Ł. Wolański, A. Stanisławek, H. Kachaniuk

430

Knowledge of the term and methods of alternative medicine
in the example of the patients of one bioresonance practice

Wolański Ł., Stanisławek A., Kachaniuk H.

Medical University of Lublin, Chair of Community Health Care,
Department of Integrated Medical Care and Department of Community
Nursing, e-mail: [e-mail]

The growing number of patients of various kinds of unconventional
medicine poses a question as to the reason of taking up such treat-
ments. Do such people know whether the methods of treatment they
opt for are scientifically proven?
Aim of the study was to test the knowledge among patients of bio-
resonance practice on methods of alternative medicine and to de-
termine the break down of those patients based on their sex, age
and the level of education.
Material and methods. 152 patients of bioresonance practice were
asked to fill in an anonymous questionnaire. The respondents were
to choose unconventional methods of treatment from the list of ten.
Afterwards they were asked to answer 4 questions that referred to
the opinion on and experience with alternative medicine. Chi square
test and t-Student test were used to find statistical significance.
Results. The level of education is the only factor which determines
the knowledge of the methods of alternative medicine. What is more,
a mere third of patients realized that they used such a method. For
one in four respondents it did not matter whether the method was
properly tested and scientifically proven. Some 7.5% did not under-
stand the meaning of the term 'alternative medicine' and did not dif-
ferentiate such methods from conventional ones.
Conclusions. There is quite a high percentage of people who do
not know that the methods of treatment selected are unconventio-
nal. The second alarming fact is that the people who decide on tre-
atment in an unconventional way are not concerned with any scien-
tific evidence. The knowledge of the term and methods of alternati-
ve medicine increases with the education level.

Key words: alternative medicine, bioresonance, unconventional
methods of treatment

Pol. Merk. Lek., 2007, XXIII, 138, 430

Znajomość pojęcia i metod medycyny alternatywnej
na przykładzie populacji korzystającej z usług jednego
z gabinetów biorezonansu

ŁUKASZ WOLAŃSKI, ANDRZEJ STANISŁAWEK, HANNA KACHANIUK

Akademia Medyczna w Lublinie, Katedra Środowiskowej Opieki Zdrowotnej, Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej i Zakład
Pielęgniarstwa Środowiskowego, kierownik: dr hab. med. A. Stanisławek

Znajomość pojęcia i metod medycyny alternatywnej
na przykładzie populacji korzystającej z usług jednego
z gabinetów biorezonansu

Wolański Ł., Stanisławek A., Kachaniuk H.

Akademia Medyczna w Lublinie, Katedra Środowiskowej Opieki
Zdrowotnej, Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej i Zakład
Pielęgniarstwa Środowiskowego, e-mail: [e-mail]

Rosnąca liczba ludzi korzystających z różnych niekonwencjonalnych
metod leczenia zmusza do zadania sobie pytania co skłania do ta-
kiego postępowania i czy korzystający z niekonwencjonalnych me-
tod leczenia zdają sobie sprawę z tego czy dana metoda jest popar-
ta badaniami naukowymi?
Cel pracy. Wykazanie znajomości pojęcia i metod medycyny alter-
natywnej w populacji korzystającej z usług gabinetów biorezonansu
oraz zaprezentowanie tej populacji według kryteriów płci, wieku i
wykształcenia.
Materiał i metody. Korzystający z usług gabinetów biorezonansu w licz-
bie n=152 zostali przebadani za pomocą ankiety anonimowej opracowa-
nej przez autorów niniejszego artykułu. Zadaniem każdego badanego
było dokonanie wyboru spośród 10 metod podanych w ankiecie, tych,
które są uznane za niekonwencjonalne, oraz odpowiedź na cztery pyta-
nia dotyczące opinii i doświadczeń związanych z medycyną alternatyw-
ną. Do analizy statystycznej użyto testów: chi kwadrat i t-Studenta.
Wyniki. Wykazano, że wykształcenie jest jedynym czynnikiem wpły-
wającym na wiedzę dotyczącą metod medycyny alternatywnej. Poza
tym jedynie około 1/3 badanych zdawała sobie sprawę, że poddaje
się jednej z wymienionych metod, dla 1/4 badanych bez znaczenie
pozostawał fakt przebadania i potwierdzenia naukowego skutecz-
ności wymienionych metod, a około 7,5% ankietowanych nie rozu-
miało pojęcia medycyny alternatywnej i nie rozróżniało metod nie-
konwencjonalnych od metod medycyny konwencjonalnej.
Wnioski. Wśród korzystających z niekonwencjonalnych metod le-
czenia niewielki jest procentowy udział osób świadomych faktu ko-
rzystania właśnie z metod niekonwencjonalnych. Dla dużej części
tych osób nie ma znaczenia potwierdzenie naukowe niekonwencjo-
nalnych metod leczenia. Wiedza dotycząca omawianych metod le-
czenia rośnie wraz z poziomem wykształcenia.

Słowa kluczowe: medycyna alternatywna, biorezonans, niekonwen-
cjonalne metody lecznicze

Pol. Merk. Lek., 2007, XXIII, 138, 430

Rosnąca liczba ludzi korzystających z różnego typu pseudo-
medycznych praktyk i metod nieuznanych lub nieznanych
dzisiejszej nauce, a co za tym idzie nie mających zastoso-
wania w praktyce medycznej, rodzi pytanie co skłania do
poddawania się takiej kuracji i czy korzystający zdają sobie
sprawę z tego czy metoda lecznicza, którą stosują jest po-
parta badaniami naukowymi?

Definicja medycyny alternatywnej nie jest ścisła, niektóre

jej metody budzą spory wśród naukowców. W tej pracy uzna-
no, że kryterium zaliczenia danej metody leczniczej do me-
dycyny alternatywnej jest brak badań naukowych potwierdza-
jących jej skuteczność, niedostateczna liczba bądź wiarygod-

ność takich prac lub uzasadnione wątpliwości części naukow-
ców co do skuteczności danej metody.

Celem pracy jest określenie poziomu wiedzy osób korzy-

stających z metod medycyny alternatywnej na temat same-
go pojęcia medycyny alternatywnej, umiejętności rozróżnia-
nia metod potwierdzonych i niepotwierdzonych naukowo oraz
efektów uzyskanych takimi metodami. Ustalenie przekroju
społeczeństwa miasta Lublina, korzystającego z metod me-
dycyny niekonwencjonalnej, według kryteriów płci, wieku i
wykształcenia, pozwoli poznać charakter odbiorcy świadczeń
tego typu metod.

Znajomość pojęcia i metod medycyny alternatywnej…

431

MATERIAŁ I METODY

Materiał badawczy to dane uzyskane od 152 korzystających
z usług wybranego gabinetu biorezonansu w Lublinie prze-
badanych w przeciągu 6 tygodni (od 4. 12. 2006 r. do 14. 01.
2007 r.). Metodą badawczą był sondaż diagnostyczny za po-
mocą anonimowej ankiety opracowanej przez nasz zespół,
którą badani dostawali przed zabiegiem lub po jego zakoń-
czeniu. Wśród pytań znajdujących się w ankiecie znalazły
się pytania o wiek, płeć i wykształcenie jako tzw. pytania „me-
tryczkowe” oraz pytanie o wskazanie metod alternatywnych
spośród niżej wymienionych, takich jak: ziołolecznictwo, ho-
meopatia, akupunktura, akupresura, elementy medycyny lu-
dowej z podanym przykładem, chemioterapia, biorezonans,
bioenergoterapia, zabieg chirurgiczny z podanym przykładem
i leki powszechnie stosowane z podanym przykładem. Kolej-
ne pytanie dotyczyło samego faktu korzystania z metod me-
dycyny alternatywnej z odpowiedziami twierdzącą i przeczą-
cą. Następnie pytano ankietowanego o to czy istotne jest dla
niego by metoda była potwierdzona badaniami naukowymi
oraz o fakt korzystania z metod medycyny alternatywnej wcze-
śniej i jego skutek określony pięciostopniową skalą (znako-
mity, dobry, średni, słaby i żaden). Wypełnioną ankietę bada-
ny zostawiał w poczekalni.

Do wykazania istotności statystycznych użyto testu chi

2

jako

testu przeznaczonego do porównywania zmiennych niepara-
metrycznych oraz testu t-Studenta, do którego aby uzyskać
zmienne parametryczne wprowadzono określoną punktację w
pytaniu o wskazanie metod medycyny alternatywnej. Punkta-
cja ta polegała na przyznawaniu 1 punktu za każdą zaznaczo-
ną metodę spośród wymienionych od 1 do 8. Liczba metod za-
znaczonych spośród wymienionych dawała sumę punktów uzy-
skaną przez danego badanego. Przy zaznaczeniu jednej z
metod, tzn. 6., 9. lub 10. badany automatycznie uzyskiwał 0
punktów bez względu na zaznaczenie pozostałych.

WYNIKI

Istotność statystyczna uzyskana za pomocą testu chi

2

wyka-

zywała zależność wskazywania metod medycyny alternatyw-
nej od wykształcenia badanych i wyrażała się wartościami
p<0,01 oraz p<0,001 (ryc. 1A i 1B). Istotność stastatystycz-
na uzyskana za pomocą testu t-Studenta wynosiła odpowied-
nio p<0,05 dla wykształcenia podstawowego i zasadniczego
łącznie w stosunku do wszystkich badanych oraz p<0,01 dla
wykształcenia policealnego i wyższego łącznie w stosunku
do wszystkich badanych (ryc. 2).

Ryc. 1. Zależność wyboru danej metody leczniczej jako alternatywnej od wykształcenia respondentów: A – podział na pięć grup wykształcenia, B – podział na
trzy grupy wykształcenia
Fig. 1. Dependence of classification of the methods of treatment as the alternative ones by the patients on the level of education: A – divided on five groups ,
B – divided on three groups

B

A

0

10

20

30

podstawowe

* p<0,05, ** p<0,01

zawodowe

średnie

policealne

wyższe

Wykształcenie

40

50

60

70

80

*

**

**

ziołolecznictwo

akupunktura

medycyna ludowa

bioenergoterapia

homeopatia

akupresura

biorezonans

chirurgia

aspiryna

[%]

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

ziołolecznictwo

**

homeopatia

akupunktura

akupresura

medycyna ludowa

biorezonans

bioenergoterapia

chirurgia

aspiryna

podstawowe

i zawodowe

** p<0,01

Wykształcenie

średnie

wyższe

i policealne

70,00

80,00

Ł. Wolański, A. Stanisławek, H. Kachaniuk

432

Nie wykazano istotności statystycznej przy porównywa-

niu wieku i płci badanych wobec wskazywania metod medy-
cyny alternatywnej. W odniesieniu do potwierdzenia nauko-
wego metody leczniczej uzyskano istotność na poziomie
p<0,05 w zależności od wykształcenia (ryc. 3).

istotnością statystyczną dowiedzioną za pomocą testu chi

2

(p<0,05; ryc. 7).

W przypadku pozostałych obliczeń warto zauważyć, że

53,29% badanych uznało że nie korzysta z metod medycyny
alternatywnej, przy 42,11% uważających przeciwnie, dla
75,66% badanych osób ważne jest by dana metoda leczni-
cza miała potwierdzenie naukowe (21,05% uważa przeciw-
nie) oraz 46,71% osób badanych korzystało z metod medy-
cyny alternatywnej wcześniej ze znakomitym (9,86%), do-
brym (40,85%), średnim (40,85%), słabym (5,63%) i żadnym
(1,41%) skutkiem. Wszyscy badani uznali za metody medy-
cyny alternatywnej: ziołolecznictwo – 34,87%, homeopatię –
19,08%; akupunkturę – 51,97%; akupresurę – 34,21%; ele-
menty medycyny ludowej – 13,82; chemioterapię – 0%; bio-

0,00

podstawowe

i zasadnicze

średnie

policealne

i wyższe

ogólnie

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

3,00

3,50

Średnia
punktów

Ryc. 2. Średnia punktów świadczących o znajomości metod medycyny alter-
natywnej według kryterium wykształcenia
Fig. 2. Average score (knowledge of the methods of alternative medicine)
among the patients with a different level of education

0,00

20,00

40,00

60,00

80,00

100,00

[%]

tak

podstawowe

i zasadnicze

średnie

policealne

i wyższe

Wykształcenie

Ryc. 3. Procentowy udział badanych, dla których ważne jest potwierdzenie
naukowe metody leczniczej w zależności od poziomu wykształcenia
Fig. 3. Percentage of patients with a different level of education for whom
scientific justification is important

0,00

badani, którzy wybrali biorezonans jako metodę
alternatywną

badani, którzy nie wybrali biorezonansu jako
metodę alternatywną

wszyscy badani

*** p<0,001

0,50

1,00

1,50

***

***

2,00

2,50

3,00

3,50

Średnia punktów

Ryc. 5. Zależność średniej punktów świadczących o znajomości metod me-
dycyny alternatywnej w stosunku do osób, które nie zakwalifikowały i zakwa-
lifikowały biorezonans do medycyny alternatywnej
Fig. 5. Average score (knowledge of the methods of alternative medicine)
among patients who classified and did not classify the bioresonance to the
methods of alternative medicine

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

podstawowe

i zasadnicze

średnie

policealne

i wyższe

Wykształcenie

60,00

[%]

znakomity

dobry

średni

słaby

żaden

Ryc. 4. Wpływ efektu wcześniejszego stosowania metod medycyny alterna-
tywnej na odpowiedzi dotyczące skuteczności tych metod w zależności od
wykształcenia
Fig. 4. Percentage of answers reffering to the effects of treatment among the
patients who had experience with alternative medicine earlier

Potwierdzając zależność między wykształceniem bada-

nych, a stopniem zadowolenia z wcześniejszych usług me-
dycyny alternatywnej również uzyskano istotność na pozio-
mie p<0,05 w zależności od wykształcenia ankietowanych
(ryc. 4). Do wykazywania istotności statystycznych między
danymi przedstawionymi na rycinach 3 i 4 użyto testu chi

2

jako nadającego się do porównywania zmiennych niepara-
metrycznych. Następnie wśród badanych wydzielono dwie
grupy: zaliczających biorezonans do metod medycyny alter-
natywnej – grupa A (n=52) oraz pozostałych badanych – gru-
pa B (n=100). Badani z grupy A mieli wyższą średnią punk-
tów w stosunku do wszystkich badanych jak również w sto-
sunku do grupy B (ryc. 5), co wyrażało się istotnością staty-
styczną na poziomie p<0,001 w teście t-Studenta oraz istot-
nością statystyczną wskazywania metod medycyny alterna-
tywnej w teście chi

2

na poziomie p<0,001 (ryc. 6) w stosunku

do grupy B. Były to osoby świadomie poddające się zabiego-
wi biorezonansu, mimo że metoda ta nie ma umocowania w
badaniach naukowych. Grupa A charakteryzowała się wyż-
szym stopniem wykształcenia niż grupa B, co wyrażało się

Znajomość pojęcia i metod medycyny alternatywnej…

433

Ryc. 6. Zależność wyboru innych metod podanych w ankiecie jako niekonwencjonalne metody leczenia wśród respondentów, którzy nie zakwalifikowali bądź
zakwalifikowali biorezonans jako metodę alternatywną
Fig. 6. Dependence of classification of other methods in the questionnaire among the patients who classified and did not classify the bioresonance to the
methods of alternative medicine

0,00

10,00

ziołolecznictwo

leki

homeopatyczne

akupresura

akupunktura

medycyna

ludowa

zabieg

chirurgiczny

aspiryna

bioenergioterapia

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

70,00

wybrali biorezonans

[%]

nie wybrali biorezonansu

Ryc. 7. Udział procentowy respondentów, którzy nie zakwalifikowali i zakwali-
fikowali biorezonans jako metodę alternatywną w zależności od wykształcenia
Fig. 7. The Percentage of respondents who classified and did not classify the
bioresonance to the methods of alternative medicine

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

[%]

wybrali biorezonans jako metodę
alternatywną

podstawowe

zasadnicze

średnie

policealne

wyższe

Wykształcenie

nie wybrali biorezonansu jako metody
alternatywnej

ność poszczególnych metod medycyny niekonwencjonalnej
[2, 5, 6, 13, 15, 19], jak i podręczniki opisujące te metody
wraz z próbami naukowego wyjaśnienia domniemanych skut-
ków przez nie wywołanych [16, 17].

Istnieją badania dotyczące skuteczności niekonwencjo-

nalnych metod leczenia w pewnych grupach schorzeń jak
również tylko w poszczególnych jednostkach chorobowych
[2, 5, 6, 15-17, 19]. Lekarze coraz częściej mają do czynie-
nia z chorymi, którzy korzystają z takiej formy leczenia, co
jest coraz częściej opisywane w wielu pracach badawczych
[1, 6, 10, 11, 12, 14]. Mniejszym problemem jest równocze-
sne korzystanie z metod konwencjonalnych i niekonwencjo-
nalnych, niebezpieczne natomiast staje się pozbawianie nie-
których chorych leczenia standardowego i ich pełna wiara w
skuteczność medycyny alternatywnej. Nierzadko kończy się
to nieodwracalnym pogorszeniem stanu zdrowia [18] lub na-
wet śmiercią. Jest to niepodważalny argument przeciwników
niekonwencjonalnych praktyk. Takie kontrowersje budzi każ-
da z wymienionych w ankiecie metod uznanych przez auto-
rów ankiety za alternatywne, choć niektóre z nich mają dużo
więcej zwolenników, jak np. akupunktura czy homeopatia [2,
13]. Kontrowersje tym bardziej budzą metody częściej kryty-
kowane – bioenergoterapia, biorezonans [20].

Okazuje się, że chorzy nie zawsze mają świadomość co

kryje się pod pojęciem medycyny alternatywnej, a niekiedy
wręcz mylą medycynę alternatywną z konwencjonalną. A
zatem nie mają też świadomości czy metody te zostały pod-
dane badaniom naukowym, a ich skuteczność potwierdzona
doświadczalnie. Niestety dla wielu chorych korzystających z
bogatej oferty medycyny alternatywnej (ok. 25%) fakt ten nie
ma istotnego znaczenia – co potwierdzają nasze badania. Z
badań tych wynika, że z medycyny alternatywnej korzystają
osoby w różnym wieku i legitymujące się różnym wykształ-
ceniem [1, 9]. Jak potwierdzają to wyniki prac naukowych
[9], wykształcenie jest jedynym istotnym statystycznie wy-
znacznikiem wiedzy badanych dotyczących niekonwencjo-
nalnych metod leczenia.

W badanej przez nas grupie większość stanowią mężczyźni,

co nie potwierdza doniesień [1, 10, 12] wskazujących na ko-
biety jako na główną grupę świadczeniobiorców medycyny
alternatywnej. Może wynikać to z faktu, że kobiety częściej się
do tego przyznają lub z ich niewiedzy co jest, a co nie jest
medycyną konwencjonalną/alternatywną (tylko około 48%

rezonans – 34,21%; bioenergoterapię – 34,87%; zabiegi chi-
rurgiczne – 4,61% oraz leki powszechnie stosowane 5,92%.
Wśród tych danych nie wykazano innych istotności statystycz-
nych w zależności od wieku, płci czy wykształcenia.

OMÓWIENIE

Badania naukowe dotyczące metod leczniczych stosowanych
w medycynie niekonwencjonalnej [8, 10, 12, 17, 18] są nie-
liczne, mimo coraz większego ich rozpowszechnienia. Może
to oznaczać zbyt małe zainteresowanie środowiska medycz-
nego tym problemem. Większość autorów jest przeciwna
medycynie alternatywnej i udowadnia jej bezużyteczność [3,
4, 6, 20]. Jednak ze względu na rosnące zainteresowanie
społeczeństwa medycyną alternatywną pojawiają się prace
opisujące zarówno badania naukowe weryfikujące skutecz-

Ł. Wolański, A. Stanisławek, H. Kachaniuk

434

kobiet i około 38,5% mężczyzn przebadanych za pomocą na-
szej ankiety miało świadomość, że korzysta z metod medycy-
ny alternatywnej). Innym wytłumaczeniem takich wyników
może być częstość korzystania przez mężczyzn z biorezonan-
su, który ponoć wyzwala z nałogu nikotynowego [6] poprzez
jednorazowy zabieg, a więc nie obciąża czasowo, co skłania
właśnie mężczyzn do korzystania z tej metody leczniczej.

Najczęściej do medycyny alternatywnej zaliczana była aku-

punktura (około 51%) prawdopodobnie ze względu na duże
jej rozpowszechnienie i dziwaczność samego wykonania, choć
właśnie akupunktura została już niemal uznana przez naukę.
Homeopatia natomiast, podobnie jak medycyna ludowa, była
wybierana najrzadziej spośród wszystkich metod alternatyw-
nych ujętych w ankiecie (około 19%), co może być spowodo-
wane intensywną promocją przez producentów leków home-
opatycznych [4] i wręcz mylenie ich przez respondentów z le-
kami allopatycznymi. A właśnie to homeopatia nadal ma wielu
przeciwników [3, 4]. Pozostałe metody alternatywne były wy-
bierane przez badanych podobnie często (około 34%), co
można uznać za średnią dla tego badania. Homeopatia i aku-
punktura są też metodami cieszącymi się największym zain-
teresowaniem w niektórych grupach lekarzy praktyków [7].

Reasumując, metody medycyny alternatywnej cieszą się

coraz większym zainteresowaniem społeczeństwa [1, 7, 9,
10], dlatego też nie mogą być one ignorowane przez lekarzy.
Lekarz odrzucając całkowicie metody alternatywne może nie-
kiedy stracić porozumienie z chorym co do jego leczenia, a
tym samym wywołać efekt odwrotny do zamierzonego. Tak
więc otwarcie się lekarzy na to co niekonwencjonalne może
być bezpieczniejsze dla chorego, a zatem dla niego korzyst-
niejsze. Dowodem wskazującym na słuszność takiego po-
stępowania mogą być próby uregulowania kwestii medycyny
alternatywnej przez WHO [8].

WNIOSKI

1. Około 2/3 badanych nie wiedziało, że korzysta z metody

medycyny alternatywnej.

2. Ponad 7,5% badanych nie wiedziało co to jest medycyna

alternatywna.

3. Prawie dla 25% badanych nie ma znaczenia czy dana me-

toda lecznicza jest potwierdzona badaniami naukowymi.

4. 1/3 badanych, wiedząc, że korzysta z metody niepotwier-

dzonej badaniami naukowymi, świadomie i nich korzystała.

5. Wykształcenie jest jedynym wyznacznikiem wiedzy na te-

mat metod medycyny alternatywnej.

6. Badania naukowe jako wskaźnik wiarygodności danej

metody leczniczej cieszą się uznaniem wśród osób z wy-
kształceniem podstawowym i zasadniczym oraz policeal-
nym i wyższym.

7. Osoby, które zaliczyły biorezonans do metod medycyny

alternatywnej miały wyższy poziom wykształcenia.

PIŚMIENNICTWO

1. Al-Windi A.: Predictors of herbal medicine use in a Swedish health prac-

tice. Pharmacoepid. Drug Safety, 2004, 13, 7, 489-496.

2. Derasse M. Klein P. Weiser M.: The effects of a complex homeopathic

medicine compared with acetaminophen in the symptomatic treatment of
acute febrile infections in children: An observational study. J. Sci. He-
aling, 2005, 1, 1, 33-39.

3. Diener H.C.: Alternative medicine: Homeopathy is placebo. Med. Monats-

schr. Pharm., 2006, 29, 5, 193.

4. Ernst E.: Homoeopathy: The effective promotion of ineffective remedies?.

Br. J. Clin. Pharmacol., 2006, 62, 6, 645-646.

5. Islamov B.I. Balabanova R.M. Funtikov V.A. i wsp.: Effect of bioresonan-

ce therapy on antioxidant system in lymphocytes in patients with rheu-
matoid arthritis. Bull. Exp. Biol. Med., 2002, 134, 3, 248-250.

6. Koszowski B., Goniewicz M., Czogała J.: Alternatywne metody leczenia

uzależnienia od nikotyny. Przegl. Lek., 2005, 62, 10, 1176-1179.

7. Krizova E.: Un-conventional medicine from the aspect of the general prac-

titioners. Prakt. Lek., 2002, 82, 7, 425-429.

8. Łazowski J.: WHO a medycyna niekonwencjonalna. Sztuka Leczenia,

2005, 11, 1, 99-104.

9. Majewska K., Trzebiatowska I., Majkowicz M.: Poglądy na medycynę al-

ternatywną wśród pacjentów w terminalnym okresie choroby nowotworo-
wej. Psychoonkologia, 1999, 5, 45-50.

10. Menniti-Ippolito F. Gargiulo L. Bologna E. i wsp.: Use of unconventional

medicine in Italy: A nation-wide survey. Eur. J. Clin. Pharmacol., 2002,
58, 1, 61-64.

11. Ness J. Cirillo D.J. Weir D.R. i wsp.: Use of complementary medicine in

older Americans: Results from the health and retirement study. Geronto-
logist, 2005, 45, 4, 516-524.

12. Pagliani S.: General practice and non conventional medicine: Which re-

lationship?. Ricerca e Pratica, 1997, 13, 74, 54-60.

13. Paola F.A. Arnold M.: Acupuncture and spinal cord medicine. J. Spinal

Cord Med., 2003, 26, 1, 12-20.

14. Rossler W. Lauber C. Angst J. i wsp.: The use of complementary and

alternative medicine in the general population: Results from a longitudi-
nal community study. Psychol. Med., 2007, 37, 1, 73-84.

15. Sencer S.F. Kelly K.M.: Bringing evidence to complementary and alterna-

tive medicine for children with cancer. J. Pediatr. Hematol. Oncol., 2006,
28, 3, 186-189.

16. Schumacher P.: Biophysikalische Therapie der Allergien: erweiterte Bio-

rezonanztherapie. Johannes Sonntag Verlagsbdlung GmbH, Stuttgart,
1995.

17. Trevelyan J., Booth B.: Medycyna niekonwencjonalna – prawda i mity.

PZWL, Warszawa, 1998.

18. Wielosz-Tokarzewska E., Szczepański L.: Alternatywne metody zwalcza-

nia bólu. Reumatologia, 2002, 40, 4, 288-292.

19. Wilczewska E., Wilczewski J., Wilczawski I.: Metody pomiaru zdolności

uzdrowicielskich oraz kontroli skuteczności zabiegów bioenergoterapeu-
tycznych. Sztuka Leczenia, 2002, 8, 2, 61-71.

20. Wuthrich B. Frei P.C. Bircher A. i wsp.: Bioresonance – Diagnostic and

therapeutic nonsense. Allergologie, 2006, 29, 6, 244-249.

Otrzymano: 22 maja 2007 r.
Adres: Łukasz Wolański, Akademia Medyczna w Lublinie, Katedra Środowi-
skowej Opieki Zdrowotnej, Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej i Zakład
Pielęgniarstwa Środowiskowego, 20-093 Lublin, ul. Chodźki 6, tel. [phone]
469, e-mail: [e-mail]