1

Ochrona gleby przed

zanieczyszczeniami,

erozj

ą

i dewastacj

ą

Wykład IX

1. Rola gleby

2

Powstawanie i funkcja gleby

• gleba – podstawowy substrat

umo

ż

liwiaj

ą

cy rozwój

ż

ycia organicznego

• wytworzona z ró

ż

nych skał w wyniku

wietrzenia

• do procesów wietrzenia przyczyniaj

ą

si

ę

mikroorganizmy wydzielaj

ą

ce dwutlenek

w

ę

gla i kwasy organiczne

• powoduj

ą

c rozkład substancji organicznej,

przyspieszaj

ą

obieg pierwiastków

Powstawanie i funkcja gleby

• od sprawnego działania mikroorganizmów

mineralizuj

ą

cych obumarł

ą

substancj

ę

organiczn

ą

zale

ż

y wzrost ro

ś

lin

• gleba gromadzi wiele organizmów:

mikroorganizmy, pier

ś

cienice, owady,

gryzonie

3

2.

Ź

ródła i rodzaje zanieczyszcze

ń

gleby

Substancje zanieczyszczaj

ą

ce

gleb

ę

• posta

ć

: cz

ą

stki stałe, kropelki cieczy,

zanieczyszczenia opadaj

ą

ce wraz z

deszczem (efekt

ś

wiadomego stosowania,

zanieczyszczenia przypadkowe, wszelkie
odpadki powstaj

ą

ce w wyniku działania

człowieka)

•

ź

ródła zanieczyszcze

ń

: rolnictwo,

przemysł, transport, zanieczyszczenia
komunalne

4

Zanieczyszczenia mechaniczne

• wprowadzanie do gleby lub na jej powierzchni

ę

ró

ż

norakich słabo rozkładalnych ciał stałych o

wymiarach cz

ą

stek elementarnych wi

ę

kszych od

1 mm

• główne zanieczyszczenia mechaniczne: gruz,

odpady z budownictwa naziemnego i
podziemnego, odpady rozproszone
(poszukiwania i eksploracja surowców),
opakowania metalowe, szklane, ceramiczne, z
tworzyw sztucznych, odpady nieorganiczne z
gospodarstw, cz

ęś

ci maszyn, cz

ęś

ci

ś

rodków

lokomocji, materiały wzdłu

ż

szlaków

komunikacyjnych

Zanieczyszczenia chemiczne

• zanieczyszczenie chemiczne – taki

poziom kumulacji składnika (składników),
który pogarsza co najmniej jedn

ą

z

wła

ś

ciwo

ś

ci gleby

5

Zanieczyszczenia chemiczne

• Wła

ś

ciwo

ś

ci gleby:

• aktywno

ść

biologiczna

• higiena

ś

rodowiska

• skład gatunkowy szaty ro

ś

linnej

• wegetacja i plonowanie ro

ś

lin uprawnych

• u

ż

ytkowanie (od

ż

ywcze, technologiczne)

• ekologiczne i estetyczne walory ro

ś

lin

Zanieczyszczenia chemiczne

Pochodzenie:

• substancje emitowane ze

ź

ródeł

technicznych

• chemizacja produkcji biologicznej

• biochemiczne przemiany

ś

rodowiska

glebowego

6

Zanieczyszczenia chemiczne

• Wprowadzane składniki – nie zawsze s

ą

zanieczyszczeniami

• Ten sam poziom kumulacji tego samego

składnika – oddziaływanie negatywne lub
pozytywne, zale

ż

nie od charakteru szaty

ro

ś

linnej

3. Erozja gleb

7

Erozja gleb

• Procesy niszczenia wierzchniej warstwy

gleby przez wod

ę

i wiatr (erozja wietrzna i

wodna)

Erozja wodna

• erozja powierzchniowa – zniszczeniu

ulega cała powierzchnia terenu

• erozja liniowa – zniszczenia maj

ą

charakter liniowy i mog

ą

przejawia

ć

si

ę

w

formie erozji:

ż

łobinowej, w

ą

wozowej i

rzecznej

• ruchy masowe – zniszczeniu ulegaj

ą

całe

obszary, głównie na skutek sił ci

ęż

ko

ś

ci,

ale przy współudziale wody; zjawiska:
spełzywanie, soliflukcja, osuwiska

8

Erozja wodna

• suffozycja – erozja podziemna,

zniszczeniu mog

ą

ulec niekiedy du

ż

e

obszary terenu

• abrazja – zniszczeniu ulega brzeg morski

na skutek uderzaj

ą

cych fal

Erozja

• Procesom erozji ulegaj

ą

przede wszystkim

obszary le

żą

ce w pobli

ż

u wielkich i

ś

rednich miast, w których okolicy

prowadzona jest najbardziej intensywna
gospodarka rolna, a szczególnie
intensywna lub bardzo intensywna uprawa
pszenicy

• Wielko

ść

zagro

ż

enia erozj

ą

opisuj

ą

stopnie zagro

ż

enia

9

Czynniki powstawania i nasilania

si

ę

erozji

• rze

ź

ba terenu – nachylenie, długo

ść

,

kształt i ekspozycja stoków

• gleby – uszeregowanie gleb pod

wzgl

ę

dem ich podatno

ś

ci na rozmywanie

jest bardzo trudne (inna podatno

ść

na

wpływy rozproszone i skoncentrowane)

• klimat – okres krytyczny: ulewne deszcze

• szata ro

ś

linna i u

ż

ytkowanie gruntów

4. Ochrona gleby przed erozj

ą

10

Zabiegi ochrony gleb przed erozj

ą

• utrzymywanie pokrywy ro

ś

linnej (lasy!)

• stosowanie upraw wieloletnich

• tarasowanie stromych stoków, umacnianie

darni

ą

, krzewami, murami oporowymi

• otaczanie pól na stokach rowkami

opasowymi

• chronienie jarów i w

ą

wozów przegrodami

z bali lub kamienia (zahamowanie wody)

Zabiegi ochrony gleb przed erozj

ą

• prowadzenie dróg małymi spadkami

• odkładanie próchnicy przy robotach ziemnych w

celu rozło

ż

enia jej na powierzchni

• niedochodzenie do zboczy z uprawami na

wierzchowinie, zabezpieczanie granic upraw

• ochrona przed wiatrem –

ż

ywopłoty,

zadrzewienia

• unikanie monokultur, stosowanie płodozmianu

11

5. Dewastacja gleby

Ź

ródła dewastacji gleb

• przekształcenia typu hydrologicznego:

zawodnienia – wody gruntowe, rozlewiska,
wody napływowe

• drena

ż

e

• intensywny pobór wody

• niewła

ś

ciwa uprawa mechaniczna

• zmiany charakteru u

ż

ytkowania ziemi

12

Ź

ródła dewastacji gleb

• w pobli

ż

u miast głównie wyrobiska,

składowiska i rumowiska

• w ci

ą

gu roku na ka

ż

dego człowieka

przypada 1 t odpadów, z czego 8%
stanowi

ą

produkty uboczne procesów

ż

yciowych, reszta jest zwi

ą

zana z

produkcj

ą

przemysłow

ą

• w Polsce problem – lokalizacja wysypisk

6. Rekultywacja gleb

13

Rekultywacja jest prowadzona

w celu:

• przywrócenia terenu do produkcji

pierwotnej: rolnej lub le

ś

nej

• przeznaczenia terenu na produkcj

ę

wtórn

ą

przez zlokalizowanie na nim zakładów
przemysłowych, przetwórczych

• przeznaczenie terenu na cele rekreacyjno-

wypoczynkowe

• przeznaczenie terenu pod budownictwo

mieszkaniowe, drogowe

Kierunki rekultywacji nieu

ż

ytków

• produkcja rolna lub le

ś

na – je

ż

eli odpowiada

temu lokalizacja, a teren wymaga niewielkiego
przygotowania

• adaptacja na cele rekreacyjno-wypoczynkowe –

je

ż

eli zniekształcenie przyjmuje osobliwe formy,

np. gł

ę

bokie wykopy

• budownictwo przemysłowe, mieszkaniowe,

komunalne, komunikacyjne, sportowe

• zalesianie terenu
• kosztowne próby przywrócenia nieu

ż

ytku do

produkcji rolnej lub le

ś

nej

14

Podstawowa literatura

1. Andrzejewski R., Baranowski M., Stan

ś

rodowiska w Polsce. PIO

Ś

iCIo

Ś

GRID,

Warszawa 1993.

2. Fali

ń

ska K., Ekologia ro

ś

lin. PWN,

Warszawa 1997.

3. Pyłka-Gutowska E., Ekologia z ochron

ą

ś

rodowiska. Przewodnik. Wydawnictwo

O

ś

wiata, Warszawa 2001.