Ks. Krzysztof Mikołajczuk

KATOLICKIE KO

Ś

CIOŁY WSCHODNIE

NIE MAJ

Ą

CE WŁASNEJ HIERARCHII

(wybrane zagadnienia) *

Tom XVIII, numer 1 – 2008 s. 177-192

wydane – luty 2009 r.

WST

Ę

P

Katechizm Ko

ś

cioła Katolickiego poucza,

ż

e: „Jest jedyny Ko

ś

ciół

Chrystusowy, który wyznajemy w Symbolu wiary jako jeden,

ś

wi

ę

ty, powszechny i

apostolski. Te cztery przymioty, nierozdzielnie ze sob

ą

poł

ą

czone, wskazuj

ą

na

istotne rysy Ko

ś

cioła i jego posłania…”

1

. Od zarania dziejów „…ten jeden Ko

ś

ciół

ukazuje si

ę

jednak w wielkiej ró

ż

norodno

ś

ci, która pochodzi zarówno z rozmaito

ś

ci

darów bo

ż

ych, jak i wielo

ś

ci otrzymuj

ą

cych je osób. W jedno

ś

ci Ludu Bo

ż

ego

gromadzi si

ę

ró

ż

norodno

ść

narodów i kultur…”

2

.

Tematem niniejszej analizy s

ą

Ko

ś

cioły sui iuris, które prawodawca nazywa

„innymi” (pozostałymi)

3

. Kiedy dokonamy analizy norm kodeksowych nie sposób nie

1

Katechizm Ko

ś

cioła Katolickiego, Pozna

ń

1994, 811 (dalej cyt. KKK); tak

ż

e: Kongregacja

Ś

wi

ę

tego

Oficjum, List do Biskupów Anglii (16 wrze

ś

nia 1864), w: H. Denzinger, A. Schönmetzer, Enchiridion

symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, Fraiburg im Br. 1976, 2888;
tak

ż

e: Sobór Watyka

ń

ski II, konstytucja Lumen gentium, 8, w: Sobór Watyka

ń

ski II. Konstytucje,

Dekrety, Deklaracje. Tekst polski. Nowe tłumaczenie, Pozna

ń

2002. Wykorzystuj

ą

c bogactwo

ró

ż

norodnych dokumentów w wielu miejscach niniejszego artykułu b

ę

d

ę

korzystał z przypisów

zamieszczonych w ww. wydaniu dokumentów soborowych.

2

KKK 814. Katechizm przywołuj

ą

c dyrektywy soborowe dodaje: „…St

ą

d te

ż

we wspólnocie ko

ś

cielnej

(in ecclesiastica communione) prawomocnie istniej

ą

Ko

ś

cioły partykularne, korzystaj

ą

ce z własnych

tradycji…”. Sobór Watyka

ń

ski II, konstytucja Lumen gentium, 13.

3

Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium auctoritatem Ioannis Pauli PP. II promulgatus, AAS 82

(1990), VI Tytuł, Rozdział II (dalej cyt. KKKW). W niniejszym opracowaniu b

ę

d

ę

korzystał z wydania

polskiego kodeksu. Kodeks Kanonów Ko

ś

ciołów Wschodnich, promulgowany przez papie

ż

a Jana

Pawła II, Lublin 2002. Redaktor polskiego tłumaczenia L. Adamowicz we słowie wst

ę

pnym zaznacza,

ż

e: „Zamieszczono w nim oryginalny łaci

ń

ski tekst Kodeksu z uwzgl

ę

dnieniem zmian dokonanych

przez Ojca

Ś

wi

ę

tego listem apostolskim «Ad tuendam fidem» z 1998 roku. Towarzysz

ą

mu: tekst

polskiego tłumaczenia oraz dodatkowy aparat naukowy, który obejmuje: odsyłacze do

ź

ródeł KKKW

na podstawie watyka

ń

skiego wydania Kodeksu Kanonów Ko

ś

ciołów Wschodnich z 1995 roku;

odsyłacze do kanonów paralelnych kodyfikacji prawa Ko

ś

cioła łaci

ń

skiego z lat 1983 i 1917; odsyłacze

do kanonów paralelnych cz

ęś

ciowej kodyfikacji prawa Ko

ś

ciołów wschodnich dokonanej przez

Papie

ż

a Piusa XII w latach 1949-1957; odsyłacze do wypowiedzi Papieskiej Rady Interpretacji

Tekstów Prawnych odnosz

ą

cych si

ę

do kanonów KKKW b

ą

d

ź

do identycznych lub podobnych w tre

ś

ci

kanonów KPK z 1983 roku; wykaz podstawowych uzupełniaj

ą

cych norm pozakodeksowych,

2

zauwa

ż

y

ć

,

ż

e wła

ś

ciwie tylko trzy kanony bezpo

ś

rednio odnosz

ą

si

ę

do wskazanego

w temacie zagadnienia. S

ą

to kan. 174, 175 i 176 KKKW. Powstaje pytanie, dlaczego

w tak skromny sposób prawodawca okre

ś

lił ich status prawny.

Ojcowie Soborowi zwracaj

ą

uwag

ę

,

ż

e „Instytucje Ko

ś

ciołów Wschodnich, ich

obrz

ą

dki liturgiczne, tradycje ko

ś

cielne oraz porz

ą

dek

ż

ycia chrze

ś

cija

ń

skiego ciesz

ą

si

ę

wielkim szacunkiem Ko

ś

cioła katolickiego. W nich bowiem, jako odznaczaj

ą

cych

si

ę

czcigodn

ą

staro

ż

ytno

ś

ci

ą

, ja

ś

nieje to, co pocz

ą

wszy od Apostołów poprzez Ojców

tworzy Tradycj

ę

, a co stanowi cz

ęść

objawionego przez Boga i niepodzielnego

dziedzictwa Ko

ś

cioła powszechnego…”

4

. Nale

ż

y zatem przeanalizowa

ć

normy

kodeksowe, które w jakim

ś

stopniu przybli

żą

nam to interesuj

ą

ce zagadnienie.

I

Kodeks Kanonów Ko

ś

ciołów Wschodnich w kan. 27-41 traktuje o statusie

prawnym Ko

ś

cioła sui iuris. Tak zatem: „Ko

ś

ciołem sui iuris uznaje si

ę

wspólnot

ę

chrze

ś

cijan powi

ą

zan

ą

hierarchi

ą

według prawa, któr

ą

jako sui iuris wyra

ź

nie lub

milcz

ą

co uznała najwy

ż

sza władza Ko

ś

cioła”

5

. Dokonuj

ą

c analizy tego przepisu,

wymieni

ć

mo

ż

na trzy elementy prawne, które s

ą

zasadnicze dla ka

ż

dego typu

Ko

ś

cioła sui iuris. S

ą

nimi: wspólnota chrze

ś

cijan, czyli cz

ęść

Ludu Bo

ż

ego; własna

hierarchia, wspólnota chrze

ś

cijan powi

ą

zana z hierarchi

ą

według prawa; wspólnota

uznana wyra

ź

nie lub milcz

ą

co przez najwy

ż

sz

ą

władz

ę

Ko

ś

cioła. Inn

ą

, wa

ż

n

ą

informacj

ę

, znajdujemy w kan. 28, który stanowi,

ż

e: „Obrz

ą

dek jest dziedzictwem

liturgicznym, teologicznym, duchowym i dyscyplinarnym wyodr

ę

bnionym przez

kultur

ę

i okoliczno

ś

ci historyczne narodów, wyra

ż

aj

ą

cym sposób prze

ż

ywania wiary,

wła

ś

ciwy dla ka

ż

dego Ko

ś

cioła sui iuris”. Ko

ś

cioły te posiadaj

ą

wi

ę

c własne ryty,

który wyró

ż

nia je od Ko

ś

cioła katolickiego tradycji łaci

ń

skiej.

Prawo Ko

ś

ciołów wschodnich uznaje te obrz

ą

dki, które pochodz

ą

z tradycji:

aleksandryjskiej, antioche

ń

skiej, arme

ń

skiej, chaldejskiej, konstantynopolita

ń

skiej

dotycz

ą

cych Ko

ś

ciołów wschodnich”. Tam

ż

e, s. 5. Wspominam o tym, bowiem w poni

ż

szym

opracowaniu b

ę

d

ę

wykorzystywał wszelkie

ź

ródła zawarta w tym polskim wydaniu kodeksu.

4

Sobór Watyka

ń

ski II, dekret Orientalium Ecclesiarium, 1; tak

ż

e: Leon XIII, list apostolski Orientalium

dignitas, 30 listopada 1894, Leonis XIII Acta, t. XIV, s. 201 n.

5

KKKW, kan. 27; tak

ż

e: Pius XII, motu proprio Postquam Apostolicis Litteris, 9 lutego 1952, 303 § 1 n.

1. Wiele interesuj

ą

cych wiadomo

ś

ci (z bogat

ą

bibliografi

ą

) dotycz

ą

cych Ko

ś

cioła sui iuris mo

ż

na

odnale

źć

w artykule: O. Khortyk, Ko

ś

ciół sui iuris. Kwestie natury prawnej, RNP 17 (2007) 1, s. 167-

185.

3

(bizantyjskiej)

6

. Mo

ż

na wi

ę

c powiedzie

ć

,

ż

e Ko

ś

ciół sui iuris, to specyficzna

wspólnota wiernych. Dlatego te

ż

, ze wzgl

ę

du na t

ę

specyfik

ę

, stopie

ń

rozwoju i

organizacji ko

ś

cioła, mo

ż

na wyró

ż

ni

ć

trzy typy Ko

ś

ciołów sui iuris:

- ko

ś

cioły sui iuris ze struktur

ą

patriarchaln

ą

;

- ko

ś

cioły sui iuris ze struktur

ą

arcybiskupi

ą

wi

ę

ksz

ą

;

- ko

ś

cioły sui iuris ze struktur

ą

metropolitaln

ą

;

- i czwarty typ, ko

ś

cioły, które maj

ą

ni

ż

szy stopie

ń

organizacji wewn

ę

trznej.

Podsumowuj

ą

c nale

ż

y stwierdzi

ć

,

ż

e Ko

ś

ciołem sui iuris mo

ż

na nazwa

ć

wspólnot

ę

wiernych chrze

ś

cijan tworz

ą

cych cz

ą

stk

ę

Ko

ś

cioła powszechnego, którzy

ż

yj

ą

według pi

ę

ciu ro

ż

nych tradycji wschodnich i tradycji łaci

ń

skiej. Status tych

Ko

ś

ciołów jest zatwierdzony s

ą

przez najwy

ż

sz

ą

władz

ę

Ko

ś

cioła, a ich elementami

konstytutywnymi s

ą

: wierni – lud bo

ż

y, ryt, władza – hierarchia.

II

Kodeks Kanonów Ko

ś

ciołów Wschodnich:

Kan. 174 – Ko

ś

ciół sui iuris, który nie jest ani patriarchalny, ani arcybiskupi

wi

ę

kszy, ani metropolitalny, powierza si

ę

Hierarsze, który przewodzi mu według norm

prawa wspólnego i prawa partykularnego wydanego przez Biskupa Rzymskiego.

Kan. 175 – Ko

ś

cioły te s

ą

zale

ż

ne bezpo

ś

rednio od Stolicy Apostolskiej; prawa

za

ś

i obowi

ą

zki, o których mowa w kan. 159 n. 3-8, wykonuje Hierarcha delegowany

przez Stolic

ę

Apostolsk

ą

.

7

6

KKKW, kan. 28 § 2; tak

ż

e: Pius XII, motu proprio Postquam Apostolicis Litteris, 9 lutego 1952, 303 §

1 n. 1; tak

ż

e: KKK 1203; tak

ż

e: J. Gajek, K. Nitkiewicz, Wprowadzenie do dekretu o Katolickich

Ko

ś

ciołach Wschodnich, w: Sobór Watyka

ń

ski II. Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Pozna

ń

2002, s.

175.

7

Przywołana norma kanonu 159 stanowi: „W Ko

ś

ciele metropolitalnym sui iuris, któremu przewodzi,

Metropolita, oprócz tego, co przyznaje mu prawo wspólne lub partykularne ustanowione przez
Biskupa Rzymskiego, posiada nast

ę

puj

ą

ce kompetencje: 3º erygowa

ć

trybunał metropolitalny; 4º

czuwa

ć

, aby wiara i dyscyplina ko

ś

cielna były dokładnie zachowywane; 5º odbywa

ć

wizytacj

ę

kanoniczn

ą

w eparchiach, je

ś

li zaniedbuje j

ą

Biskup eparchialny; 6º mianowa

ć

administratora eparchii

w przypadku okre

ś

lonym w kan. 221 n. 4; 7º osob

ę

prawnie przedstawion

ą

na urz

ą

d lub wybran

ą

,

mianowa

ć

lub zatwierdza

ć

, je

ś

li Biskup eparchialny w czasie okre

ś

lonym przez prawo nie wykrywszy

przeszkody, tego nie uczynił, mianowa

ć

ekonoma eparchialnego, je

ś

li Biskup eparchialny upomniany

tej nominacji zaniedbał; 8º wraz z Biskupami eparchialnymi i innymi, do których to nale

ż

y, ogłasza

ć

akta Biskupa Rzymskiego, chyba

ż

e Stolica Apostolska bezpo

ś

rednio to uczyniła, i troszczy

ć

si

ę

, aby

rozporz

ą

dzenia, które s

ą

zawarte w tych aktach, były wiernie wypełnione”. KKKW, kan. 159 n. 3-8;

tak

ż

e: Ant. can. 9. Syn. Zamosten. Ruthenorum, a. 1720, tit. V; Syn. prov. Alba-Iulien. et Fagarasien.

Rumenorum, a. 1872, tit. II, cap. III, 6; Constantinop. IV, can. 19. Syn. prov. Alba-Iulien. et
Fagarasien. Rumenorum, a. 1872, tit. II, cap. III, 6; Nic. II, can. 11.

4

Kan. 176 – Je

ś

li prawo wspólne odsyła do prawa partykularnego albo do

najwy

ż

szej władzy administracyjnej Ko

ś

cioła sui iuris, władz

ą

kompetentn

ą

w tym

Ko

ś

ciele jest Hierarcha, który przewodzi mu według prawa, za zgod

ą

Stolicy

Apostolskiej, chyba

ż

e co innego zostało wyra

ź

nie postanowione.

Wielu kanonistów komentuj

ą

c te kanony

8

wymienia nast

ę

puj

ą

ce Ko

ś

cioły,

które w jakim

ś

stopniu identyfikuj

ą

si

ę

z wy

ż

ej wymienionymi normami

prawodawstwa Ko

ś

ciołów wschodnich. To: Ko

ś

ciół greckokatolicki w byłej Jugosławi

z eparchi

ą

Križevcy w Chorwacji, z egzarchatem apostolskim w Czarnogórze oraz

egzarchatem apostolskim w Macedonii; grecki-bizantyjski katolicki Ko

ś

ciół z

egzarchatem apostolskim dla Grecji w Atenach i egzarchatem apostolskim dla Turcji

w Istambule; Ko

ś

ciół bizantyjsko-bułgarski z egzarchatem apostolskim w Sofii w

Bułgarii; Ko

ś

ciół bizantyjsko-słowacki

9

z eparchi

ą

w Preszowie na Słowacji,

egzarchatem apostolskim w Koszycach oraz eparchi

ą

ś

w. Cyryla i Metodego w

Toronto w Kanadzie; Ko

ś

ciół italo-alba

ń

ski z eparchi

ą

w Lungro (Kalabria) we

Włoszech i eparchi

ą

Piana degli Albanesi na Sycyli oraz monasterem egzarchalnym

Grottaferrata we Włoszech; bizantyjsko-w

ę

gierski Ko

ś

ciół z eparchi

ą

w Hajdúdorog

oraz z egzarchatem apostolskim w Miszkolcu na W

ę

grzech; alba

ń

ski bizantyjski

Ko

ś

ciół katolicki z administratorem apostolskim w południowej Albanii; Ko

ś

ciół

bizantyjsko-białoruski; bizantyjsko-rosyjski i gruzi

ń

ski.

10

Warto tu odnotowa

ć

,

ż

e te trzy ostatnie, wymienione wspólnoty s

ą

okre

ś

lane

jako te które nie posiadaj

ą

swojej hierarchii. Po wnikliwej analizie powy

ż

szych

kanonów, przypatruj

ą

c si

ę

tym Ko

ś

ciołom okazuje si

ę

,

ż

e nawet te, które posiadaj

ą

8

Por. J. Faris, Eastern Catholic Churches: Constitution and Governance. According to the Code of

Canons of the Eastern Churches, New York 1992, s. 397-399; tak

ż

e: V. Pospishil, Eastern Catholic

Church Law. According to the Code of Canons of the Eastern Churches, New York 1993, s. 156.

9

Por. J. Limanówka, Grekokatolicy na Słowacji, Biuletyn KAI 45 (2001), s. 29.

10

Por. P. Pinto, Commento al Codice dei Canoni delle Chiese Orientali, Citta del Vaticano 2001, s.

161-162; tak

ż

e: D. Salachas, Istituzioni di diritto canonico delle Chiese cattoliche orientali, Roma-

Bologna 1993, s. 203; tak

ż

e: Gajek, Wprowadzenie do dekretu, s. 174; tak

ż

e: L. Adamowicz,

Przynale

ż

no

ść

do Ko

ś

cioła sui iuris według obowi

ą

zuj

ą

cego prawa ko

ś

cielnego, RNP 8 (1998), s.

133-134; tak

ż

e: J. Gajek, Ogólna panorama Ko

ś

ciołów wschodnich, w: Communio, wyd. polskie, 13

(1993) nr 4, s. 3-9; Faris, Eastern Catholic Churches, s. 54-64; tak

ż

e: Pospishil, Eastern Catholic, s.

15-22; tak

ż

e: R. Roberson, Chrze

ś

cija

ń

skie Ko

ś

cioły Wschodnie, Kraków 2005, s. 205-219; tak

ż

e: C.

Vasil, Etnicità delle Chiese sui iuris e l’Annuario Pontificio, w: Le Chiese sui iuris. Criteri di
individuazione e delimitazione, Venezia 2005, s. 97-108; L. Okulik, Configurazione canonica delle
Chiese orientali senza gerarchia, w: tam

ż

e, s. 209-228.; I. Ceffalia, La Chiesa Italo-albanese, Chiesa

sui iuris?, w: tam

ż

e, s. 193-208. Jako zał

ą

cznik do niniejszego artykułu doł

ą

czam zebrane w tabelach

informacje o tych

ż

e Ko

ś

ciołach sui iuris. Opracowania tego dokonałem na podstawie wykazu

zaczerpni

ę

tego z Annuario Pontificio przez ks. Ronalda G. Robersona wybitnego ameryka

ń

skiego

znawc

ę

omawianego zagadnienia.

5

swoj

ą

hierarchi

ę

i ciesz

ą

si

ę

autonomi

ą

, s

ą

jednak niemal całkowicie i bezpo

ś

rednio

zale

ż

ne od Stolicy Apostolskiej.

Przywoływany ju

ż

Sobór Watyka

ń

ski II w Dekrecie o Ko

ś

ciołach Wschodnich

Katolickich nauczał: „

Ś

wi

ę

ty i katolicki Ko

ś

ciół, który jest Mistycznym Ciałem

Chrystusa, tworz

ą

wierni organicznie zjednoczeni t

ą

sam

ą

wiar

ą

, tymi samymi

sakramentami i tym samym kierowaniem w Duchu

Ś

wi

ę

tym, którzy ł

ą

cz

ą

c si

ę

w

ró

ż

ne grupy spojone przez hierarchi

ę

, stanowi

ą

Ko

ś

cioły partykularne albo obrz

ą

dki.

Istnieje mi

ę

dzy nimi niezwykła ł

ą

czno

ść

, tak,

ż

e zró

ż

nicowanie w Ko

ś

ciele nie tylko

nie szkodzi jego jedno

ś

ci, lecz nawet j

ą

podkre

ś

la; zamierzeniem bowiem Ko

ś

cioła

katolickiego jest, aby tradycja ka

ż

dego Ko

ś

cioła partykularnego czy obrz

ą

dku,

pozostała bezpieczna i nienaruszona, a równocze

ś

nie chce on dostosowa

ć

swój

sposób

ż

ycia do ró

ż

nych potrzeb czasu i miejsca”

11

. Te za

ś

„…Ko

ś

cioły partykularne,

zarówno Wschodu, jak i Zachodu, chocia

ż

cz

ęś

ciowo ró

ż

ni

ą

si

ę

mi

ę

dzy sob

ą

tak

zwanymi obrz

ą

dkami, to znaczy liturgi

ą

, dyscyplin

ą

ko

ś

cieln

ą

i dziedzictwem

duchowym, w równej jednak mierze powierzaj

ą

si

ę

duszpasterskiemu przewodnictwu

Biskupa Rzymu, który jest z woli Bo

ż

ej nast

ę

pc

ą

ś

w. Piotra w sprawowaniu

zwierzchnictwa w całym Ko

ś

ciele. Posiadaj

ą

one jednakow

ą

godno

ść

, tak

ż

e

ż

aden z

nich nie przewy

ż

sza pozostałych z racji obrz

ą

dku, korzystaj

ą

z tych samych praw i

podlegaj

ą

tym samym zobowi

ą

zaniom, równie

ż

gdy chodzi o głoszenie Ewangelii

całemu

ś

wiatu (por. Mt 16,15) pod kierunkiem Biskupa Rzymu”

12

.

Ten sam dokument Ojców Soborowych podaje,

ż

e „na całym

ś

wiecie nale

ż

y

wi

ę

c zadba

ć

o zachowanie i wzrost wszystkich Ko

ś

ciołów partykularnych i z tego te

ż

wzgl

ę

du trzeba ustanawia

ć

parafie i własn

ą

hierarchi

ę

wsz

ę

dzie tam, gdzie wymaga

tego dobro duchowe wiernych. Niech za

ś

hierarchowie ró

ż

nych Ko

ś

ciołów

partykularnych, sprawuj

ą

cy jurysdykcj

ę

na tym samym terytorium, uzgodniwszy

stanowiska podczas okresowych spotka

ń

, staraj

ą

si

ę

o to, by przestrzega

ć

jedno

ś

ci

11

Sobór Watyka

ń

ski II, dekret Orientalium Ecclesiarium, 2; tak

ż

e:

Ś

w. Leon IX, list In terra pax, r.

1053: „Ut enima”; Innocenty III, Sobór Laterane

ń

ski IV, r. 1215, rozdz. IV: „Licet Graecos"; list Inter

quatuor, 2 sierpnia 1206: „Postulasti postmodum"; Innocenty IV, list Cum de cetero, 27 sierpnia 1247;
list Sub catholicae, 6 marca 1254, wst

ę

p; Mikołaj III, instrukcja Istud est memoriale, 9 pa

ź

dziernika

1278; Leon X, list apostolski Accepimus nuper, 18 maja 1521; Paweł III, list apostolski Dudum, 23
grudnia 1534; Pius IV, konstytucja Romanus Pontifex, 16 lutego 1564, § 5; Klemens VIII, konstytucja
Magnus Dominus, 23 grudnia 1595, § 10; Paweł V, konstytucja Solet circumspecta, 10 grudnia 1615,
§ 3; Benedykt XIV, encyklika Demandatam, 24 grudnia 1743, § 3; enciklika Allatae sunt, 26 czerwca
1755, §§ 3,6-19,32; Pius VI, encyklika Catholicae communionis, 24 maja 1787; Pius IX, list In
suprema, 6 stycznia 1848, §3; list apostolski Ecclesiam Christi, 26 listopada 1853; konstytucja Romani
Pontificis, 6 stycznia 1862; Leon XIII, list apostolski Praeclara qratulationis, 20 czerwca 1894, nr 7; list
apostolski Orientalium dignitas, 30 listopada 1894, wst

ę

p; oraz inne.

12

Sobór Watyka

ń

ski II, dekret Orientalium Ecclesiarium, 3.

6

działania i zgodnymi siłami wspomaga

ć

wspólne inicjatywy w celu skuteczniejszego

rozwoju religii i zapewnienia wi

ę

kszej dyscypliny duchowie

ń

stwa

13

.

Czy zatem zalecenia Ojców Soborowych w tym

ż

e Dekrecie s

ą

tak trudne do

zrealizowania w Ko

ś

ciele? Wydaje si

ę

chyba zasadne nieco dokładniejsze zgł

ę

bienie

tych zagadnie

ń

, poczynaj

ą

c od tych Ko

ś

ciołów, które nie maj

ą

swojej hierachii.

III

Przedmiotem niniejszej refleksji, b

ę

dzie status prawny Ko

ś

ciołów wschodnich

rytu bizantyjskiego, do których zaliczy

ć

nale

ż

y wiernych wspólnoty bizantyjskiej:

alba

ń

skiej, białoruskiej, rosyjskiej i w jakim

ś

stopniu gruzi

ń

skiej

14

. Zasadnicze pytanie

jakie nale

ż

y postawi

ć

jako zagadnienie problemowe jest to: Czy, cztery z wy

ż

ej

wymienionych wspólnot wiernych greckokatolickich, mo

ż

na uzna

ć

jako wspólnoty

Ko

ś

ciołów sui iuris? Aby udzieli

ć

odpowiedzi na tak postawione pytanie nale

ż

y

dokona

ć

krótkiej charakterystyki tych

ż

e wspólnot, które ze wzgl

ę

du na sw

ą

specyfik

ę

wydaje si

ę

,

ż

e nie spełniaj

ą

wymogów o których stanowi Kodeks Kanonów Ko

ś

ciołów

Wschodnich okre

ś

laj

ą

c natur

ę

i fizjonomi

ę

jurysdykcyjn

ą

Ko

ś

ciołów sui iuris

15

.

Stolica Apostolska wykazuj

ą

c zainteresowanie losem wiernych tych wspólnot

eklezjalnych podejmuje działania maj

ą

ce na celu wypracowanie podstaw prawnych

dla uznania ich jako Ko

ś

ciołów sui iuris. Obecnie jednak tylko w stosunku do dwóch z

tych wspólnot (alba

ń

skiej i białoruskiej) zostały podj

ę

te kroki kanoniczne, by

zapewni

ć

duszpasterstwo wiernym, kiedy to Stolica Apostolska mianowała jednego

biskupa dla wiernych w Albanii i wizytatora apostolskiego na Białorusi

16

.

Dla wiernych wspólnoty bizanty

ń

skiej w Albanii, Stolica Apostolska w 1939

roku, utworzyła administratur

ę

apostolsk

ą

, która była powierzona tymczasowo

delegatowi apostolskiemu w Albanii do 1945 roku, kiedy to został ze wzgl

ę

dów

politycznych wydalony z Albanii. Dopiero po 50 latach, w roku 1996, Stolica

Apostolska mianowała dla administratury apostolskiej biskupa, którym został

franciszkanin Ojciec Hil Kabashi. Wydaje si

ę

,

ż

e w tym kontek

ś

cie rodzi si

ę

pytanie,

dlaczego Stolica Apostolska stworzyła administratur

ę

apostolsk

ą

, a nie egzarchat?

13

Por. Pius XII, motu proprio Cleri sanctitati, 2 czerwca 1957, kan. 4.

14

Ze wzgl

ę

du na ograniczon

ą

liczb

ę

stron niniejszej publikacji ogranicz

ę

si

ę

jedynie do omówienia

tylko tych wspólnot. Informacja o pozostałych Ko

ś

ciołach sui iuris b

ę

dzie w najbli

ż

szym czasie

przyczynkiem do kolejnych rozwa

ż

a

ń

.

15

Por. KKKW, kan. 174-176; Okulik, Configurazione canonica, s. 209-210.

16

Tam

ż

e, s. 210.

7

Opieraj

ą

c si

ę

na danych, dotychczas sk

ą

po publikowanych, wszyscy wierni

podlegaj

ą

cy biskupowi H. Kabashi s

ą

rytu łaci

ń

skiego. Istniej

ą

dane bardziej aktualne

z 1998 roku

ś

wiadcz

ą

ce,

ż

e niektórzy spo

ś

ród wiernych w Albanii identyfikuj

ą

si

ę

z

ko

ś

ciołem greckokatolickim (bizantyjsko-alba

ń

skim), jednak nie maj

ą

parafii ani

kapłana, który byłby ich duszpasterzem

17

. Przykładowo Annuario Pontificio z 2003

roku, zawiera informacj

ę

,

ż

e wła

ś

nie brak wiernych jest przyczyn

ą

, i

ż

do tej pory nie

mo

ż

na było zaliczy

ć

tego Ko

ś

cioła w Albanii jako formy mniejszej Ko

ś

cióła sui iuris.

Nale

ż

y zauwa

ż

y

ć

,

ż

e ta administratura apostolska w Annuario Pontificio została

umiejscowiona w

ś

ród administratur apostolskich, a nie w kr

ę

gu Ko

ś

ciołów

wschodnich, do którego to nale

ż

y mi

ę

dzy innymi Ko

ś

ciół greckokatolicki (bizantyjski)

italo-alba

ń

ski. Ten fakt nasuwa przypuszczenie,

ż

e sytuacja eklezjalna i jurydyczna

tej wspólnoty w Albanii nie została jeszcze obecnie zdefiniowana przez Stolic

ę

Apostolsk

ą

18

.

Nie mo

ż

na po

ś

wiadczy

ć

istnienia wiernych grekokatolików w Gruzji. W

Annuario Pontificio nie wspomina si

ę

ani o wiernych, ani w ogóle o tym ko

ś

ciele.

Znajdziemy jednak odno

ś

nik do jednej parafii wiernych w Istambule w Turcji, ale nie

maj

ą

oni kapłana, który mógłby

ś

wiadczy

ć

im posług

ę

duszpastersk

ą

. W takim razie

powstaje w

ą

tpliwo

ść

czy istnienie jednej parafii jest wystarczaj

ą

ce, by mo

ż

na mówi

ć

o Ko

ś

ciele sui iuris, zwłaszcza,

ż

e na terytorium Gruzji nie istniał nigdy Ko

ś

ciół

bizantyjski-gruzi

ń

ski. Natomiast rozwin

ę

ła si

ę

tu znacznie wspólnota arme

ń

ska, która

po uzyskaniu niepodległo

ś

ci w 1991 roku podj

ę

ła na nowo swoje

ż

ycie ko

ś

cielne.

Fakt,

ż

e o tej wspólnocie nie ma mowy w Annuario Pontificio – jako wspólnocie

wschodniej – mo

ż

na przypuszcza

ć

,

ż

e jurysdykcyjnie została powi

ą

zana z

administratur

ą

apostolsk

ą

łaci

ń

sk

ą

dla Rosji Południowej ze stolic

ą

w Saratowie, a od

2002 r. z diecezj

ą

w Saratowie. Takie powi

ą

zanie jurysdykcyjne wspólnoty

wschodniej z administratur

ą

apostolsk

ą

łaci

ń

sk

ą

miało ju

ż

miejsce w historii, kiedy to

w 1919 roku, Stolica Apostolska zamierzał stworzy

ć

okr

ę

gi własne dla wspólnot

wschodnich, ale nale

żą

cych jednocze

ś

nie do diecezji łaci

ń

skiej Tyraspolu z

rezydencj

ą

biskupa w Saratowie nad Wołg

ą

19

.

Dla grekokatolików w Rosji zostały utworzone 2 egzarchaty. Pierwszy z nich

był egzarchat apostolski utworzony w 1917 roku przez metropolit

ę

halickiego

17

Por. Roberson, Chrze

ś

cija

ń

skie Ko

ś

cioły, s. 219.

18

Por. Okulik, Configurazione canonica, s. 210-211.

19

Tam

ż

e, s. 211; tak

ż

e: Roberson, Chrze

ś

cija

ń

skie Ko

ś

cioły, s. 218-219; tak

ż

e: Faris, Eastern

Catholic Churches, s. 54.

8

Andrzeja Szeptyckiego. Metropolita otrzymał specjalne upowa

ż

nienia od papie

ż

a

Piusa X dla grekokatolików uznawanych i wspomaganych przez edykt tolerancyjny

wydany przez cara Mikołaja II. Pierwszym egzarch

ą

był ksi

ą

dz Leonid Fedorow,

wkrótce jednak został on aresztowany i poddany prze

ś

ladowaniu bolszewickiemu

tak,

ż

e jego działalno

ść

duszpasterska została uniemo

ż

liwiona. W 1940 roku

metropolita halicki Andrzej Szeptycki mianował swego brata Klemensa egzarch

ą

dla

Rosji, był on tak

ż

e prze

ś

ladowany i zmarł w wi

ę

zieniu we Włodzimierzu w 1952 roku.

Drugi egzarchat został utworzony w 1928 roku ze stolica w Harbinie (Chiny) dla

grekokatolików rosyjskich przebywaj

ą

cych na terenie Chin. Papie

ż

Pius XI mianował

marianina ksi

ę

dza Fabiana Abrantowicza, administratorem apostolskim dla katolików

wschodnich rosyjskich przyznaj

ą

c mu tytuł archimandryty. W 1939 roku, po swoim

powrocie z Rzymu, gdzie brał udział w Kapitule Generalnej Marianów, został

aresztowany i skazany na 10 lat łagrów. Zmarł w wi

ę

zieniu w 1946 roku. Po

aresztowaniu archimandryty F. Abrantowicza, Stolica Apostolska mianowała

administratorem apostolskim w Harbinie ksi

ę

dza Andrzeja Cikot

ę

(marianina).

Prowadził działalno

ść

duszpastersk

ą

on do grudnia 1948 roku, kiedy to został

aresztowany i wywieziony do łagru na Syberi

ę

, gdzie zmarł w 1952 roku. Na skutek

tych prze

ś

ladowa

ń

, niektórzy wierni ze wspólnoty w Harbinie wyemigrowali za

granic

ę

. Obecnie istniej

ą

2 parafie wiernych grekokatolików rosyjskich w Montrealu

(Kanada) i Melbourne (Australia). Nale

ż

y te

ż

wspomnie

ć

o obecno

ś

ci wiernych

grekokatolików na ternie Rosji Centralnej i na Syberii pochodzenia ukrai

ń

skiego i

białoruskiego, którzy zostali deportowani w czasie re

ż

imu sowieckiego. Z nich to

powstały pierwsze zacz

ą

tki wspólnot grekokatolickich, których j

ę

zykiem liturgicznym

jest nadal j

ę

zyk starocerkiewno-słowia

ń

ski. Chocia

ż

te wspólnoty nie maj

ą

swojego

hierarchy i maj

ą

mało ksi

ęż

y, jednak odwołuj

ą

si

ę

do egzarchatu utworzonego w

1917 roku.

20

Wy

ż

ej wymienione wspólnoty greckokatolickie (bizantyjsko-rosyjskie) zostały

wspomniane przez Annuario Pontificio, wi

ę

c nale

ż

y wyci

ą

gn

ąć

wniosek,

ż

e Stolica

Apostolska ma zamiar, chocia

ż

jeszcze tego nie uczyniła, odtworzy

ć

ich struktury

hierarchiczne. Mo

ż

na wi

ę

c uzna

ć

,

ż

e brak hierarchy, zwierzchnika ko

ś

cielnego nie

jest przeszkoda, aby zaliczy wiernych do Ko

ś

cioła siu iuris, albo przynajmniej do

ko

ś

ciołów, które maj

ą

ni

ż

szy stopie

ń

organizacji wewn

ę

trznej.

20

Por. Okulik, Configurazione canonica, s. 212-213.

9

Dla wiernych grekokatolików białoruskich Stolica Apostolska w 1931 rok,

ustanowiła jako wizytatora apostolskiego biskupa bł. Mikołaja Czarneckiego, który

zmarł w 1959 roku, po 13 latach deportacji. W pa

ź

dzierniku 1939 roku metropolita

halicki Andrzej Szeptycki odwołuj

ą

c si

ę

do specjalnych uprawnie

ń

(przyznanych mu

przez Stolic

ę

Apostolsk

ą

), utworzył egzarchat białoruski, a egzarch

ą

powołany został

Antoni Niemancewicz. Ten jednak wkrótce został aresztowany i wywieziony do

obozu koncentracyjnego, gdzie zmarł w 1942 roku. Wa

ż

na jest informacja,

ż

e 22

listopada 1941 roku, Papie

ż

Pius XII zatwierdził nominacje, których dokonał

metropolita A. Szeptycki, w ten sposób zostały one uznane jako nominacje

papieskie. Uzna

ć

nale

ż

y wi

ę

c,

ż

e wspólnota ta miała własnego hierarch

ę

. Po II

wojnie

ś

wiatowej, kiedy Białoru

ś

została wchłoni

ę

ta przez ZSSR, został zlikwidowany

Ko

ś

ciół grekokatolicki białoruski, wła

ś

ciwie został wchłoni

ę

ty przez Ko

ś

ciół

prawosławnym rosyjski. Wierni Ko

ś

cioła greckokatolickiego białoruskiego, którym

udało si

ę

wyjecha

ć

za granic

ę

, na obczy

ź

nie stworzyli kilka wspólnot mi

ę

dzy innymi

w Londynie, Pary

ż

u, a tak

ż

e w Ameryce Północnej – szczególnie w Chicago

21

.

Aktualnie, na terenach Białorusi obecnych jest nawet kilkana

ś

cie wspólnot

greckokatolickich (parafii). W zwi

ą

zku z powy

ż

szym Ko

ś

ciół grekokatolicki na

Białorusi mo

ż

na zaliczy

ć

do form mniejszych Ko

ś

ciołów sui iuris poniewa

ż

, w ro

ż

nych

proporcjach, zawiera te elementy, które kwalifikuj

ą

kanonicznie ten ko

ś

ciół do

struktur ko

ś

cielnych. Nast

ę

pnym krokiem Stolicy Apostolskiej wydaje si

ę

utworzenie

egzarchatu, który z czasem stałby si

ę

eparchi

ą

. Jednak taka decyzja mogłaby

wywoła

ć

pewne opory, a nawet trudno

ś

ci je

ś

li chodzi o relacje ekumeniczne z

Ko

ś

ciołem prawosławnym rosyjskim, poniewa

ż

tytuł egzarchy Białorusi nale

ż

y do

jurysdykcji patriarchatu moskiewskiego i w tej chwili nale

ż

y do metropolity Mi

ń

ska,

Filareta

22

.

ZAKO

Ń

CZENIE

Krótka charakterystyka tych czterech wspólnot bizantyjskich: alba

ń

skiej,

gruzi

ń

skiej, rosyjskiej i białoruskiej ukazuje,

ż

e trudno jednoznacznie odpowiedzie

ć

na pytanie: czy, cztery z wy

ż

ej wymienionych wspólnot, mo

ż

na uzna

ć

jako wspólnoty

21

Por. Roberson, Chrze

ś

cija

ń

skie Ko

ś

cioły, s. 217-218.

22

Por. Okulik, Configurazione canonica, s. 214-216; tak

ż

e: J. Gajek, Ko

ś

ciół gerckokatolicki na

Białorusi na granicy legalno

ś

ci, Biuletyn KAI 14 (2003), s. 26

10

Ko

ś

ciołów sui iuris? Nie mniej jednak, wszystkie te ko

ś

cioły, maj

ą

specyficzn

ą

form

ę

swojej struktury kanonicznej uznawan

ą

przez Stolic

ę

Apostolsk

ą

, za wyj

ą

tkiem

wspólnoty w Gruzji.

Trudno nie zauwa

ż

y

ć

,

ż

e z ró

ż

nych powodów, czy to ze wzgl

ę

dów

historycznych, politycznych, społecznych i prawnych, wspólnoty te nie spełniały

warunków, by mogły by

ć

uznane jako Ko

ś

ciół sui iuris. Tak

ż

e obecnie nie spełniaj

ą

wszystkich warunków zawartych w kanonach KKKW, które upowa

ż

niałby je do

nazwy Ko

ś

cioła sui iuris. Natomiast bardzo istotnym jest to,

ż

e s

ą

to wspólnoty

odznaczaj

ą

ce si

ę

du

żą

ż

ywotno

ś

ci

ą

, a ich działalno

ść

jest po

ś

wiadczeniem,

ż

e

Ko

ś

ciół jest winnic

ą

Pana,

ż

ywym organizmem. Wydaje si

ę

, wi

ę

c,

ż

e nadal mimo

ż

e

brak umocowania prawnego tych

ż

e wspólnot, które umo

ż

liwiałoby uznanie ich

statusu jako Ko

ś

ciołów sui iuris, to jednak Stolica Apostolska wykazuje

zainteresowanie losem wiernych tych

ż

e wspólnot eklezjalnych.

W celu usankcjonowania prawnego statusu tych

ż

e wspólnot, istnieje kilka

mo

ż

liwo

ś

ci:

1. Stolica Apostolska kierowana wzgl

ę

dami duszpasterskimi wyznacza wizytatora

apostolskiego, który nawi

ą

zuje kontakty z wiernymi i zach

ę

ca ich do organizowania

si

ę

w parafie i wyznacza pasterza, który sprawowałby sakramenty, b

ę

d

ą

ce znakiem

ż

ywotno

ś

ci i jedno

ś

ci Ko

ś

cioła.

2. Stolica Apostolska powołuje delegata apostolskiego, który b

ę

dzie kierował dan

ą

wspólnot

ą

ko

ś

cioła.

3. Stolica Apostolska wyrazi zgod

ę

na powi

ą

zanie jurysdykcyjne wspólnoty

wschodniej z Ko

ś

ciołem partykularnym łaci

ń

skim lub innego Ko

ś

cioła sui iuris.

4. Mo

ż

e zaistniej

ą

z czasem okoliczno

ś

ci prawne do stworzenia formalnych struktur

ko

ś

cielnych.

Nale

ż

y zauwa

ż

y

ć

,

ż

e odtwarzanie struktur tych

ż

e Ko

ś

ciołów mo

ż

e

powodowa

ć

,

ż

e nale

ż

y zastosowa

ć

jak

ąś

form

ę

wyj

ą

tku od zasady, jednak pozostaje

pewno

ść

,

ż

e najwy

ż

sza władza w Ko

ś

ciele – papie

ż

, albo Sobór Powszechny s

ą

jedyn

ą

władz

ą

, która mo

ż

e wyznaczy

ć

linie tworzenia i powstawania lub odtworzenia

Ko

ś

cioła sui iuris.