkalowi się tam podobało, dobrze się tam czuł. Znaczył tam coś. Był

nie tylko synem Pehra. Mógłby żyć. Żyć tak jak musiał. Tak jak chciał. W taki sposób, w jaki

czuł się szczęśliwy.

- Powinnaś przestać myśleć o tych wszystkich „być może” - powiedział Reijo. - Bo

jeszcze się w tym zatracisz. Ty nie czułaś się tam szczęśliwa, Raiju. A zawsze byłaś najważ-

niejsza w życiu Mikkala. Rozmawialiśmy już o tym, Raiju.

- Byłam przekleństwem jego życia - powiedziała z goryczą. - Byłam tą kulą, która go

zabiła.

- Byłaś również radością, dla której żył. - Reijo odgarnął jej z czoła ciężką grzywkę.

Odsunął włosy do tyłu, odsłaniając twarz. - Nikt nie potrafi tak malować na czarno jak ty,

kiedy chcesz, żeby wszystko było czarne. Nikt tak jak ty nie potrafi zobaczyć tylko połowy

krajobrazu, Raiju, gdy tego zechcesz.

- Być może on by żył - powtórzyła z uporem.

- Być może, ale nie żyje. Raija zamknęła oczy na długo. Na tak długo, że Reijo już

zaczął myśleć, iż zapadła w sen. Nagle jednak gwałtownie je otworzyła i rzuciła głową. Ten

dumny gest był charakterystyczny wyłącznie dla niej, choć Reijo swego czasu widział kilka

prób naśladowania go.

- Nie chcę go tutaj opłakiwać. Nie chcę płakać w tym miejscu, Reijo. Już tak wiele

razy płakałam za nim! Nie wiem, czy starczy mi odwagi, żeby znów wypuścić z siebie żałobę.

Ona jest jak dziki koń w moim sercu. Stepowy koń.

Nie było pociechy. Tylko dawny żal rozciągnięty w czasie na dłużej, niż chcieli o tym

myśleć. Wiedzieli jednak, że będą do tego zmuszeni.

- Będziemy dużo rozmawiać, nim zejdziemy na ląd - obiecał Reijo. - A potem pokażę

ci to miejsce na płaskowyżu, w które zaprowadziła mnie Ravna. Tam pochowamy Mikkala.

Tam wreszcie poczuje się jak w domu.

- Wiem, gdzie to jest - powiedziała Raija, nawet na niego nie patrząc. W jej głosie nie

dawało się wyczuć żadnego tonu. - Często tam pasał. Raz uciekło mu stado. Ścinałam

turzycę. Wydaje mi się, że jako dziecko byłam leniwa. To był taki piękny dzień, słoneczny i

ciepły. Odszukałam go tam. To było o wiele przyjemniejsze niż chodzenie na klęczkach ze

zgiętym grzbietem i karmienie komarów. Mikkal wyciął wtedy ptaszka z kości.

Obracała w palcach czarny wisiorek, który zrobił dla niej Ailo. Jej własnego ptaka,

wyrzeźbionego z czarnego kamienia, który Ailo nazywał onyksem. Naśladownictwo tego

ptaka, który przelatywał przez dzieciństwo Ailo. Tego pierwszego, którego Mikkal zrobił dla

Raiji. Dla swego Małego Kruka.

- Wyrzeźbił go dla mnie, Reijo. Ciągle pamiętam jego palce. Opalone, smagłe.

Pamiętam nóż i krzewinki, które kłuły mnie w łydki, dokuczając prawie tak samo jak komary.

Miałam spłowiałe taśmy od kumagów, a on miał w oczach złoto. Słoneczne złoto. Zawsze

mówił, że mam krucze srebro we włosach, a mnie się wydawało, że on ugania się za Siggą,

córką Pawy. Bardzo mnie to bolało, a nawet nie rozumiałam, dlaczego. Jumala, jakaż byłam

młoda!

Reijo mógł tylko jej słuchać i mieć nadzieję, że nieprędko jeszcze zrobi się jasno.

Te historie słyszał już dawniej, lecz teraz Raija opowiadała więcej niż kiedykolwiek.

Wcześniej nie otwierała wszystkich okien, tak by inni mogli ze wszystkich stron zobaczyć,

jaka była. Teraz już się nie broniła. Pokazywała mu tego Mikkala, którego znała, lecz przy

tym również sama wychodziła na światło.

- Gdyby on pozostał w moich marzeniach, wszystko mogłoby być inaczej - ciągnęła

Raija. - Wtedy również mógłby dalej żyć. Mógłby mieć tylu synów, ile palców. Może i tyle

samo córek. Nigdy nie wydarzyłoby się tyle zła. Na tyle istnień rzuciłam cień, Reijo. To boli.

Reijo zastanawiał się, czy ona będzie pamiętać wszystkie te słowa, które wysypały się

z jej ust, tak jak ziarno siewne wysypuje się z worka. Pragnął, by to z siebie wyrzuciła, a

potem o wszystkim zapomniała. Raija nosiła w sobie więcej lęków, więcej cieni, niż to sobie

wyobrażał. Wciąż potrafiła go zaskakiwać.

Reijo sądził, że już wcześniej widział ją obnażoną aż do szpiku kości, odartą z

wszystkich warstw jak cebula, lecz ta cebula najwidoczniej musiała mieć dostęp do światła,

ziemi i wody, gdyż okryły ją nowe warstwy, nieznane, zaskakujące.

- Lato tysiąc siedemset dwudziestego piątego - powiedziała Raija cicho jak tchnienie

wiatru, czerwcowego wiatru. Na jej twarzy ukazał się cień żaru, który Reijo pamiętał u niej z

tego okresu.

Młoda dziewczyna, o którą walczyli z Kallem. Rzucili się na siebie z gołymi rękami.

To była walka niemal na śmierć i życie. Mieli wtedy po siedemnaście lat i obaj traktowali

Raiję ze śmiertelną powagą. Kalle wygrał tę walkę na pięści. Nawet teraz Reijo nie mógł

sobie wyobrazić, jak to się mogło stać. Karl Elvejord zawsze był słabszy od przyjaciela, z

którym walczył o łaski Raiji. To Reijo był tym silnym, umiejącym znieść niejeden cios.

I w walce o nią musiał nauczyć się przegrywać. Syn Anttiego Kwena skazany był na

zajęcie straconej pozycji, gdy opiekunka Raiji wybierała dla dziewczyny odpowiedniego

męża.

- Spytałam go, czy się cieszy, że mnie widzi. - Raija miała w głosie ton smutku.

Wtuliła się w Reijo, kurczowo uchwyciła się przodu kurtki. - Nosiłam srebrną broszkę,

podarunek od niego, a on pokazał mi ten skórzany woreczek, który miał na szyi, i powiedział

mi, że nigdy go nie zdjął, odkąd sama mu go zawiesiłam. Poprosiłam, żeby mnie pocałował. I

ten dorosły mężczyzna powiedział, że byłam dla niego wszystkim, nawet wtedy, gdy niczego

nie rozumiałam. I objął mnie mocno, w wieczornym słońcu liście brzozy wydawały się

jasnoczerwone. Wrzosy były najbardziej miękkim łóżkiem, jakie kiedykolwiek miałam. On

tak się bał mnie skrzywdzić.

Reijo wychwycił w jej głosie zdziwienie. Doprawdy, czy to tak trudno zrozumieć?

Mikkal przecież przywiózłby jej z Kopenhagi królewską koronę, gdyby tylko go o to

poprosiła.

- Pierwszy raz wtedy powiedział, że mnie kocha. I wówczas zrozumiałam, że ja

kocham jego. Że właśnie to znaczy to dziwne uczucie. Kochałam go, lecz to nie miało być

łatwe.

- Mikkala wychowano w poczuciu obowiązku. Reijo musiał bronić przyjaciela, zresztą

nie po raz pierwszy w ciągu tych dwudziestu sześciu lat. Reijo polubił Mikkala od pierwszej

chwili, gdy go spotkał, gdy zmierzyli się wzrokiem. Rozumieli się nawzajem i w dużej mierze

ulepieni byli z tej samej gliny, między nimi więc nigdy nie mogła zapanować wrogość. Byli

bratnimi duszami, a to być może znaczy więcej nawet niż bracia krwi.

Pamiętał nóż Mikkala przy policzku Isaka. Gorące uczucia ujawnione przed

wszystkimi.

Reijo pamiętał tamten szary, zimny, błotnisty dzień w kwietniu, gdy urodziła się Maja.

Maleńka Maja ze złotym blaskiem słońca Mikkala w oczach. Tak wyraźnie było widać, że nie

jest to dziecko Kallego. Reijo pamiętał, jak sam groził Kallemu tego dnia. Karl Elvejord bliski

był pozostawienia Raiji i jej maleńkiej córeczki własnemu losowi. Reijo przysiągł mu wtedy,

ż

e sam uzna Maję za swoją, jeśli Kalle tego nie zrobi.

Gdyby wtedy tak się stało, ich życie również mogłoby w jakimś stopniu się odmienić.

Lecz Reijo nic o tym nie wspomniał. Kiedyś jego żal również wypłynie na powierzchnię.

Teraz przyszedł jej czas. Czas bólu Raiji. To ona miała wpuścić światło do chłodnych,

zacienionych pomieszczeń w sercu. Wyczyścić kąty.

- Aslak powiedział, że Mikkal i Sigga nigdy nie powinni byli się pobierać.

Raija wciąż nie chciała ustąpić. Również ona krążyła wokół wiosny 1726 roku.

- Żałuję, że nie udało mi się donosić tego dziecka. - Jej ciałem wstrząsnęło drżenie.

I Raija opowiedziała mu o tym, jak poświęciła ów zalążek dziecka, gdy przed

osiemnastoma laty walczyła na statku o życie Jewgienija.

- Zapłaciłam za wszystko, co mam, Reijo - powiedziała to tak twardo, że aż go

przeraziła.

- Możesz płakać - odparł.

- Nie tutaj!

Wśród ostatnich pobłysków nocnego błękitu przypłynął po nich Misza. W oczach krył

mu się niepokój, ale milczał. Również on umiał czytać z twarzy Raiji.

- Gdzie go położyliście? - spytała, gdy tylko znalazła się na pokładzie.

Misza szedł przed nią do sterów. Tam, tuż przy relingu stała drewniana skrzynia,

starannie obwiązana i umocowana do pokładu.

- Nie mogłem umieścić go w ładowni, mamo. A ty mówiłaś o wietrze i otwartym

niebie. Załoga wie, co jest w środku. Nie mogłem go ukryć pod pokładem. Zgodzili się na

zabranie, go tylko dlatego, że jesteś jaka jesteś. Nikt nie lubi wieźć trupa statkiem, choćby

przez kilka dni. Oni się boją, ale znów śpiewają o Raisie, tylko co rusz robią znak krzyża.

Będę tu przychodził tak często, jak tylko będę mógł. Oleg twierdzi, że dopóki go nie

pochowamy, od nikogo z załogi nie możemy wymagać przejęcia sterów.

Misza zwilżył wargi.

- To jego kochałaś najbardziej, prawda? Mówiłaś kiedyś, że nie potrafisz tego zważyć

ani zmierzyć, ale to właśnie jego najbardziej kochałaś?

Raija nie okłamywała syna. Była z niego dumna. Dumna z tego, kim się stał. Oddała

mu całe swoje serce, niepodzielone, jak zresztą wszystkim swoim dzieciom, ale Miszy

dodatkowo ofiarowała jeszcze sporo swojego czasu. Wiedziała, że nie wyrządzi Jewgienijowi

jako mężczyźnie krzywdy, mówiąc prawdę jego synowi.

- Jego kochałam najbardziej, Misza. Mojego Mikkala...

12

Reijo musiał sprowadzić ją pod pokład, gdy przed kilkoma godzinami otuliła ich

kolejna noc. Wciąż było na tyle jasno, że płynęli. Sterów pilnował Oleg. Doskonale znał kurs,

lecz nie chciał zbliżać się do wybrzeża. W niektórych okolicach niechętnie witano Rosjan

przy brzegu.

- Ivar śpi razem z Idą i Mikkalem - powiedział Reijo cicho. - Dopytywał się o ciebie.

Raija poczuła ukłucie wyrzutów sumienia. Przecież wcale tego nie chciała, lecz syn

Reijo zbyt często musiał stawać w cieniu. Często brakowało dla niego miejsca w jej

objęciach. To bolało.

- Jutro - powiedziała. Obietnica urosła w jej ustach. Raija nie lubiła obiecywać.

Następny dzień zawsze był niepewny. Nie chciała układać planów. Nie chciała myśleć o

przyszłości, dopóki nie nadeszła. Myślenie o niej to jakby przeżywanie jej dwukrotnie, a w

Raiji wszystko przeciwko temu protestowało. Chciała wyciągnąć się i pochwycić to, co

nadchodziło. Niekiedy nie mogła dosięgnąć, czasem jednak udawało jej się napełnić ręce. Nie

lubiła obietnic. Nigdy nie miała pewności, czy będzie w stanie ich dotrzymać.

- Nie jestem pewna, czy całkiem to rozumiem - powiedziała Raija.

W rękach trzymała kubek herbaty. Na jedzenie nie miała ochoty. Reijo zaakceptował

to, lecz wmuszał w nią przynajmniej coś ciepłego. Owinął ją w koce z koi, siedziała w

nogach, skulona i drobna, plecami oparta o ścianę.

- Myśl o tym, że jego grobem jest całe szerokie morze, wydawała mi się taka

spokojna. Zniknął, tak żebym nigdy już nie mogła dotknąć niczego, co było kiedyś nim. -

Wyciągnęła rękę, wpatrywała się w nią. - A teraz to się stało. I coś we mnie nie potrafi

uwierzyć, że to prawda. Ja to wiem. Wszystkiego jestem pewna, a tymczasem jakaś połowa

mnie nie zgadza się, by to zrozumieć.

Reijo ściągnął buty. Zrobiło się już na tyle późno, że nadszedł czas, by się położyć.

Lepiej było stawić czoło trudnościom ramię przy ramieniu.

Kubek nie był pusty, lecz mimo wszystko Reijo odstawił go na stół. Trudno, nawet

jeśli coś się wyleje. Nie czas, by teraz myśleć o porządkach.

Usiadł przy niej, rozluźnił węzeł włosów na karku.

- Ta fryzura matrony i tak nigdy do ciebie nie pasowała - oświadczył, uśmiechając się

lekko.

Wszystko było zabarwione przeszłością, niemal zatonęli we wspomnieniach. Jakież to

dziwne, że znalezienie grobu mogło na powrót wyzłocić wyblakłe lata, tak bardzo je ożywić.

- Wydaje mi się, że uporałam się już ze wszystkimi „jeśli”, „być może” i „gdyby”.

Chyba dotarłam tutaj. - Poklepała koję. - Jestem tutaj. Płyniemy do Archangielska.

Zatrzymamy się w Varanger i wyruszymy w głąb lądu. Wykopiemy grób na płaskowyżu i

zakryjemy go tak starannie, żebyśmy nawet my sami nie mogli ponownie go odnaleźć. Nie

będzie na nim żadnego znaku, tylko darń, wrzosy i mech. Może pojedynczy kwiatek

moroszki. Albo maleńki niebieski fiołek, w którym odbija się niebo. Mikkalowi by się to

podobało.

- Czy ta druga strona stanie się teraz bardziej nierzeczywista? - spytał Reijo ostrożnie.

W palcach zwijał kosmyk jej włosów. To łączyło przeszłość z teraźniejszością.

Raija z głową wspartą o ramię Reijo zaczęła się zastanawiać. Nie znała drugiej osoby,

która napełniłaby ją takim spokojem jak Reijo. Nigdy nie znała nikogo, przy kim czułaby się

tak bardzo bezpieczna. On wcale nie starał się wywołać takich uczuć. Reijo po prostu był.

Spokojny i pewny jak skała.

Zielone wzgórza z podróży w zaświaty również stały jej przed oczami całkiem

wyraźnie. Przecież je widziała! Jej stopy po nich biegały. Wdychała przejrzyste, świeże nie-

bieskie powietrze stamtąd. Czuła ciepło słońca na wychłodzonej skórze. Wąchała dym,

snujący się kręto przez światło i wznoszący wprost pod błękitne niebo.

To było rzeczywiste.

Jedynie Mikkala nie mogła dotknąć. Lecz on był równie rzeczywisty.

Reijo pytał ją, czy to przyblakło, a ona nigdy nie zdoła mu wytłumaczyć, jak bardzo to

niemożliwe. Raija sama tego nie rozumiała. Tego nie dawało się zrozumieć. Akceptowała to,

gdy czuła to całą sobą. Kiedy cały jej rozum mówił, że to działo się naprawdę, że sama tam

przecież była.

Nawet teraz, gdy miała to jedynie we wspomnieniach, akceptowała to. To były

wspomnienia takie same jak wszystkie inne, które ze sobą nosiła. Równie rzeczywiste.

Nie oddaliła się od nich.

Na pokładzie stała skrzynia zawierająca szczątki Mikkala. Spowite w skórzane

ubranie, które kiedyś sama mu uszyła. Ze skórzanym woreczkiem wokół tego, co kiedyś było

szyją.

To również było rzeczywiste. Tak rzeczywiste, że tego dotykała. Raija wiedziała, że to

był Mikkal.

I Mikkal przemawiał do niej z tej bujnej zielonej krainy. Uchylał przed nią skrawek

wejścia do swojej jurty. Szykował dla niej drogę. Robił jej miejsce na posłaniu przy

palenisku, u swego boku.

To było rzeczywiste.

Ale Raija nie potrafiła nazwać tego słowami przy Reijo. Kochała go rozumem i

sercem. Połączyły ich te same uczucia, czas i przyjaźń tak stara, że Raija przestała już liczyć

lata.

Reijo był najwierniejszym człowiekiem, jakiego znała. Jedynym, który stale i ciągle

bez względu na wszystko pozostawał Kesaniemim. Rozumiał ją do dna jej duszy i nigdy nie

czuła się przez niego zdradzona lub oszukana. Reijo akceptował ją taką, jaką była. Być może

jako jedyny człowiek nigdy nawet nie próbował jej zmienić.

- Nie - odparła. To jedyna prawdziwa odpowiedź. A Reijo zasługiwał wyłącznie na

prawdę. Była mu to winna.

Reijo odsunął jej z czoła ciężką grzywkę. Lekko ucałował w skronie, całował powieki,

policzki i usta.

A Raija przyjmowała. Tym razem nie żądał niczego w zamian.

- Żałuję, że nie masz już Heleny - powiedziała szczerze.

- Być może coś w tym jest - przyznał. Nie wzdychał już na wspomnienie Heleny, lecz

w żołądku go ściskało. To była inna tęsknota niż ta, którą pozostawiła po sobie Raija. Miłości

nie da się zmierzyć. Nie da się zmierzyć, kogo kochał bardziej, prawdziwiej, goręcej. Chociaż

czasami pragnął, żeby dało się to zrobić. Teraz już o tym nie myślał, przyjmował wszystko,

co nadchodziło.

- Ale mamy przed sobą całą zimę w Archangielsku - ciągnęła Raija. W spojrzeniu

widać było zamyślenie. Lampa już się dopalała, lecz Reijo i tak zauważył ten błysk, tę oso-

bliwą mgłę, którą widywał u obydwu, i u Raiji, i u Idy. Poranną mgłę, przesłaniającą woalem

ich oczy, gdy wędrowały w głąb siebie. Gdy ich myśli stawały się tak głębokie, że nie dawało

się dotrzeć do nich, nie niszcząc tego, w co się wpatrywały.

- Mam ci tyle do pokazania. Chcę, żebyś poznał i pokochał Antonię. Chcę pokazać ci

grób Jewgienija i Natalii. Powinieneś też zobaczyć grób Wasi. Czułam, że go znam już

wtedy, gdy spotkałam go po raz pierwszy. To w pewnym sensie przez ciebie. Po śmierci

Jewgienija, kiedy powoli zaczęło mi się przypominać, zorientowałam się, jak bardzo Wasia

był do ciebie podobny. Na pewno byś go polubił. Miał w sobie wiele z ciebie, chociaż w inny

sposób. Tyle jest na wschodzie rzeczy, które chciałabym, żebyś zobaczył i przyjął z otwartym

sercem. Żebyś mógł poznać moje tamtejsze życie. Wszystkie moje lata tam spędzone. Bo one

nie były zmarnowane ani złe, stanowiły część mojego życia. Chcę, żebyś to poznał, Reijo. To

dla mnie ważne. Pragnę wam wszystkim dać Archangielsk na pamiątkę. Wciąż mam w sobie

wiele miłości do tego miasta. Chciałabym, żebyście posłuchali piosenki Dwiny, poznali

tajemnice, które szepce we wszystkich językach. Matkę Dwinę zrozumie każdy.

- Cieszę się - powiedział Reijo i mówił prawdę. Przecież marzył o tym wyjeździe. O

najdalszej podróży w życiu.

Niewielu było takich, którzy wybierali się poza horyzont widniejący nad fiordem

Lyngen. Mężczyźni pływali na Lofoty i do Finnmarku. Ten i ów wybrał się łódką aż do

Bergen, niektórzy wędrowali przez Tornedalen. Inni wyprawiali się na jarmarki w innych

ramionach fiordu.

Mało kto robił to wszystko.

Niewielu marzyło o podróżach.

Powszedni dzień wymagał wytężenia całych sił. Nawet myśli męczyły się zajęte

najważniejszym: przeżyć.

Reijo marzył o tym, czego oko nie widziało. W myślach był włóczykijem, gnał z

wiatrem i zbierał doświadczenia, tak jak kobiety jesienią zbierały borówki. Reijo cieszył się,

ż

e zobaczy Archangielsk. Ze pozna to obce miasto Raiji nad Dwiną. Posmakuje teraz, jak to

jest rozłożyć skrzydła i być obcym ptakiem.

- Śni mi się córeczka Idy. Reijo zdumiał się.

- Dziewczynka?

Raija kiwnęła głową. Na ustach miała ten wszechwiedzący uśmiech, stanowiący jej

nieodłączną część. Reijo nie mógł się oprzeć, żeby nie dotknąć jej policzków. Wciąż były tak

samo okrągłe, jak zapamiętał je, zaczerwienione po żartach młodych chłopców. Słowami

wkradali się do niej, znaczyli jej niewinność, przenosili bliżej tego, czego sama nie rozumiała.

Reijo zastanawiał się, czy wciąż byłby w stanie wywołać u niej ten rumieniec.

- Ty nie zgadujesz? - spytał, żałując, że przynajmniej nie wątpi. Ale przecież jej

wierzył. Wierzył, że ona wie to, o czym nikt inny nie może wiedzieć.

- Nie będzie nawet miała rudych włosów - powiedziała Raija z uśmiechem w głosie. -

Córeczka Idy będzie miała we włosach słoneczne złoto. Tak jak ty, dziadku. I jak Sedolf. A

oczy będzie miała czarne jak grudzień. Wspomnisz moje słowa, kiedy ją zobaczysz.

- A jeśli nie, ty mi o nich przypomnisz - odparł Reijo cierpko. O dziwo, nie przerażało

go to. Przyzwyczaił się do poruszania w tym, czego nikt nie potrafił wyjaśnić. Nie bał się już

z tym flirtować.

- Będziesz pamiętał - obiecała Raija. Reijo przyciągnął ją do siebie tak, że oboje legli

na koi.

Raija tak bardzo potrzebowała odpoczynku, lecz za nic by go nie usłuchała, gdyby o

tym powiedział.

Ale zasnęła.

Reijo leżał, trzymając ją w objęciach, i czuł, że pod wieloma względami oboje wrócili

do domu.

Byli w drodze. Fale, które ich kołysały, nie miały żadnego imienia. Ale znaleźli się w

domu. On i Raija. Dalej nie mogli już dojść. Drzwi do swoich serc mieli otwarte, nie było

ż

adnych mrocznych kątów, w które nie zajrzeli.

A na twarzy Raiji malował się taki spokój. Być może to przez brak światła, lecz Reijo

wydało się, że nawet zmarszczki jej się wygładziły. W kącikach ust czaił jej się uśmiech. Tak

bardzo odpoczywała w jego objęciach. We śnie całkiem mu się oddawała.

Zaufanie.

- Ona tu zostanie - szepnął w mrok. Reijo szepnął to do siebie i do Mikkala. Nie do

jego ziemskich szczątków, które miały spocząć w grobie, w miejscu, gdzie kiedyś biegało

jego stado, gdzie sam Mikkal był młody, swobodny i pełen tęsknot. Nie do tego Mikkala.

Reijo mówił to do Mikkala bez wieku wyrytego na twarzy. Do tego, który życie miał

skryte w sercu i w oczach.

- Tutaj - dodał Reijo, przyciągając Raiję mocniej do siebie i nawet przy tym jej nie

budząc. Był najzupełniej spokojny o to, że we śnie nie krąży ona po krainie Mikkala. Miała

piękne sny, bezpieczne. Nie bała się we śnie.

Płynęli do Archangielska. Reijo zamierzał iść na spotkanie nieznajomemu miastu,

trzymając Raiję za rękę. Przyrzekł sobie, że polubi to miasto o jakże trudnej nazwie.

Zasnął i ogarnął go taki sam spokój jak ten, w którym już znajdowała się Raija.

Ś

wit wstał czerwony i obiecał na wieczór deszcz. Raija wysunęła się spod

opiekuńczych skrzydeł Reijo. Rozmowa z nim dobrze jej zrobiła. Nic więcej już ich nie

dzieliło, byli sobie tacy bliscy.

Rozczesała włosy, lecz nie związała ich tak jak zwykle. Chciała poczuć w nich wiatr.

Wiatr i słońce. Chciała pić przejrzyste powietrze, chociaż miało smak soli.

Morze nie było już niebezpieczne. Oddało jej to, co kiedyś skradło.

Misza czekał przy sterze. Raiji od razu cieplej zrobiło się na sercu na widok tego

prawie dorosłego już syna. Dała mu życie. Uczestniczyła w kształtowaniu z niego mężczyzny.

Człowieka... To była wielka, cudowna świadomość.

- Spałaś? Okazywał jej troskę, która ją wzruszała i urażała. Za każdym razem, gdy tak

się działo, Raija miała ochotę krzyknąć, że to przecież ona jest jego matką i ona powinna się o

niego lękać. Za każdym razem jednak milczała, ponieważ wyraz tej chłopięcej twarzy

poruszał najczulsze struny w jej duszy. To była dobra troska. W dodatku Misza napawał ją

dumą.

Nie żyła na próżno. Ominęła przepowiednię Elle.

Miała silne dzieci. Miała dzieci, które żyły według głosu serca. To najważniejsze.

Wszystkie jej dzieci miały śmiałość kochać. I odwagę otworzyć się przed drugim

człowiekiem. Nie bały się miłości. Nic nie było na próżno, nic się nie zmarnowało. Wszystko

do siebie pasowało. Naczynie się stłukło, lecz ona zlepiła je swoim życiem. Każdy

najdrobniejszy kawałek odnalazł swoje miejsce i naczynie znów trzymało wodę.

Czego miała żałować?

Nic nie poszło na marne. Nawet ból miał w sobie tyle sensu. I wszystko znalazło się

na właściwym miejscu. Fale nigdy nie przestaną uderzać o brzeg, wszystko wróci na miejsce.

- Jak malcy? - spytała Raija. Michaił wzruszył ramionami. Ruchy wciąż miał trochę

niezgrabne. Raija zastanawiała się, ile trzeba, żeby z nich wyrósł. Wypełniał już wełniany

sweter, lecz przecież na dorosłość składa się tak wiele różnych elementów.

- Czasami boję się, że nie zniosą tej podróży - odparł Misza prędko. - To by załamało

Olgę.

- Cieszysz się z nich, Misza?

- Tak - odparł zaskoczony. - Owszem, poradziłbym sobie i bez nich, ale nie mam nic

przeciwko temu, żebyśmy je wzięli. Jeszcze się do nich nie przyzwyczaiłem, ale kiedyś w

końcu będę musiał. Oni są tacy maleńcy!

Raija nie mogła powstrzymać się od uśmiechu, słysząc ten ostatni okrzyk. Miała

wątpliwości co do tego, jak Misza przyjmie dzieci Maret, i wątpliwości tych na razie nie

ubyło.

Misza był jeszcze taki młody. Wprost trudno sobie wyobrazić go w roli ojca. Lecz ona

i Olga zatroszczyły się o to, by nim został.

Ciężar odpowiedzialności za dzieci spadnie przede wszystkim na Olgę, o tym Raija

wiedziała. Chciała jednak, aby i Misza mógł uczestniczyć w tej radości, jaką dają dzieci. Tak

gorąco pragnęła, by został ojcem, by dzieci dostały to, co najlepsze od obojga, i od Olgi, i od

Michaiła, mimo że nie poniosą dalej ich koloru włosów czy w ogóle podobieństwa, jakie da

się zmierzyć okiem.

Raija nie chciała mówić o tym Miszy. Przede wszystkim pragnęła, żeby sam znalazł

radość w tych dwóch chłopcach, żeby się przekonał, ile księżycowego srebra zasiał swoją

miłością do nich.

- Myślę, że będziesz wspaniałym ojcem, Misza - uśmiechnęła się. Słowa brzmiały

spokojniej niż serce. Jej syn był przecież taki młody, tak młody, a ciążyła na nim wielka

odpowiedzialność.

- Przez zimę możesz mi udzielić kilku rad - zachichotał, nie odrywając rąk od steru.

Miał takie mocne, dorosłe dłonie. Pewne. Raiji podobało się to, że Michaił potrafi śmiać się

sam z siebie. Drwić z własnych słabości. Dobrze, że nie był tak dumny jak ona. Przynajmniej

tego nie przekazała mu w spadku.

Misza miał być ostatnim w tym łańcuchu. Ta gałąź zakończy się wraz z nim. Raija

czuła się tego pewna. Jej syn zaliczał się do wiernych. Nigdy nie zdradzi Olgi. Ani myślą, ani

uczynkiem. Nie zasieje synów ani córek w innych łóżkach. Jej krew będzie żyła nad Morzem

Białym, dopóki żyć będzie Michaił. On będzie ostatni.

Z jej łona nie wyszedł żaden duży ród. Ta świadomość była przykra, lecz właściwie

nie pragnęła, by jej niespokojna, niepewna krew płynęła wciąż dalej i dalej. Znała twarze

wszystkich, którzy stanowili jej przedłużenie. Widziała też twarzyczkę nienarodzonego

jeszcze dziecka Idy. Słyszała jego głos.

Nie miała już czego więcej pragnąć. Jej naczynie było pełne. Nie brakowało w nim

ż

adnych cząstek. Trzymało wodę i było pełne.

- Załoga nie boi się Mikkala? Misza odpowiedział ze śmiechem:

- Układają nowe pieśni o miłości twojej młodości, ale tu na górę nikt nie ma odwagi

przyjść. Doprawdy, nie wiem więc, co mam ci odpowiedzieć, matko Raiju - Raiso!

Oczywiście, że się bali! Raija o tym wiedziała. I pragnienie, by było inaczej,

ś

wiadczyłoby o głupocie. Ale Mikkala nigdy nie należało się bać. Mikkal był dobry. Nie

chciała, by ktokolwiek bał się tego, co po nim zostało. Tak dziecinne myśli błąkały się po jej

głowie, a przecież była już starą babą!

Raija przegoniła te myśli. Zmarłych na statkach chowano w morzu. Rzadko

przewożono ich na ląd. Żeby tak się stało, umrzeć musiał kapitan, którego zaszywano w płót-

no i dobijano z nim do brzegu.

Ci marynarze zapewne nigdy nie byli świadkami takich wydarzeń. Nigdy nie

pomyśleli nawet, że ktoś może rozkopać grób i zabrać z niego zmarłego.

Raija wiedziała, że nie zaśpiewają jej tych nowych pieśni o niej, postanowiła jednak,

ż

e zadba o to, by je usłyszeć. Musiała przyznać sama przed sobą, że jest ich ciekawa.

Te baśnie opowiadane o niej i pieśni niosły coś na kształt radości...

Raiji przypomniała się stara Elle, skryta w półmroku lav'vo.

- Kiedyś mi wróżono, Misza - powiedziała z namysłem.

- Sprawdziło się jak do tej pory? - spytał Michaił, szczerząc zęby w uśmiechu, jak to

młody.

- To była stara kobieta - powiedziała Raija, stając między synem a drewnianą

skrzynią, umocowaną na stałe do pokładu. Stanęła między Mikkalem a Michaiłem. - Chyba

trochę się jej bałam i byłam wtedy zaledwie dzieckiem. Twoja matka miała trzynaście lat, gdy

wyłożono przed nią całe jej przyszłe życie. Wciąż nosiłam skórzaną kurtę, a naokoło mnie

rozciągał się płaskowyż.

- A on? - Misza skinął głową, wskazując gdzieś z boku Raiji.

- On też tam był - uśmiechnęła się Raija.

Misza poczuł ukłucie w sercu. Widział, że matka ulatuje ku czemuś innemu. Ku temu

ż

yciu na płaskowyżu, kiedy była młoda i szczęśliwa. Ku Mikkalowi.

- Mikkal siedział w cieniach, nie wierząc w ani jedno słowo wypowiadane przez Elle.

Był milczący, ponury i mroczny i chciał za wszelką cenę mnie stamtąd zabrać, nim ona powie

za dużo. Ale musiałam pożegnać się z Elle i siedziałam dalej na rozłożonych na ziemi

skórach. Przysunęłam się do niej na kolanach i pozwoliłam, by ujęła moją dłoń. Elle mówiła

takim ochrypłym głosem. Wcale nie cienkim, jaki na ogół miewają stare kobiety. Zawsze

nosiła czapkę, bo miała takie rzadkie włosy. Była prawie łysa, ale mądra. I być może potrafiła

zobaczyć więcej niż inni ludzie. Wtedy jej nie wierzyłam, tylko się jej bałam. Ale pamiętam,

co mówiła.

- A co powiedziała? - dopytywał się z ciekawością jej syn.

Raija grzebała we wspomnieniach. Odnalazła Elle. Odszukała tamtą chwilę. Klęczała

w jurcie i słuchała, jak Elle szkicuje jej życie. Raija pamiętała własne niedowierzanie.

Pamiętała, jak mało z tego zrozumiała.

Teraz nie potrafiła pojąć, jak mogła być taka naiwna, lecz przecież tamtą chwilę od

dnia dzisiejszego dzieliło sporo lat.

Raija uchwyciła ster razem z Michaiłem. Pozwoliła jemu sterować, lecz dobrze było

się czegoś przytrzymywać. Dobrze było stać tak blisko tego swojego niemal dorosłego syna,

którego nie mogła ściskać i tulić tyle, ile chciała. Zrobił się już za bardzo mężczyzną. Nie

mogła doprowadzić do tego, by ktoś pomyślał, że Misza ciągle czepia się matczynej

spódnicy.

Ale mogła tutaj stać razem z nim, a on wciąż jej słuchał. W głowie tłumaczyła słowa

Elle na język, który i on rozumiał.

- Siedziała po ciemku i mówiła to mnie, trzynastolatce klęczącej przed nią: „... Bardzo

prędko staniesz się dorosła. Widzę w twoim życiu wielu mężczyzn. Wielu mężczyzn będzie

cię kochać. Niektórzy z nich są potężni, dzierżą władzę, żaden nie jest miernotą. Będą wśród

nich tacy, dla których staniesz się przyczyną nieszczęść. Szczęście nie jest ci pisane, Raiju.

Będziesz musiała o nie walczyć. Ludzie zwrócą się przeciwko tobie, niektórzy cię znienawi-

dzą, odwrócą się do ciebie plecami i zwątpisz nawet w tych, którzy będą po twojej stronie.

Ale widzę niewiele łez. Jesteś dumna, dziecko. Widzę ludzi, którzy cię wspierają, lecz tylko

jeden z nich będzie miał dla ciebie szczególne znaczenie. Ten jeden będzie ci przyjacielem i

pozostanie ci wierny przez całe życie...”

Raija odetchnęła głęboko, wciąż zatopiona we wspomnieniach. Za chwilę podjęła tym

samym tonem, powoli i z namysłem, jak gdyby pożyczała głos od Elle z przepaści czasu.

- „Nie będziesz miała dużo dzieci, widzę więcej mężczyzn niż dzieci. A te, które

urodzisz, przysporzą ci tyle samo trosk co radości. Widzę jakieś zimne światło, Raiju...

Widzę, jak poświęcasz jedno z dzieci”.

Raija uśmiechnęła się do sierpniowego poranka.

- Elle mówiła, że nie czeka mnie wyłącznie piękne życie, lecz że muszę je przeżyć.

Nie miałam wyboru, lecz niczego nie żałuję.

- Nawet małżeństwa z tatą? Raija wyczula, jak bardzo syn jest spięty. Od dawna o tym

myślała. Misza w środku tego wyrośniętego ciała niemal dorosłego mężczyzny był bardzo

wrażliwy. Kochał Jewgienija, chociaż ojciec przerzucił na niego swoją tajemnicę, nie będąc w

stanie dłużej dźwigać jej sam. Gorzkie to było dziedzictwo, lecz Misza przyjął je i nie przestał

kochać ojca. Ciężko było Miszy myśleć o tym, że życie w domu nad Ekviną dla Raiji mogło

być omyłką. Że jego dzieciństwo, które uważał za takie szczęśliwe i pełne ciepła, było

przesiąknięte fałszem i dla Raiji stanowiło jedynie pełne goryczy wspomnienie.

- Nie, tego małżeństwa też nie żałuję - oświadczyła Raija z mocą. - Owszem,

pragnęłabym, by w moim życiu nie było kilku chwil, na przykład dni spędzonych w lochu dla

czarownic w twierdzy Vardo. Te dni chciałabym cofnąć i te, gdy siedziałam uwięziona w

Archangielsku. To były naprawdę przykre chwile, ale niczego więcej bym nie odmieniła.

- Odmieniłabyś tamtą chwilę, gdy on umierał? - Misza znów skinął głową, wskazując

z boku Raiji, na to, co się tam znajdowało.

- Trudne pytania zadajesz - odparła Raija.

- Gdyby on żył, mnie by nie było na świecie - powiedział Misza, nie patrząc na nią. -

Często o tym myślałem, gdy się o nim dowiedziałem. Wiele myślałem o nim, matko Raiju.

Może równie wiele co ty.

- Jesteś moim synem - oświadczyła Raija zdecydowanym głosem. - Jesteś moim

synem, którego kocham. Czy to wystarczy ci za odpowiedź na pytanie, na które tak naprawdę

odpowiedzieć się nie da?

Misza nigdy nie zdążył powiedzieć, że to mu wystarczy. Usłyszeli krzyk. Łomot

czegoś spadającego. I głos Sedolfa, aż mroczny ze strachu:

- Ido, na miłość boską, Ido! Odezwij się do mnie!

13

Było źle.

Raija postępowała odruchowo, lecz nawet zajęta działaniem miała w głowie jedną

wyraźną myśl: Było źle. Było inaczej, niż jej się to śniło, niż to widziała. Było źle.

- Nie mogłeś, u diabła, jej pilnować? - krzyknęła do Sedolfa, który klęczał tuż przy

Raiji, co najmniej tak samo wystraszony jak ona.

- Nie mogłem zanieść jej na górę - odparł słabym głosem, przygnębiony.

- To nie była wina Sedolfa. - Reijo wziął Idę na ręce i zaniósł do kajuty, w której on i

Raija spędzili noc. Krzyk i rozpaczliwie nawoływania Sedolfa wyrwały go ze snu. Bez

pytania zrozumiał, co się stało.

Raija z drżeniem wciągnęła oddech.

- To nie wina Sedolfa, przepraszam. Nie była pewna, czy ją usłyszał. Raija

przypuszczała, że Sedolf nie widzi niczego poza Idą. Żałowała, że nie potrafi go uspokoić, nie

może mu powiedzieć, że nie stało się nic groźnego. Taka była pewna tych przebłysków

ś

wiatła w tym, co inni nazwaliby snami. Tymczasem czegoś podobnego nie dostrzegła nawet

przez moment. To było złe. I Raija nie wiedziała już, czy może swoim snom ufać.

Gestem dłoni odsunęła wszystkich, którzy przyszli za nią. W jej głosie pojawiła się

surowość.

- Potrzebna nam woda - powiedziała w końcu, żałując swojej ostrości. - I coś czystego

na opatrunek. Wszystko na pewno będzie dobrze.

Te słowa zapiekły ją w ustach jak kłamstwo. Strach zacisnął swoje zimne macki i zbił

się w twardą kulę w brzuchu. Była bliska mdłości, miała ochotę ów strach z siebie w jakiś

sposób wyrzucić, lecz nie mogła.

Tutaj nie chodziło o nią.

Patrzyła, jak ludzie, potykając się w pośpiechu, popędzili po wodę, po płótno.

Ida była jej córką, lecz wszyscy lubili ją dla niej samej. Ludzie prędko zaczynali czuć

do Idy sympatię. Nie musieli nawet dobrze jej znać, Ida niosła ze sobą niezwykłą jasność.

- Nigdy nie powinna była wybierać się w tę podróż - oświadczyła Raija, gdy Rei jo

znalazł na głowie Idy ranę. Płynął z niej czerwony strumyczek krwi.

- Umiałabyś ją zatrzymać? - spytał Sedolf z takim samym przygnębieniem, nie patrząc

na Raiję. Nie udawało mu się ukryć ogromnej rozpaczy, być może czuł, że ona go oskarża.

Raija westchnęła. To nie była wina Sedolfa. To nie była niczyja wina.

- To nie twoja wina - powtórzyła słabym głosem, a potem poprosiła Sedolfa, żeby

rozpiął Idzie spódnicę.

Zrobił to bez zastanowienia. Wargi miał pobielałe, zaciśnięte. Bał się tak samo jak

Raija i Reijo.

Owszem, Ida to ich dziecko, lecz Sedolf to jej mąż. Dla niego Ida była człowiekiem,

którego kochał najbardziej na świecie. Raija nie mogła opędzić się od tej myśli. Trudno

dopuścić do siebie prawdę, że nie jest się najważniejszą osobą w życiu rodzonego dziecka.

- Ona krwawi. Wszyscy się tego bali, choć bez słów. Reijo pamiętał to samo co

Sedolf. Okres Bożego Narodzenia, kiedy Ida straciła wytęsknione nienarodzone dziecko.

To było równie wytęsknione.

Mężczyźni wymienili identyczne spojrzenia. Reijo w gniewie zacisnął pięści. Nikogo

nie powinien spotkać taki los. A już na pewno nie jego córkę.

Co mógł zrobić? Olga przyniosła wody.

- Gorąca - wyjaśniła. - Nagrzałam w samowarze. Niewiele słów wymieniono w

kajucie. Wszyscy oddychali wyłącznie dławiącym ich strachem.

Olga podarła halkę z przeznaczeniem na opatrunek, zasłużyła tym sobie na pełne

uznania spojrzenie Raiji.

Reijo opatrzył ranę z tyłu na głowie Idy. Córka jęknęła cichutko, gdy oczyszczał ją

wódką przyniesioną przez Michaiła. Nie otworzyła jednak oczu, nie przemówiła do nich. Była

nieprzytomna.

Raija zacisnęła zęby. Przede wszystkim miała ochotę krzyczeć. Ida krwawiła, a Raiji

stanęła przed oczami maleńka dziewczynka z przebłysków snów. Mała dziewczynka z

wplecionymi we włosy promieniami słońca czerwcowej nocy i z zimową nocą w spojrzeniu.

Jej wzrok padł na kikut palca. Zagoił się już. Nigdy nie będzie piękny, lecz to nie

wygląd ręki sprawił, iż zapragnęła, by był na miejscu.

Jumala, dlaczego uczyniła coś tak bezrozumnego? Dlaczego zniszczyła w sobie tę

moc niesienia pomocy?

Teraz z kolei Raiji przed oczami stanęła blada, mokra od potu twarz Maret i ślady,

jakie pozostawiła na niej walka o życie dzieci i własne. Nie mogła pomóc Maret.

A teraz chodziło o Idę, o rodzoną córkę.

Było źle.

Widziała, że na nic się nie zdadzą żadne wywary ani przykładanie noża. Nie pomogą

modlitwy ani zaklęcia. Raija nie bardzo wierzyła ani w jedno, ani w drugie. Sama nigdy tego

nie stosowała. Nigdy też nie okazywało się to konieczne.

Teraz gotowa była uciec się do wszystkich sposobów, byle by tylko pomogły!

- Ida da sobie radę - powiedziała nieswoim głosem. Nie miała siły spojrzeć im w oczy,

ani Reijo, ani Sedolfowi. Lęk zżerał ją od środka. Ciążył w piersi niczym kamień.

Reijo mówił, że ona nie zdoła uciec od swego dziedzictwa. Od tego daru.

Zerknęła na niego w przelocie. Widziała ból w zielonych oczach. Gdyby Reijo mógł,

oddałby w tej chwili życie za córkę. Gładził Idę po policzku, po czole, lecz ona nawet nie

drgnęła. Oddychała, była blada, ale nie przestawała krwawić.

Ze strachu zaczęło coś wyrastać. Coś niezwykle silnego, pełnego życia - niczym

lodowy jaskier wiary z jałowego kamienistego podłoża, jakim stał się w Raiji jej lęk.

Chwila ta trwała krótko, lecz Raija napotkała siebie samą. Wzrokiem przeniknęła

przez zamknięte drzwi. Coś w niej się rozwiązało. Jakiś supeł. Grudka mrozu i granitu

tkwiąca w niej zaczęła się rozpuszczać jak bryłka kwietniowego zmrożonego błota pod

wpływem świecącego przez cały dzień słońca.

Palec, który poświęciła, nie miał żadnego znaczenia. Przyprawiła się o ból, który

potrafiła wyjaśnić, i zamieniła go na to, czego nie dało się objąć rozumem. Uznała, że jest

wolna.

- Miałeś rację - powiedziała ze wzrokiem wbitym w Reijo. On ją zrozumie. Zrozumie

tę decyzję. Będzie wiedział, że ten krok należało uczynić. - Miałeś rację, Reijo. Nie mogłam

uciec.

Milczał. Domyślał się raczej, niż rozumiał.

- To, co zrobię, uczynię z miłości.

Głos Raiji brzmiał przejrzyście. Z uśmiechem zamknęła dłonie na rękach Idy.

Niewygodnie jej było siedzieć w takiej pozycji na klęczkach przy koi, lecz nie zwracała na to

uwagi. Raija zamknęła oczy i nawet się nie wysilała.

Dłonie Idy były zimne, tak jak jej własne. Palce córki takie podobne do jej palców.

Jednocześnie czuła, że to prawda, a zarazem coś niepojętego, iż wydała tę dorosłą

kobietę na świat. To była jedna z prawd, których Raija nigdy tak naprawdę nie pojmie.

To takie proste, że miłość daje życie, lecz mimo to niepojęte, gdy leżało się już z

dzieckiem w objęciach. Zlana potem, z ciałem obolałym po porodzie.

To samo ogromne zdumienie wypełniło ją teraz. To samo uczucie, które nigdy nie

przeminie.

Czasu nigdy nie dała im dość.

Ale kochała wszystkie swoje dzieci. Wszystkie te, którym dała życie, które wyrosły z

miłości. Z tak wielu różnych rodzajów miłości.

Mocniej chwyciła ręce Idy.

Statek się poruszał. Wiatr sprzyjał i mocno pchał go na wschód. Mając Olega u steru,

płynął wzdłuż dróg, których oko nie potrafiło dostrzec wśród nieustannie zmieniającego się

falowania morza.

Raija usłyszała, jak Misza przenosi ciężar z jednej nogi na drugą. Zawsze robił wtedy

nieduży krok, kroczek w prawo. Zawsze w prawo. Olga powiedziała coś prędko do niego po

rosyjsku, Raija dopuściła do siebie zaśpiew języka, lecz bez znaczenia słów. One nie były

ważne. Słowa nie były ważne. Słowa przeszkadzały.

Chciała wierzyć, że Misza obejmuje Olgę. Sedolf siedział tak blisko, że czuła bijące

od niego ciepło. Czuła, jak bardzo jest spięty. Miał tyle do stracenia. Kochał Idę tak jak

Mikkal kochał ją. Raija myślała o Sedolfie ciepło i z wielką troską. Był dobrym mężem dla

Idy.

Słyszała oddech Reijo. Nie miała jednak siły podnieść głowy i popatrzeć na niego,

choć była pewna, że on nie odrywa od niej wzroku.

Reijo zrozumiał.

Ida była światłem. Ida była radością i wiosną. Ida powinna mieć zmarszczki od

uśmiechu, a nie od goryczy i trosk. W śmiechu Idy powinien brzmieć śpiew. Jej dłonie

powinny gładzić łagodnie, a nie kurczowo się zaciskać. Ida powinna mieć rumieniec na

policzkach, a jej chata rozbrzmiewać dziecięcym śmiechem. Wśród grubych ścian z

drewnianych bali, w domu u niej i Sedolfa, powinno tętnić życie. Z ogniwa Idy w łańcuchu

powinien ku niebu ulatywać ptak.

Ręce Raiji trzymały dłonie Idy, lecz oderwała się od tej rzeczywistości, którą zmysły

nazywały prawdziwą.

Unosiła się wśród mrozu i światła.

O letnim poranku podróżowała drogą zorzy polarnej. Czas przestał istnieć, skończył

się strach. Była bezpieczna. Nareszcie nie miała już czego się bać.

Ida otworzyła oczy i zobaczyła ciemność, dziwnie znajomą i intymną, lecz mimo

wszystko obcą. Pachniało dymem. Lekko, przyjemnie jak z paleniska w domu, lecz wy-

czuwała w tym coś jeszcze.

Ś

wiatło było złociste.

Gdzie się podział Sedolf?

Jej wargi uformowały pytanie. Chciała wstać, lecz ciało miała zbyt słabe. Nic ją nie

bolało, nie czuła bólu, lecz nie była w stanie się podnieść.

- Leż spokojnie!

Ten głos był znajomy. Ida wolno obróciła głowę. Znajomy był również uśmiech.

- Mama!

Ręce chciały się do niej wyciągnąć, lecz Ida nie miała siły nawet unieść ramion.

- Nic nie mów! Nie wysilaj się, Ido. Będziesz potrzebowała wszystkich swoich sił. To

jeszcze nie zima. Twoje ciało będzie musiało dźwigać wielki ciężar, ale wszystko pójdzie

dobrze.

- A Sedolf?

Musi mieć tu Sedolfa. On powinien być przy niej. Odrętwienie wszystkich członków

przeraziło Idę. Dlaczego Sedolf nie przychodzi?

- Jego tu nie ma.

Upłynęło nieco czasu, zanim to dotarło do Idy. Głowa zaczynała ją boleć, gdy tylko

bardziej wysiliła myśli. Serce waliło prędkim rytmem, krew krążyła szybciej. Przecież Sedolf

kiedyś był.

Ida nie zdawała sobie sprawy z tego, co się wydarzyło. Niektórych momentów w

ogóle nie mogła sobie przypomnieć. Ale pamiętała Sedolfa. Sedolf był kiedyś. Obejmował ją,

czuła jego ciepło.

Sedolf powinien być przy niej!

Jej spojrzenie przesuwało się po dziwnej spiczastej konstrukcji, wznoszącej się nad nią

i stanowiącej jednocześnie ściany i powałę. Wędrowało wraz z dymem do otworu, będącego

dymnikiem w miejscu, gdzie tyczki namiotu się stykały, ukazując między sobą kawałek

nieba, tak niebieskiego, że aż oczy ją zapiekły. Sierpień w tym roku mieli wyjątkowo

pogodny.

Statek...

Nie znajdowała się na statku.

Dlaczego nie ma tu Sedolfa?

- Gdzie my jesteśmy? - spytała szeptem. Wargi miała takie suche, że aż popękały.

Krew była gorąca.

- Na statku nie mogłam ci pomóc, Ido. To głos Raiji. Ale brzmiał w nim ton, jakiego

Ida nigdy jeszcze wcześniej nie słyszała. Wydawał się w pewnym sensie jaśniejszy, bardziej

podobny do jej własnego głosu.

- Gdzie my jesteśmy? - powtórzyła pytanie Ida. Podniosła głos tak, by sama mogła

uchwycić różnicę. Ona istniała.

- Nie pytaj - poprosiła matka.

Ida przełknęła ślinę i zamknęła oczy. Leżała pod skórami. I na skórach. Ale ciało

miała chłodne.

Raija prosiła, by nie pytała. Ale nikt nie prosił, by nie myślała.

Ida poczuła gniew wzbierający w piersi, nie było tam dla niego miejsca, lecz nie

chciała go z siebie wypuścić. Czuła, że tylko on jest prawdziwy.

Dotyk skór na ciele również był prawdziwy, łaskotały, gdy pozwalała im się gładzić w

miejscach, gdzie jej skóra była odsłonięta, na łydkach, na nadgarstkach i na policzkach.

Te ledwie widoczne ruchy sprawiały jej trudność. Na nic więcej jednak nie była w

stanie się zdobyć. Ręce miała jak z kamienia i tak samo zimne.

Chłód.

Przenikał ją jakiś inny rodzaj chłodu.

Chłód.

Czuła zapach dymu. Słyszała trzask drewna na ognisku. Widziała niebo. Wszystko to

było rzeczywiste, musieli przewieźć ją na ląd.

Ida pamiętała, że coś się wydarzyło, lecz nie potrafiła sobie przypomnieć, co. Głowa

za bardzo ją bolała, gdy usiłowała to z siebie wydusić.

Musieli przewieźć ją na ląd. Rozstawili Iav'vo. Pewnie nie było tu innych ludzi.

Dlatego musieli zadbać o taki tymczasowy dach nad głową. To się wydawało zrozumiale.

Matka powiedziała, że na statku nie mogła jej pomóc. Te słowa wciąż wydawały się

sensowne.

Tylko dlaczego nie ma Sedolfa? Przecież on by jej nie zostawił. Dość było ludzi,

którzy mogli się zająć Mikkalem. Nie musiał zostawać z chłopcem. Powinien przy niej być.

Rozumie chyba, że ona tak bardzo go teraz potrzebuje.

Chyba że... może Sedolfowi coś się stało?

Idzie zrobiło się jeszcze zimniej. Ten chłód brał się z jej wnętrza, zawtórował mu

strach większy od tego, który czuła o siebie.

- Sedolf! - wykrzyczała to tak głośno, na ile tylko starczyło jej sił. Gdyby tu był,

musiałby ją usłyszeć. Gdyby tu był, na pewno by do niej przyszedł.

Jeśli tylko byłby w stanie.

- Sedolf!

- Jestem tutaj, Ido. Przytulił się do jej policzka, chciał ją wziąć na ręce i mocno objąć.

Chciał własnym ciepłem ogrzać to lodowate ciało. Chciał okryć ją jeszcze mocniej.

- Jestem tutaj, skarbie! - odparł na drugi jej krzyk. - Jestem tutaj! - Całował jej policzki

i powieki, ale ona nie otworzyła oczu. Tylko usta leciutko jej zadrżały. Taki uśmiech bez

słów.

Wargi Sedolfa musnęły jej zimne, spierzchnięte wargi. Starł z nich kropelkę krwi,

zwilżył jej wargi własnymi. Przesunął po nich koniuszkiem języka, chcąc jej ulżyć w

cierpieniu.

- Na Boga, Reijo! Nie możemy pozwolić, żeby to dalej trwało!

Sedolf przysiadł na brzeżku koi. Ciaśniej otulił Idę kocami. Oczu nie odrywał od

dwóch par rąk, trzymających się tak mocno.

- Ja się boję, Reijo. To mnie doprowadza do szaleństwa ze strachu, słyszysz?

Reijo kiwnął głową. Patrzył tak poważnie. Odsunął się od koi, nie przerywając

łańcucha utworzonego przez ręce Raiji i Idy. Narzucił jeden z własnoręcznie utkanych przez

Raiję pledów na plecy żony, chociaż wiedział, że ona nie może tego poczuć tam, gdzie teraz

przebywała.

- Nie musisz się bać - odparł zięciowi. Szczęki miał wyraźnie napięte. Bolał go krzyż.

Panował nad sobą, ponieważ ona tego chciała.

To, co robiła, robiła z miłości.

- Krwawienie ustało, prawda?

Sedolf kiwnął głową.

Nie pojmował tego, ale gdy Idę ogarnął taki chłód, kiedy zrobiła się zimna i lepka, a

uderzeń serca prawie nie dawało się już wyczuć, krwawienie ustało.

W głowie już uformował myśl, że stracą również i to dziecko. Zaczynał ją

akceptować. To było straszne, lecz gorsze byłoby stracić Idę.

Dlatego pozwolił, by się to działo.

Reijo był taki spokojny, a Sedolf nie mógł uwierzyć, że Rei jo zgodziłby się na coś, co

mogłoby zaszkodzić Idzie. Lecz to nie w pełni uspokajało Sedolfa. Nawet teraz, po tym, jak

Ida zaczęła krzyczeć.

- Ona mnie wzywa!

- Nic teraz nie możesz dla niej zrobić - oświadczył Reijo twardo i tym razem zielone

oczy błysnęły ostrzej. - Nikt poza Raiją nie może nic zrobić dla Idy, Sedolfie. Pogódź się z

tym!

Pogodzić się?

W środku coś aż w nim krzyczało, że nie może tak tylko na to patrzeć. Nie może tylko

się przyglądać, jak Ida od niego odchodzi. Od nich wszystkich. Nie mógł po prostu siedzieć i

słuchać, jak wzywa go po imieniu. Przecież nawet Reijo musiał słyszeć, jak bardzo się bała!

Pogodzić się z tym?

Gdyby w jego mocy było uczynić coś dla niej, tej drobnej kobiety, którą kochał

bardziej od wszystkiego innego na świecie, zrobiłby to. Lecz jego teść, jak zawsze, również i

tym razem miał rację. To nie leżało w jego mocy. Siedział na brzegu posłania Idy i wiedział,

ż

e tu chodzi o życie. I że tylko Raija mogła jej pomóc. W jaki sposób, tego Sedolf nie

wiedział.

- Wszystko w rękach Boga - oświadczył. Tak czy owak lepiej było ufać niepojętej

boskości, aniżeli temu, co się działo z Raiją.

Aż zachrypła, a Sedolf nie przychodził. Ida - zaczynała już rozumieć, dlaczego. I

zamknęła przed tym oczy. Zacisnęła je tak mocno, aż do bólu. Trysnęły łzy. One przynaj-

mniej mówiły jej, że istnieje. Że znajduje się w jakiejś rzeczywistości.

Nawet tutaj.

Długo leżała sama w lav'vo. Gdy wreszcie trochę się uspokoiła, prawie ucieszyła ją ta

samotność. Lęk igrał z nią, lecz dopóki była sama, mogła przynajmniej uniknąć pewności.

Tak bardzo było jej zimno, a słyszała jedynie wiatr i własny oddech. Powolny.

Wsłuchała się w niego. I bała się, że zabraknie jej powietrza, za każdym razem więc starała

się oddychać coraz głębiej. To bolało, groziło, że ją zadławi, i w końcu zmusiło, by

zaprzestała tej kontroli. Nie mogła dłużej tym sterować.

Jej ciało żyło. Jej ciało decydowało. Ona sama była pozbawiona wszelkich sił i woli.

Ida czekała.

Rozpoznała głos Raiji, niemal identyczny z jej własnym głosem, a dobiegający skądś

bardzo blisko. Raija mówiła cicho, spokojnie. Rozmawiała z kimś innym, z jakąś kobietą.

Zasłona w namiocie się uchyliła. Ida zobaczyła dwie ciemne sylwetki na tle jasnego

ś

wiatła wpadającego z zewnątrz. Niebo wciąż było tak samo niebieskie.

Stanęły obok niej, nad nią. Wrosły w cienie namiotu. Stały się cieniami pochylonymi

nad nią. Oczy Idy z wysiłkiem starały się coś zobaczyć, lecz nie mogły. Światło z zewnątrz

przebijało się przez boczne ściany lav'vo, oczy się przed nim broniły.

- Piękna jest ta twoja córka.

Ida musiała się wysilać, by pojąć te słowa. Znała ten język dostatecznie, by je

zrozumieć, lecz dawno już go nie używała.

Ten głos był starszy. Życzliwy. Łagodny. Ida poczuła ciepło.

- Ona już więcej nie będzie marzła - ciągnął głos. Czyjaś dłoń pogładziła Idę po czole.

Głaskała ją tak lekko, że ledwie tylko dotykała.

- Ailo ją kochał. Widzę, dlaczego.

- Ailo patrzył sercem, nie oczami - odparła Raija. Również jej głos miał w sobie

uśmiech.

- Ja także. Patrzę tylko sercem. Twoją córkę muszę wysoko ocenić. Córkę Reijo. On

także mógłby być moim synem, ten twój Reijo. Lecz że można mieć taką urodę jak ten

kwiatuszek! Myślałam, że moje oczy ujrzały już to, co najpiękniejsze, gdy zobaczyły ciebie,

Mały Kruku, lecz ona jest piękniejsza. Ma we włosach ogień. Ciepło nie wyrządzi jej

krzywdy. Twoja córka nie będzie marzła.

Ida zobaczyła kobietę, która mówiła. Była drobna, czarnowłosa. Niższa od Raiji, lecz

bardziej okrągła. Miała wydatny biust, była miękka, a jej uśmiech przydawał spokoju.

Ida już wcześniej widziała ten uśmiech.

Musiała zamknąć oczy, gdy przypomniała sobie, kto go miał.

Mała Raija.

Zanim kobieta znów się odezwała, Ida wiedziała już, gdzie jest. Wiedziała, kim jest

nieznajoma, towarzysząca jej matce.

- Bylebyś tylko mogła ją uratować! - powiedział głos Raiji.

- Przyprowadziłaś ją.

- Nie mogłam inaczej.

- Mogłaś utrzymać ją przy życiu. Raija milczała długo, nim odpowiedziała. Ida

słuchała z zamkniętymi oczami, nie miała siły unieść powiek. Nie miała siły stawić czoła

temu, co mogła zobaczyć.

- Ja nie mogłam uratować małej. Ty możesz. Uratowanie Idy to nie dość. Ona nie

może stracić tego dziecka.

Przez Idę przetoczył się cichy śmiech. Zręczne ręce zajmowały się czymś, czego Ida

nie potrafiła sobie wyobrazić. Słyszała, że zbliżyły się do paleniska. Słyszała, że kociołek

wiszący nad nim został zdjęty z haka.

- Ja mogę - powiedział łagodny głos. - I ona jest matką dziecka mojego wnuka. Mikkal

syn Ailo syna Mikkala syna Pehra nie będzie żył bez matki.

Ida przełknęła ślinę, język kleił się do podniebienia. Ravna.

Babka Ailo.

Ręce nie sięgały jedna do drugiej. Nie udało jej się ich złożyć. Modlitwa musiała trafić

tam, gdzie zmierzała, i bez tego gestu.

Od jak dawna babka Ailo nie żyła?

Przy palenisku panowało milczenie, a Ida wciąż miała oczy zamknięte. Chciała

wierzyć, że to tylko sen. Chciała się tego mocno uchwycić. Jeśli pozwoli sobie na uwierzenie,

ż

e jest inaczej, postrada rozum.

- Sedolf! Nie wykrzyczała tego, jedynie wyszeptała. Musiały ją usłyszeć, lecz Ida nie

otworzyła oczu, by na nie popatrzeć. Nie chciała.

Raija i Ravna wymieniły spojrzenia. Uśmiech Ravny wypełnił się smutkiem, Raija

poruszyła głową i wysunęła brodę do przodu, a Ravna wtedy zaśmiała się cicho.

Na palenisku tańczył ogień.

Ravna wsypała zawartość dwóch niedużych skórzanych woreczków do wrzątku.

Wśród ukośnych ścian namiotu rozszedł się zapach płaskowyżu.

Nagle wejście do namiotu się poruszyło. Po zamkniętych oczach Idy przebiegło

ś

wiatło. Drażniło się z rzęsami, lecz ona wciąż zaciskała powieki. Nie chciała ich otworzyć.

- Ona jest piękna! - I znów to zdziwienie w obcym głosie. - Podobna do ciebie, a

zarazem wcale niepodobna. Nie przypuszczałem, że Reijo może spłodzić taką piękną córkę!

Nastąpił śmiech pełen żartów, lecz bez cienia drwiny.

- Ja mu w tym pomogłam. To głos Raiji. To głos Raiji, ale taki, jakiego Ida nigdy nie

słyszała.

Usłyszała ruch. Wyczuła go, choć leżała z zamkniętymi oczyma. Jej matka i ten

mężczyzna o miękkim głosie zbliżyli się do siebie. Pokusa stała się zbyt wielka. Ida uchyliła

powieki. Popatrzyła na nich przez zasłonę rzęs.

Raija z rozpuszczonymi włosami, ubrana tak, jak Ida widziała ją poprzedniego dnia na

statku, lecz z obcą twarzą, młodszą. Twarzą wprost przerażająco podobną do jej własnej

twarzy.

Mężczyzna ubrany był w skóry, ruchy miał miękkie. Oczy jak brąz wymieszany z

bursztynem. Jego dłonie szukały Raiji. Ich palce się splotły. Na udzie wisiał nóż w pochwie,

skórzana koszula była rozpięta przy szyi.

Ida dostrzegła rzemień, który ginął gdzieś na jego piersi. Wiedziała już, co jest do

niego umocowane. Ich bliskość była taka pełna.

Ida zacisnęła oczy. Usłyszała pytanie Raiji:

- Przyprowadziłeś go? A mężczyzna odpowiedział:

- Tak. On był taki samotny. Podczas podróży na północ stracił Annę Kajsę.

Oczy Idy otwarły się, nie potrafiła temu zapobiec. Nic nie mogło przeszkodzić jej w

patrzeniu.

Maski nie było. Idzie przez głowę przemknęło, że najwyraźniej zapomniała już, jak on

wygląda. Być może wyrządziła mu krzywdę, lecz nie pamiętała go już takim.

Ailo przypominał swojego ojca.

Ida nie była w stanie przeciągać dłużej tego momentu. Zamknęła oczy.

- Sedolfie - szepnęła.

- Musisz to wypić. - Czyjaś ręka pomogła jej podnieść głowę. Ida poczuła zapach

Raiji. Coś w każdym razie pozostawało niezmienione, nawet tutaj. Do jej warg przyłożono

drewniany kubek. Unosiła się z niego gorąca para, pachnąca jednocześnie wiosną i jesienią.

Ida otworzyła usta i zmusiła się do wypicia naparu małymi łykami. Mimo to poparzyła

się w język. Ale opróżniła cały kubek. Odważyła się otworzyć oczy na tyle, żeby to zobaczyć.

Ż

eby zobaczyć twarz Raiji taką, jaką widział kiedyś również jej ojciec. Oczy wypełniły się

łzami.

Raija wolno pokręciła głową.

Ida z powrotem osunęła się na posłanie. Napój ją rozgrzał, najpierw w żołądku, a

potem zaczął rozprzestrzeniać się po całym ciele niczym promienie słońca.

Dłoń Raiji wzięła Idę za rękę.

Ida słyszała ruchy, dostrzegała cienie i rozumiała, co oni robią. Poprzez zasłonę rzęs

widziała ich. Mikkal jedną ręką trzymający Raiję, drugą Ravnę. Ravna, która swobodną dłoń

wyciągnęła do wnuka.

Ida zawsze i wszędzie rozpoznałaby tę dłoń, która ujęła ją za drugą rękę.

Ailo.

Zakłuło w piersi, lecz nie była w stanie wyrwać się ze stworzonego przez nich

łańcucha.

Ida zaakceptowała to i przyjmowała.

Powoli ciepło rozprzestrzeniało się po całym ciele. Powoli ich traciła...

- Dzięki ci, dobry Boże! - Sedolf wyrzucił to z siebie, gdy Ida zaczęła oddychać

szybciej.

Uniósł przykrycie i zobaczył, że przestała krwawić. Znów złożył usta w kolejnej

podzięce. Potem jeszcze troskliwiej ją okrył.

Reijo rozluźnił uścisk rąk Raiji na dłoniach Idy. Na nikogo nie patrząc, wziął Raiję w

ramiona i pocałował w czoło. Wciąż się uśmiechała.

14

- Pościelę Raiji. - Ristina chciała przygotować dla niej miejsce do spania na podłodze.

Reijo lekko pokręcił głową.

- Ona już go nie potrzebuje. Raija nie żyje.

- Przyszłaś sama z siebie. Jego dłonie nie potrafiły zachować spokoju. Musiał jej

dotykać teraz, kiedy już mógł. Kiedy nie wyrządzał jej tym krzywdy, kiedy było mu to wolno.

- Masz takie miękkie policzki. Raija uśmiechnęła się w jego dłoń, ucałowała wnętrze.

- Nie czekałem na ciebie - powiedział Mikkal.

- Nie chciałeś, żebym przyszła, chcąc tego? Kiwnął głową.

- I tak się stało - odparła Raija.

Ida raz po raz powtarzała wszystko, co zapamiętała. Wyciągała z pamięci urywki, aż

obraz stał się pełny tak, że nie mogła go namalować dokładniej.

Wszystko im powtórzyła. Każde słowo.

Opisała każdy zapach, każdy dźwięk, każdy ruch. Opowiedziała, jaki smak miał napój,

jak łaskotały ją skóry, którymi była okryta. Mówiła, jak wyglądali, gdy patrzyła na nich spod

rzęs. Opisywała, co zobaczyła, gdy na moment otwierała oczy.

Odmalowała im swoje uczucia. Strach miał czarną barwę. Mówiła, ile razy wzywała

Sedolfa.

Niczego więcej nie dawało się już dodać.

Reijo jej wierzył.

Sedolf nie był pewien. Miał ochotę nazwać to wszystko snem i cudem boskim.

- Nie możemy mieć pewności - stwierdził. Ale Ida wiedziała na pewno.

- Nie doszukuj się w tym niczego rozsądnego - prosił Reijo. Ale Sedolf kręcił głową.

- Skąd możemy wiedzieć, że Ailo nie żyje?

- Wiedzieć nie możemy - odparł Reijo. - Ale Ida tak mówi. Możemy jej wierzyć albo

nie. Ja wierzę w to, co mówi Ida. Raija czasami mówiła jeszcze dziwniejsze rzeczy, a my z

Raiją nigdy się nie okłamywaliśmy.

Sedolf milczał. Lubił zobaczyć. Wziąć jakąś rzecz do ręki, wtedy ją rozumiał.

Pierwszą niepojętą rzeczą w jego życiu była miłość do Idy. Była bardziej rzeczywista niż

wszystko, co do tej pory przeżył, lecz niemożliwa do pochwycenia. Jak wiatr.

- Tyle jest w was wiatru - westchnął.

- Nie we mnie - zapewnił go Reijo, kładąc rękę na ramieniu zięcia. - Ja jestem raczej

skałą, Sedolfie. To krew Alatalo niesie ze sobą wiatr i ogień i nie mogę ci nie przypomnieć,

ż

e za twoją sprawą rozniesie się ona jeszcze dalej.

Jego śmiech brzmiał tak ciepło.

- Jak ty się możesz śmiać, kiedy ona nie żyje? Reijo zabrał Sedolfa na pokład.

Podeszli do relingu, skąd mogli po prawej burcie widzieć ląd.

Płynęli już trzy doby, odkąd Raija odeszła. Przez całą drogę wiatr im sprzyjał, załoga

pracowała w milczeniu, z zacięciem. Wszyscy żałowali Raiji.

- Widzisz, jak tam pięknie? - spytał Reijo, wskazując na ląd.

Sedolf kiwnął głową. Za skalistym wybrzeżem rozpościerał się żółtoczerwony

krajobraz. Sedolf miał oczy w porządku. Oczywiście widział, że tam jest pięknie, lecz nie

rozumiał, co piękno krajobrazu może mieć wspólnego z tym, co się stało.

- Czujesz wiatr? - spytał Reijo. Sedolf znów kiwnął głową. Przez moment przyglądał

się teściowi. Być może Reijo odczuł śmierć Raiji boleśniej, niż mu się wydawało, wszak

niewiele czasu upłynęło, odkąd stracił Helenę. Nie każdemu człowiekowi przypada w udziale

przeżyć taki cios raz po raz.

- Dla mnie Raija jest w krajobrazie, który przebiera się na jesień. Jest w wietrze. Jest

w pieśni fal. Widzę ją we wszystkim, Sedolfie, dlatego mogę się śmiać.

Sedolf milczał. Spuścił głowę. Upłynęła chwila, nim mógł znów spojrzeć Reijo w

oczy.

- Wybacz mi - poprosił. Reijo podciągnął w górę kącik ust.

- Jesteś młody, Sedolfie. Nie ma czego wybaczać. A Raija wiedziała, co robi. Nie

pamiętasz jej ostatnich słów?

Sedolf zaczął szukać głęboko w pamięci, a Raijo uśmiechał się z czułością.

- Ona o tym wiedziała, Sedolfie, lecz zrobiła to, co musiała. Z radością i z miłością.

To było bardzo trudne. Sedolf wciąż nie wiedział, czy może w to wierzyć. Być może

otwarta również pozostawała kwestia tego, czy chce. To nie była jedna z tych rzeczy, którą

można wziąć do ręki i poczuć jej ciężar.

- Cieszę się, że mogłem ją poznać - powiedział Sedolf w końcu. Nie chciał nazywać

słowami swojego zwątpienia, bo wiedział, że urazi tym i Reijo, i Idę. - To była kobieta

niepodobna do innych.

Reijo kiwnął głową.

- Jest, Sedolfie, ciągle jest. Sedolf nie miał śmiałości się z nim spierać. Niech Reijo

zachowa ją w pamięci, tak jak chce.

I gdzie chce.

To, co Reijo czuł do Raiji, również było wielkie i niepojęte. Tego również nie dało się

wziąć w rękę.

Ida stała na lądzie z rękami w kieszeniach spódnicy. Na ramiona narzuconą miała

pelerynę Raiji.

- Ona na pewno by chciała, żebyś ją dostała.

Reijo położył pelerynę na kolanach córki, gdy pakowali rzeczy Raiji, gdy

przygotowywali ją do jej ostatniej podróży.

Misza tylko pokiwał głową.

- Mam w Archangielsku dość rzeczy, które będą mi ją przypominać. Pelerynę musi

dostać Ida.

W tym płaszczu wciąż tkwił zapach Raiji. Ida chłonęła go ze świadomością, jak

bardzo jest ulotny, że zniknie, nim dobiją do portu w Rosji, do Archangielska. Pozostanie

wspomnienie, które być może uda jej się zachować jeszcze przez jakiś czas. Przez zimę.

Może będzie pamiętać go jeszcze następnego lata, gdy pożeglują z powrotem do

domu? A może i to wspomnienie wcześniej uleci z wiatrem?

Całą dobę zabrała im rozmowa o tym, co nastąpi. Wszystko przecież wiązało się z

Raiją, a teraz, gdy ona odeszła, tkanina się popruła. Luźne nitki zaczęły się plątać. Nie

wiedzieli, czy opłaca się ją naprawiać.

Wraz z Raiją zniknął jakby cały sens tej podróży.

Płynęli jednak dalej.

Oleg powiedział, że powinni zdążyć do portu nad Morzem Białym, nim skuje go lód,

jeśli dotrą tam na początku października. Jedynie nadzwyczaj mroźne zimy skuwały morze

wcześniej.

Misza miał na twarzy wyraz wskazujący na większe wątpliwości, nie bardzo też

potrafi! udawać.

Oleg zapewniał, że jest czas na to, by zawieźć ich z powrotem do Lyngen. Powiedział,

ż

e zrozumie, jeśli takiego właśnie wyboru dokonają i postanowią przerwać podróż na wschód.

Raiji już nie było.

Ida miała powody obawiać się o dziecko, które nosiła w łonie. Raz przecież już była

bliska jego utraty.

- Więcej takich razów nie będzie - oświadczyła jednak zdecydowanie. - Byłam przy

tym, jak mama obiecywała Marie Klemetowej, że zajmie się malcami Maret przez zimę.

Mama nie może tego zrobić, a wobec tego obowiązek ten spoczywa na mnie.

Ida mówiła o obowiązku, lecz tak samo przemawiała przez nią chęć zobaczenia

Archangielska. Poczucia tego miasta. Archangielska Raiji - Raisy. Archangielska Carycy.

Raija odeszła.

Dlatego też stało się to jeszcze ważniejsze niż przedtem. Ida musiała poznać te

zewnętrzne skrawki życia Raiji. Musiała poczuć je wszystkimi zmysłami, nim będzie mogła

powrócić nad fiord Lyngen i tam spokojnie już żyć. Być w domu.

Reijo ją wspierał.

I chociaż Sedolf miał wątpliwości, nie wyraził ich słowami. Zaakceptował życzenie

ż

ony. Ani słowem nie wspomniał, że przecież mogą stracić to dziecko. Ida kochała go za to.

Za to i za tysiąc innych rzeczy. On jej nie rozumiał, ten jej tak mocno stąpający po ziemi mąż,

lecz akceptował ją taką, jaką była, i kochał ją.

Teraz Ida, drżąc na wietrze, patrzyła, jak ojciec i Misza znoszą na ląd podłużny

płócienny worek.

Kilka dni wcześniej uszyła go razem z Reijo.

Nie umawiali się, że to zrobią. Po prostu to zrobili.

Wspólnie.

Ida żądała, by ją do tego dopuszczono.

- To się wydaje słuszne - przyznał Misza, ustępując. Oczy miał błyszczące, lecz

przełknął płacz. Był dorosłym mężczyzną, musiał pokazać, że nim jest.

Reijo zbił coś w rodzaju sanek, umocował na nich worek. Do sań zaprzężono dwa

renifery, które udało mu się wypożyczyć po godzinie szukania na lądzie.

Dzień dla jej ojca rozpoczął się wcześnie. Ida nie wiedziała, ile spał od śmierci Raiji.

Na pewno w sumie nie była to cała noc, tyle przynajmniej umiała policzyć.

- Ravnie i mnie potrzebny był cały jeden dzień na dojście do tego miejsca w głębi lądu

- powiedział Reijo, stając przed Idą. Ujął córkę za ręce. - Z tym ciężarem przejście tam zajmie

nam z pewnością tyle samo czasu. Być może nie zdołam tego miejsca odnaleźć od razu.

Widziałem je wiosną, a teraz mamy jesień. Krajobraz się zmienia. No i upłynęło już ładnych

parę lat, moja Ido.

Kiwnęła głową. Rozumiała.

- Nie szczędźcie też czasu na odpoczynek. - Ida pogładziła ojca po policzku. - Widzę

już u ciebie zmęczenie, Reijo Kesaniemi!

Reijo uśmiechnął się kącikiem ust.

- Czasami jesteś strasznie do niej podobna.

- Może nawet tam przenocujemy - wtrącił się Sedolf. - Jest pogodnie. Zimno, ale

sucho. Wypatruj nas jutro rano. I nie przejmij dowodzenia na statku!

Uśmiechnął się kątem ust i delikatnie ją objął. Nie bardzo mu się podobało, że zeszła

na ląd, a on nie mógł jej odprowadzić z powrotem na statek i nabrać pewności, że po drodze

nic złego jej się nie stało. Odkąd spadła z drabiny prowadzącej na pokład, stał się taki lękliwy.

- Oleg powinien dać sobie radę ze statkiem - żartował. - Ufam, że będziesz o tym

pamiętać. Ja wrócę.

Ida kiwnęła głową.

Jego pocałunek był taki lekki.

Tęskniła za nim, już kiedy patrzyła na jego plecy pomiędzy ojcem a Michaiłem.

Cieszyła się, że Sedolf idzie wraz z nimi. Robił to dla niej. Ona również powinna z nimi iść,

wraz z ojcem i Misza była Raiji najbliższa.

Nikt jednak się na to nie zgodził. Zresztą sama miała pewne obawy. Życie, które

nosiła w łonie, było drogocenne. Nic nie może mu zaszkodzić, nawet jej duma i upór. Sedolf

szedł w jej imieniu. Opowie jej wszystkich obrazach, dźwiękach i zapachach. Reijo przekaże

jej całą resztę, wszystko, co wyczuje. To będzie prawie tak, jakby sama tam była.

- Jesteś pewien, że już tu kiedyś byłeś? - spytał Sedolf, spocony, rozgrzany marszem.

Reijo niewiele chwil odpoczynku im darował. A krajobraz tak mało różnił się od

siebie. Sedolf doszedł do wniosku, że łatwiej nawigować na morzu niż tutaj.

- Hm... - Reijo nie starał się za wszelką cenę wzbudzić zaufania jako przewodnik. - Tu

jest przynajmniej podobnie - powiedział.

Sedolfa ani trochę to nie uspokoiło.

Misza bacznie obserwował położenie słońca i dokonywał w głowie swoich obliczeń.

Tak czy owak wrócić im się uda. Wychwytywał to i owo ze słów, które rzucali sobie Reijo i

Sedolf. Słowa te dziwnie brzmiały w jego uszach, lecz chciał je zrozumieć. Raija była

ogniwem łączącym go z nimi, ona czarowała słowami. Sprawiała, że stawały się zrozumiałe

dla obydwu stron. Teraz jego matka odeszła, a on wciąż pragnął ich rozumieć. Michaił wciąż

chciał do nich należeć. Uświadomił sobie, że Ida, Matti i ich dzieci to jedyni ludzie, z którymi

był związany poprzez krew.

W Archangielsku nie miał nikogo.

Tak bardzo był sam.

Ważne było opanowanie ich słów. Inaczej mógł utracić również ich.

Wykorzysta zimę na nauczenie się najwięcej, ile tylko się da. Potem Oleg będzie mógł

mu pomagać. Nie może zerwać tych delikatnych nici, łączących go z rodziną, mieszkającą w

dolinie, w głębi fiordu Lyngen.

- Oczywiście, że wiem, gdzie jesteśmy, Sedolfie Bakken! Nie masz zaufania do

starego ojca twojej żony?

Sedolf śmiał się z rezygnacją. Na Reijo nie można się było gniewać. To raczej on sam

się złościł. Lecz nawet i ta burza nigdy nie trwała długo.

Ida nie po ojcu odziedziczyła usposobienie. Sedolf już od dawna zdawał sobie z tego

sprawę.

- Sam diabeł wie, komu mam ufać! - westchnął Sedolf. - Może reniferom. Mam

wrażenie, że jesteśmy już w połowie drogi do domu. Mówiłeś, że tobie i babce Ailo

wędrówka zajęła pół dnia. Mam wrażenie, że na stare lata zacząłeś już nieźle zapominać.

- Może mimo wszystko nie doceniałem sprawności matki Ravny - odparł Reijo. Nie

pozwolił młodzikowi się drażnić.

Poznawał to, co miał przed oczyma.

- Być może miała lżejszy krok, aniżeli te młode kozły, które ja, stary człowiek, muszę

ciągnąć za sobą za rogi. I nie mam wcale na myśli reniferów!

Sedolf pokręcił głową. Żałował, że nie może porozmawiać z Michaiłem. Młody

chłopak był sympatyczny, miał taki błysk w oku, lecz dzielił ich język. Słowa, które powinny

tworzyć mosty, zamiast tego budowały mur.

Nie cieszył się na zimę, którą mieli spędzić w Archangielsku. Ale Ida chciała tego

ponad wszystko, a on nie potrafił jej niczego odmówić.

No cóż, to tylko jedna zima.

Szli dalej.

Po pewnym czasie stanęli na niewielkim wzgórzu. Zaskoczyło ich, że Reijo przystanął

właśnie tam. Od dawna już należał im się odpoczynek, lecz Sedolf nie zamierzał być osobą,

która to zaproponuje. Mimo wszystko Reijo był od niego starszy i z pewnością spał w

ostatnich dniach dużo mniej niż on.

Mogli stąd dojrzeć nowe fragmenty krajobrazu. Kolejne lekko falujące wzgórza. Nie

było tu stromych zboczy, lecz i nie zupełnie płasko. Dopiero daleko na ukos, w odległości

długiego marszu wznosił się szczyt na tyle wysoki, że rzucał cień.

Sedolf zerknął na teścia. Mało kto potrafił mieć tak trudny do odczytania wyraz

twarzy jak Reijo. Stał teraz zamyślony, ogarniając wzrokiem to, co leżało przed nimi.

Wyglądało na to, że wręcz stara się tym oddychać.

Było tu pięknie.

Kolory wyostrzyły się bardziej, niż widzieli z miejsca, w którym zacumował statek.

Ż

ółć bawiła się tu z plamkami we wszystkich możliwych odcieniach czerwieni. Człowiek

ledwie miał śmiałość postawić nogę przed sobą ze strachu, że wstąpi wprost w rozbuchane

ognisko, które pochłonie cały płaskowyż.

Sedolf potrafił zrozumieć, że ten krajobraz jest w stanie do siebie przywiązać. Że

potrafi oczarować.

Raija mówiła o płaskowyżu tak jak młoda dziewczyna opowiada o kochanku. Było

coś pociągającego w całej tej otwartości, w rozległości. By wszystko to ogarnąć wzrokiem,

należało się obrócić dokoła. To zupełnie coś innego, aniżeli przebywanie w otoczeniu gór,

zmuszających człowieka do snucia fantazji o tym, co jest za horyzontem. Ten krajobraz w

dziwny sposób wypełniał spokojem.

Sedolf uśmiechnął się do siebie. Musiał to zapamiętać. Wryć w pamięć tak, by móc o

wszystkim opowiedzieć Idzie. Niech ona przekona się, że on również potrafi czuć głębiej.

I znów spojrzenie Sedolfa omiotło rozpościerającą się przed nim krainę. Gdyby

płaskowyż był kobietą, z pewnością nie zaliczałaby się ona do skromnych.

Sedolf nie wiedział, czy akurat tą myślą również się z Idą podzieli...

- To tutaj - powiedział Reijo. Sedolf musiał na niego spojrzeć.

- A właściwie tam.

Reijo pokazał palcem.

Sedolf pociągnął wzrokiem wzdłuż linii pomiędzy palcem Reijo a pokrytą mchem

zmarszczką terenu, którą właściwie trudno byłoby nawet nazwać wzniesieniem.

- Na co czekamy? - spytał, wychodząc przed męża i syna Raiji.

Reijo rozpalił ognisko. Znalazł strumień, który wskazała mu Ravna. Spokojnie

odpoczywał w tym miejscu, po którym biegała bosonoga Raija z wiatrem we włosach. Tu,

gdzie Mikkal z rogu renifera wyrzeźbił kruka na rozłożonych skrzydłach.

Ravna mówiła mu, dlaczego upatrzyła sobie to miejsce jako grób dla syna.

Reijo uważał, że lepszego miejsca nie ma również dla Raiji. Wprawdzie żaden ksiądz

nie pobłogosławi tego grobu, lecz jakoś nie potrafił z tego powodu żałować.

Dla Raiji nie miałoby to żadnego znaczenia.

Dla Mikkala również.

Nigdy nie znalazł się nikt, kto pobłogosławiłby to, co łączyło Raiję z Mikkalem. Lecz

ten fakt wcale nie umniejszył ich związku.

Kopali na zmianę. Ziemia była tu taka płytka, pokrywała kamienie ledwie na

szerokość łopaty. Musieli wyjmować je ręcznie, po jednym, najmniejsze miały rozmiar

zaciśniętej pięści, największe były wielkości cielska renifera.

Przeklinali w trzech językach. Od czasu do czasu chichotali, kiedy końce palców

raniły się do krwi, a oczy zalewał piekący pot.

Dół sięgał Reijo do ramion, gdy uznał wreszcie, że wystarczy.

- Diabłu należy dziękować, że jesteś taki mały - stwierdził Sedolf, który od dawna

uważał już, że Reijo przesadza.

- Nie chcę, żeby dobrały się do niej dzikie zwierzęta - wyjaśnił Reijo. Dźwignął się na

rękach i wyszedł z dołu. Wystarczyło jedno spojrzenie posłane Michaiłowi, by ten zrozumiał.

Reijo rozplatał sznury, którymi przywiązał ładunek do sań. To on razem z Idą ułożyli

martwe ciało Raiji wraz ze szczątkami Mikkala na środku przyniesionego przez Michaiła

ż

agla i starannie je nim owinęli. Potem usiedli każde u swego końca i zaczęli go zszywać.

Reijo odróżniał swoje krzywe ściegi od ślicznych, prostych ściegów Idy.

Uniósł teraz worek od strony głowy. Michaił trzymał za nogi. Niewiele kroków mieli

do zrobienia. Powoli opuścili zmarłych do dołu.

Reijo ułożył pierwszą warstwę kamieni. Następną również układał. Michaił także nie

potrafił się przemóc, by je po prostu wrzucać do dołu. Budował z nich staranne rzędy.

Reijo namoczył darń w strumieniu, nim położył ją z powrotem na cienkiej warstwie

ziemi.

Pamiętał, co Raija mówiła o przygotowaniu grobu tak, żeby był jak najmniej

widoczny. Stwierdził, że chyba miałaby uznanie dla jego roboty.

Obszedł grób szerokim kręgiem, wyrywając trochę mchu to tu, to tam. Nie wszystko

brał z jednego miejsca, żeby nie zrobić łysych plam. Utkał mchem mało widoczne ślady

łopaty. To trochę trwało, a nie chciał żadnej pomocy. Ale zrobił w końcu tak, jak zrobiłaby

sama Raija.

Reijo uśmiechał się, gdy już skończył. Garstka moroszek czerwieniła się jasno, nie

zaszkodziło im, że zostały wyciągnięte wraz z kawałkiem ziemi i przesadzone w nowe

miejsce.

- Nie będziesz miała lodowego jaskra, moja Raiju - powiedział cicho. - Lecz wydaje

mi się, że i to by ci się spodobało. - Milczał przez chwilę, a potem dodał: - Spoczywajcie w

pokoju, Raiju i Mikkalu! Kochałem was oboje.

Z zarośli rosnących na poły w cieniach skały ku nocnemu niebu wzbił się szaroczarny

nieduży ptaszek, prędko bijąc skrzydłami. Reijo uśmiechnął się, widząc, że to pliszka.

Misza powiedział coś w swoim języku i z wielkim wysiłkiem zdołał przetłumaczyć to

tak, by również Sedolf i Reijo go zrozumieli.

- Obcy ptak odlatuje... Reijo patrzył dalej niż dwoje młodych. Wydawało mu się, że

tam, gdzie niebo jest najbardziej przezroczyste, tam, gdzie na horyzoncie ziemia stapia się z

niebem, dostrzega smużkę dymu.

EPILOG

Nad Morze Białe zawitała mroźna zima, ale Michaił Jewgienijewicz dotarł do

rodzinnego Archangielska z rybami przywiezionymi z Norwegii, zanim lód gruby na wzrost

mężczyzny skuł morze, odcinając Archangielsk od świata.

Misza nauczył się języka ludzi z Lyngen i przysiągł sobie, że nauczy się też w nim

pisać. Kiedy wiosna roztopiła Morze Białe, Mikkal i Ivar płynnie już mówili po rosyjsku.

Maleńcy synkowie Maret znieśli podróż. Podrośli przez zimę i kiedy mocniej

przygrzewające słońce zaczęło topić lodowe róże na szybach, pełzali już między nogami

dorosłych. Ida i Reijo chłonęli miasto, które Raija uczyniła swoim i które przytuliło ją do

piersi. Raisa stała się ich dobrą znajomą. A gdy w mroczne wieczory dostrzegali wśród za-

ułków w pobliżu portu jakąś postać owiniętą w pelerynę, często myśleli o tym, że to Caryca

sprawdza, czy jej ludziom niczego nie brak.

Nawet Sedolf musiał przyznać, że Rosja nie jest aż tak smutna, jak to sobie wyobrażał.

Nie żałował już, że się tu wybrał.

Ristina dała się namówić na pozostanie w Archangielsku. Olga bardzo przywiązała się

do mamki chłopców i obiecywała jej wszystko, co tylko mogła, byle tylko Ristina zgodziła

się zostać. Ristina namyślała się jedną noc. Miała wielkie serce i wiedziała, że tutaj będzie jej

dobrze.

W końcu listopada przyszła na świat córeczka Idy i Sedolfa. Zorza polarna malowała

wtedy niebo nad Dwiną.

Nikt tutaj nie widział niczego podobnego, lecz Reijo i Ida pamiętali noc, w którą

urodzili się Mikkal i mała Raija.

Oni znali już taki widok.

Malutka miała włosy jak złoty blask słońca, a oczy jak grudniowa noc.

Ida nazwała ją Ravna Natalia. A Sedolf stwierdził: - Ona poniesie dalej wiatr i gorącą

krew.