BRYKIETY ZE SŁOMY

Zachodniopomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego

w Barzkowicach

Barzkowice 2010



Wydawca:

Zachodniopomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego

w Barzkowicach

73-134 Barzkowice, tel. [phone] do 02, fax. [phone], www.zodr.pl

Dyrektor:

dr

inż

. i

rena

a

gata

Ł

ucka

Recenzent:

dr

inż

. W

aldemar

g

ostomczyk

Opracowanie:

Zachodniopomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Barzkowicach

Korekta:

mgr

s

ylWia

l

enard

Skład:

W

iesŁaW

g

roński

ISBN 978-83-6534-37-

Nakład: 800 egz.

3

Spis treści:

Wstęp .......................................................................................................................................... str. 4

1. Właściwości słomy. Produkcja brykietów ze słomy –

mgr inż. Aleksandra Kołodziej ........................................................................................... str. 6

2. Kredyty na inwestycje z zakresu wykorzystania Odnawialnych Źródeł

Energii - z dopłatami do oprocentowania WFOŚiGW w Szczecinie –
mgr inż. Kazimierz Niegowski .......................................................................................... str. 19

3. Informacja dotycząca możliwości dofinansowania wsparcia

uruchomienia działalności i zakupu brykieciarek do słomy –
mgr inż. Andrzej Czerwiński ............................................................................................ str. 23

4. Przykładowa kalkulacja kosztów produkcji brykietów ze słomy –

mgr inż. Leokadia Denisowska ........................................................................................ str. 28

4

WSTĘP

Celem niniejszej pracy jest przybliżenie rolnikom i mieszkańcom obszarów wiejskich

podstawowych zagadnień związanych z możliwościami innowacyjnego zastosowania
słomy na cele grzewcze polegających na wytwarzaniu paliwa uszlachetnionego w postaci
brykietów i peletów. Wytwarzanie takiego paliwa może stać się alternatywnym lub dodat-
kowym źródłem dochodu rolnika lub przyczynić się do samowystarczalności w zakresie
zapewnienia ciepła we własnym gospodarstwie. Taka dywersyfikacja produkcji rolnej jest
dzisiaj wskazana nie tylko ze względu na nowe możliwości zarobkowe rolników, ale wpisuje
się w obowiązek dbania o środowisko i bezpieczeństwo energetyczne kraju.

Polska posiada bardzo duży potencjał, jeśli chodzi o możliwości wykorzystania Odna-

wialnych Źródeł Energii, a zwłaszcza biomasy, którą dostarcza rolnictwo (biomasa rolnicza).
Udział biomasy w strukturze zużycia energii pierwotnej jest największy spośród wszyst-
kich źródeł odnawialnych. Może być ona poddana procesowi spalania, zgazowania lub
fermentacji. Odgrywa ważną rolę w ciepłownictwie, elektroenergetyce i transporcie.

W związku z rozporządzeniem Ministra Gospodarki z 14 sierpnia 2008 r. dotyczącym

ograniczenia wykorzystania biomasy leśnej w spalaniu wzrosło zainteresowanie biomasą
rolniczą.

Na cele energetyczne powinny być wykorzystywane przede wszystkim odpady (nad-

wyżki) roślinne i zwierzęce, tj.:

nadwyżki słomy,
nadwyżki traw z trwałych użytków zielonych, które można wykorzystać do produkcji

peletów, brykietów lub biogazu,

pozostałości poubojowe – do produkcji biogazu,
gnojowicę, obornik – do produkcji biogazu, a także
rośliny energetyczne z celowych upraw, na które można przeznaczyć 2,1 mln ha.

Podstawowym roślinnym produktem ubocznym jest słoma, której nadwyżka (po

uwzględnieniu zapewnienia odpowiedniej ilości słomy na ściółkę, przyoranie, paszę)
z powodzeniem może służyć do produkcji peletów i brykietów.

Wykorzystanie biomasy w formie zagęszczonej w postaci brykietów i peletów ma wie-

le zalet, gdyż uzyskuje się kilkakrotne zmniejszenie powierzchni magazynowej, znaczne
obniżenie kosztów transportu oraz możliwość wprowadzenia pełnej automatyzacji pro-
cesu spalania.

Wytwarzanie brykietów i peletów z biomasy roślinnej może stać się ważną

gałęzią produkcji rolniczej i spowodować rozwój obszarów, w których są produkowane
i przetwarzane.

Z szacunków Polskiej Izby Biomasy wynika, że energetyka zawodowa w Polsce będzie

potrzebowała w 2010 roku 2,5 mln ton biomasy.

Wzrost cen paliw kopalnych, duży potencjał biomasy w Polsce, a także zobowiązania

unijne co do wykorzystania określonych wartości procentowych OZE w ogólnym bilansie
produkcji energii (7,5% do 2010 r. i 15% do 2020 r.) spowodował rosnące zainteresowanie
inwestorów sektorem produkcji biopaliw oraz odbiorców indywidualnych i energetyki

5

zawodowej. Elektrownie i elektrociepłownie coraz chętniej kupują biomasę w postaci
brykietów i peletów.

W 2008 r. wyprodukowano w Polsce ok. 380 tys. ton peletów, wyeksportowano niecałe

60%, pozostałą ilość wykorzystano w kraju (w elektrociepłowniach i ciepłowniach spa-
lono 100 tys. ton). Natomiast w 2009 r. krajowa produkcja wyniosła 410 tys. ton, z czego
w kraju zużyto 230 tys. ton. Zainteresowanie biomasą pochodzenia rolniczego do pro-
dukcji peletów i brykietów wzrasta również w całej Europie. Najwięksi producenci tego
paliwa to Niemcy i Szwecja, a najwięcej peletów importuje Holandia, Dania i Belgia. Rynek
pelet i brykietów rozwija się nie tylko ze względów związanych z ochroną środowiska, ale
także z uwagi na atrakcyjność cenową w stosunku do niektórych paliw kopalnych.

Tab. . Ceny paliw oraz roczne koszty ogrzewania domków jednorodzinnych

o jednakowej powierzchni 50 m



i różnej izolacji cieplnej

Rodzaj paliwa

Jednostka

Eko-

groszek

Pelety

Gaz

ziemny

Olej

opałowy

Propan

Cena paliwa

zł/t, zł/m

3

750

700

1,73

3328

4765

Wartość opałowa

GJ/t,

MJ/m

3

26

18

35

42

46

Sprawność kotła

%

80

80

90

88

90

Cena ciepła

zł/GJ

36,06

48,61

53,97

85,89

103,18

Roczny koszt ogrzewania

(budynek źle izolowany)

zł

3505

4724

5246

8349

10029

Roczny koszt ogrzewania

(budynek dobrze izolowany)

zł

1947

2625

2914

4638

5572

Źródło: dr inż. Edmund Wach, Bałtycka Agencja Poszanowania Energii, Gdańsk

Obliczenia te będą jeszcze bardziej korzystne (w stosunku do wymienionych paliw)

dla brykietów ze słomy.

Duży wzrost ceny ropy naftowej spowodował powstanie wielu nowych instalacji do

spalania pelet i brykietów w licznych krajach UE. Coraz więcej nowych domów wyposaża-
nych jest w instalacje peletowe jako podstawowe źródło ciepła, np. w Austrii jest to ponad
70% nowych instalacji (olejowych – 1%). W krajach europejskich można zaobserwować
odwrót od ogrzewania olejem. W Polsce ceny pelet, a zwłaszcza brykietów ze słomy są
konkurencyjne do oleju, LPG i gazu ziemnego.

6

. Właściwości słomy. Produkcja brykietów ze słomy

Coraz częściej stosowana bezściółkowa hodowla bydła i trzody chlewnej powoduje,

iż powstaje nadwyżka słomy, która do niedawna nie była prawidłowo zagospodarowa-
na. Rolnicy spalali ją na polach albo rokrocznie przeorywali, a przecież nadmiar słomy
w glebie wpływa niekorzystnie na proces jej rozkładu, powoduje powstawanie grzybów,
co źle wpływa na stan gleby. Powstające w czasie rozkładu związki fenolowe hamują roz-
wój siewek zbóż. Spalanie słomy na polu powoduje zaś degradację środowiska – ogień
powoduje nadmierne nagrzewanie się górnych warstw gleby, która ulega destrukcji,
giną liczne drobnoustroje glebowe, które uczestniczą w procesach rozkładu i minerali-
zacji materii organicznej. Następuje także zmniejszenie retencji wodnej, porowatości,
a tym samym zakłócenie napowietrzenia gleby. W bilansie strat i korzyści wynikających
ze spalania słomy pożniwnej zdecydowanie przeważają straty.

W Polsce zasoby zbędnej słomy określane są na poziomie ok. 10 mln ton rocznie.
Dużą szansą na zagospodarowanie nadwyżek słomy jest wykorzystanie jej w ener-

getyce. Słoma charakteryzuje się małą gęstością usypową, co podnosi koszty związane
z transportem i przechowywaniem. Aby zmniejszyć te uciążliwości stosuje się jej zagęsz-
czanie przez prasowanie, brykietowanie lub granulację. Prasowanie pozwala kilkakrotnie
zwiększyć masę właściwą słomy, w zależności od rodzaju zastosowanych pras i stopnia
zgniotu. Jednak słoma w postaci kostek lub balotów nadal posiada stosunkowo małą
gęstość, a problem wysokich kosztów transportu i magazynowania pozostaje. Istnieją
metody, które pozwalają na znacznie większe zagęszczenie słomy lub innej biomasy
pochodzenia roślinnego, czyli brykietowanie i peletowanie. Polegają one na poddaniu
biomasy procesowi granulacji w warunkach wysokiego ciśnienia i odpowiedniej tem-
peratury (ok. 270

0

C).

Technologia wytwarzania peletów wywodzi się ze sposobu produkcji pasz gra-

nulowanych dla zwierząt i do niedawna stosowany był w niej głównie materiał
drzewny. Prawie każdy rodzaj biomasy stałej można poddać procesowi peletyzacji
lub brykietowaniu. Słoma wykorzystywana do celów energetycznych musi spełniać
określone wymagania cieplne i technologiczne. Jakość słomy określana jest prze-
de wszystkim na podstawie wartości opałowej, wilgotności i stopnia zwiędnię-
cia. Najważniejszymi parametrami termo-fizycznymi jest wartość opałowa i ciepło
spalania, zależą one głównie od składu chemicznego i wilgotności słomy. Ciepło
spalania jest to ilość ciepła uzyskana podczas spalania jednostki paliwa stałego
w atmosferze tlenu, natomiast wartość opałowa jest to ciepło spalania pomniejszone
o ciepło parowania wody uzyskanej z paliwa w procesie spalania oraz wilgoci higrosko-
pijnej.

7

Tab. . Parametry słomy w zależności od jej przygotowania

Postać słomy

Masa usypowa

kg/m

3

Wartość opałowa

MW/m

3

GJ/m

3

Luźna

20-50

0,07-0,16

0,25-0,58

Pocięta

40-60

0,13-0,19

0,47-0,68

Bele sześcienne 46-36-80 cm

90-100

0,29-0,32

1,04-1,15

Bele cylindryczne o średnicy 120-150 cm

110

0,35

1,26

Bele sześcienne 80-80-240 cm

140

0,45

1,62

Bele sześcienne 120-120-240 cm

>165

0,53

1,91

Brykiety

300-400

0,99-1,48

3,65-5,33

Pelety

550-750

2,22-2,78

8-10

Źródło: Agroenergetyka 1/2010, „Kompaktowanie się opłaca” dr Alina Kowalczyk-Juśko, Uniwersytet Przyrodniczy w
Lublinie

Brykiety mają średnicę kilku centymetrów i zazwyczaj przekrój okrągły. Ich masa

objętościowa wynosi ok. 400 kg/m

3

(węgla kamiennego 1200 kg/m

3

). Pelety zaś mają

okrągły przekrój o średnicy 6-30 mm i długości kilku centymetrów (10-50 mm). Ich ciężar
zasypowy jest zbliżony do węgla brunatnego (tab. 2). Do tych celów praktycznie może
być użyta słoma wszystkich rodzajów zbóż oraz gryki i rzepaku. Jednak ze względu na
dobre właściwości cieplne najczęściej jest stosowana słoma pszenna, żytnia, rzepakowa,
gryczana, a także słoma i osadki kukurydzy.

Ze względu na bardzo niską temperaturę topnienia popiołu słoma owsiana nie jest

zalecana jako paliwo. Z kolei słoma jęczmienia jarego raczej nie powinna być wykorzy-
stywana do celów energetycznych ze względu na to, iż jest bardzo wartościową paszą
dla przeżuwaczy.

Brykiety produkuje się z rozdrobnionej słomy, która jest prasowana pod wysokim ciś-

nieniem, przy czym nie stosuje się dodatkowych komponentów, substancji chemicznych,
wypełniaczy i klejów.

Ważne jest, aby brykietowana słoma była wcześniej poddana procesowi więdnięcia, któ-

ry polega na wypłukiwaniu przez opady atmosferyczne związków chloru i siarki, bowiem
są one wysoce szkodliwe dla kotłów, w których będą spalane brykiety. Tak przygotowana
słoma jest krucha i lepiej nadaje się do przetwarzania.

Wartość opałowa słomy zależy przede wszystkim od jej wilgotności, rodzaju zboża,

sposobu jego nawożenia i klasy gleby (tab. 4). Zbyt duża wilgotność słomy powoduje
zakłócenia procesu brykietowania oraz spalania, a także obniża jego wartość energetycz-
ną. Optymalna wilgotność słomy powinna wynosić ok. 15%, a maksymalna 18-22%. Przy
stosowaniu słomy o odpowiedniej wilgotności nie jest konieczne jej suszenie, co obniża
koszty inwestycyjne i eksploatacyjne.

8

Tab. 3. Podstawowe właściwości paliwowe peletów z różnych surowców

Parametry

Surowiec

Drewno

Słoma

Ślazowiec

Średnica [mm]

6,00-8,00

9,00-15,00

5,00

Gęstość [kg/dm

3

]

1,09-1,33

1,0-1,14

1,11

Wilgotność %

4,90-8,99

8,3-8,65

8,05

Popiół %

0,33-3,12

5,49-7,90

4,83

Wartość opałowa MJ/kg

17,5-19,2

17,1-18,1

17,0

Zawartość azotu %

0,04-0,21

0,58-1,00

0,45

Zawartość chloru %

<0,001-0,003

0,27

0,128

Źródło: Agroenergetyka 1/2010, „Kompaktowanie się opłaca” dr Alina Kowalczyk-Juśko

Spalanie słomy tak jak i drewna nie jest szkodliwe dla środowiska, bilans CO

2

jest zerowy,

gdyż podczas spalania wydziela się tyle dwutlenku węgla, ile rośliny pobrały z atmosfery
podczas wegetacji.

Przyjmuje się, iż plon słomy w stosunku do plonu ziarna wynosi jak 1,5 do 1 (stosunek

ten może się nieco różnić w przypadku zbóż o krótkiej słomie). W ostatnich latach ze
względu na prace genetyczne stosunek słomy do ziarna uległ zmniejszeniu. Dodatkowo
upowszechnienie zbioru kombajnem ze wzdłużnym zespołem młócącym przyczyniło się
do uzyskania niższych plonów słomy.

Tab. 4. Wartość opałowa słomy w zależności od rodzaju zboża

Rodzaj słomy

Wartość opałowa

słomy świeżej

MJ/kg

Zawartość wilgoci

w słomie świeżej

%

Wartość opałowa

słomy suchej

MJ/kg

Pszenna

12,9-14,9

12-22

17,3

Jęczmienna

12-13,9

12-22

16,1

Kukurydziana

3,3-7,2

50-70

16,8

Źródło: dr inż. Lesław Janowicz, „Wykorzystanie słomy do celów grzewczych”, Europejskie Centrum Energii Odnawialnej

9

Fot. . Słoma w balotach

Tab. 5. Porównanie właściwości słomy z innymi paliwami

Parametr/jednostka

Słoma

żółta

Słoma

szara

Węgiel

Gaz

Zrębki

drzewne

Wilgotność/% wag.

20

20

12

0

40

Zawartość popiołu/% s.m.

4

3

12

0

0,6-1,5

Zawartość węgla/% wag.

42

43

59

75

50

Zawartość tlenu/% wag.

37

38

7,3

0,9

43

Zawartość chloru/% wag.

0,55

0,20

0,08

-

0,02

Wartość opałowa MJ/kg

15,4

16

25

48

10,4

Źródło: dr inż. Lesław Janowicz, Europejskie Centrum Energii Odnawialnej

Słomę na cele energetyczne można sprzedać za 120-180 zł za tonę. Należy pamiętać,

że nikt nie kupi słomy zmoczonej czy nadgniłej, dlatego powinna być odpowiednio
zabezpieczona przed przemoknięciem. Wpływy finansowe za słomę zwiększają o ok.
1/4 -1/3 przychodów z produkcji zbóż, a dla producentów rolnych decydujących się na
wytwarzanie brykietów są „darmowym” surowcem. Wykorzystanie słomy z własnego
gospodarstwa jako surowca do produkcji brykietu niesie za sobą największy zysk. Słoma
może być pozyskiwana od okolicznych rolników w zamian za pieniądze lub brykiet. Są różne
metody kalkulacji, jedne uwzględniają wartość rynkową słomy, inni traktują słomę jako
produkt uboczny, wykorzystywany i traktowany w sposób tradycyjny. W trakcie obliczeń

0

i przy niezbyt korzystnej cenie ziarna np. żyta okazać się może, iż lepiej sprzedawać słomę
żytnią w postaci brykietu niż ziarno (w przypadku żyta plon słomy jest bardzo wysoki).
Uwzględniając w obliczeniach wpływy ze sprzedaży ziarna i brykietu ze słomy może się
okazać, że dochód z hektara okaże się dwukrotnie wyższy. Koszt brykietowania słomy
zależy wówczas przede wszystkim od rodzaju brykieciarki. Cena brykietu może osiągać
wartość w zależności od rodzaju odbiorcy.

Przy zakupie przez elektrociepłownie i elektrownie sprawdzana jest wartość energe-

tyczna dostarczonej partii surowca i przeliczana na jednostkę wagi. W tym przypadku
cena waha się od 270-350 zł/t. Natomiast znacznie wyższe ceny uzyskuje się na rynku
lokalnym, gdzie cena może oscylować w granicach 380-440 zł/t. Coraz częściej w gminach
stosuje się m.in. brykiety do ogrzewania budynków użyteczności publicznej oraz osiedli
mieszkaniowych.

Oczywistą jest zasada, że im więcej sprzedamy, tym więcej zarobimy. Niezwykle ważne

dla opłacalności produkcji jest zapewnienie sobie długoterminowych dostaw.

W rozdziale 4 niniejszej publikacji przedstawiona jest przykładowa kalkulacja kosztów

produkcji brykietów ze słomy.

Fot. . Brykiety ze słomy

Proces brykietowania obejmuje różne czynności, tj.: zbiór połączony ewentualnie ze

wstępnym rozdrabnianiem, suszenie, rozdrobnienie końcowe, mieszanie, brykietowanie,
schładzanie, pakowanie. Trzeba pamiętać, iż odpowiednie przygotowanie biomasy roślin-
nej, rozdrobnienie końcowe istotnie wpływa na proces brykietowania i jakość brykietu.

Zalety brykietu

Duża gęstość – łatwość przechowywania i dystrybucji.
Ciężar nasypowy brykietu to ok. 700 kg/m

3

, a słomy w belach 120-150 kg/m

3

.

Wysoka wartość opałowa – porównywalna z węglem kamiennym o gorszej jakości.
Brak szkodliwych substancji wydzielanych podczas spalania.
Niska emisja dwutlenku siarki i innych substancji szkodliwych wydzielanych podczas

spalania.

Mała ilość popiołu (1-3% wsadu), który można wykorzystywać jako nawóz, gdyż

zawiera związki potasu, wapnia i fosforu.



Możliwość długiego przechowywania w odpowiednio suchych pomieszczeniach.
Mniejsze niebezpieczeństwo przy składowaniu: samozapłonem, rozwojem pleśni.
Szerokie spektrum zastosowania – w kotłowniach, piecach, kominkach domowych.
Możliwość stosowania w kotłowniach z automatycznym podawaniem paliwa.

Wadą brykietu i peletu jest wysoka wrażliwość na wilgoć, dlatego też należy je prze-

chowywać w suchych pomieszczeniach.

Parametry brykietu

Kształt: walec o średnicy ok. 80 mm i długości od kilku do kilkunastu centymetrów,

może mieć też kształt kostki.

Wartość opałowa: ok. 16-20 MJ/kg.
Wilgotność: 8-15%.
Ilość popiołu – ok. 0,6% masy brykietu.
Objętość 1 tony brykietu; ok. 1,5 m

3

.

Cena: ok. 300-400 zł/tonę.

Dla porównania cena brykietu drzewnego w kraju to ok. 600 zł za tonę.
1 kg brykietu stanowi równoważnik energetyczny dla:

0,42 kg oleju opałowego,
0,38 m

3

gazu ziemnego,

0,62 kg węgla kamiennego (źródło: Farmer nr 22/2009).

Zdolność surowców do zagęszczania zależy od wielu czynników fizycznych, tj.:

wilgotności,
składu granulometrycznego,
współczynnika tarcia wewnętrznego,
temperaturay,
sypkości.

Istotne znaczenie ma również skład chemiczny materiałów roślinnych. Zawierają one

najczęściej celulozę, skrobie, białka, żywice, ligninę, tłuszcze i woski. Podczas procesu
aglomeracji substancje te ulegają różnym przemianom fizycznym i chemicznym, które
mają istotny wpływ na energochłonność procesu. Dla przykładu – wzrost ilości włókna
może powodować zwiększenie zużycia energii podczas zagęszczania, z kolei zawartość
tłuszczu zmniejsza opory wytłaczania brykietów oraz zmienia właściwości wytrzymałości
produktu.

Poddawana procesom paletyzacji/brykietowania biomasa musi spełniać określone

warunki, takie jak:

- brak zanieczyszczeń mechanicznych (piasek, kamienie), które zagrażają urządze-

niom,

- określona wilgotność,
- odpowiednie rozdrobnienie.



Istniejące technologie produkcji peletów i brykietów pozwalają na zastosowanie róż-

norodnych odpadów z produkcji roślinnej, tj. siana, łupin kawy, odpadów jabłkowych,
odpadów bawełny, łusek ryżowych, łusek gryki, łusek słonecznika oraz wymienionej
słomy i biomasy drzewnej. Niektórzy producenci do słomy dodają inne komponenty, jak
paździerze lnu lub konopii, odsiew ziaren rzepaku pozyskiwany z olejarni. Ich dodawanie
do słomy zwiększa wartość opałową finalnego produktu.

Tab. 6. Porównanie istotnych parametrów słomy i brykietu ze słomy

Opis

Słoma szara

Słoma żółta

Brykiet (słoma pszenna 80%,

paździerze lnu 5%, odpad

z sit olejarni 5%)

Wilgoć całkowita (%)

15

15

8,7

Popiół (%)

4

3

5,3

Wartość opałowa MJ/kg

14,3

15,2

16,9

Źródło: Benedykt Nowak, „Brykietowanie – sposób na efektywne paliwo ze słomy”, Czysta Energia nr 49

Z 1 ha użytków rolnych zbiera się rocznie ok. 4,5 tony słomy i 4–12 ton siana. Nawet

przy niewielkim plonie trawy, czyli 4-5 t/ha można uzyskać ekwiwalent zakupu 3 ton
węgla kamiennego.

Ciepło spalania peletu z traw ma podobne wartości jak słoma i zrębki drewna.

Tab. 7. Podstawowe parametry peletu z traw (II próbki), słomy oraz innych paliw

Parametr

Pelet traw (Instytut

Chemicznej Technologii

Drewna UP)

Słoma (Hejft

994)

Zrębki

drzewne

(Wichowski

994)

Węgiel

(Wichowski

994)

P 1

P 2

Wartość opałowa(MJ/kg)

19,54

17,88

18,09

16,4

25

Ciepło spalania (MJ/kg)

19,96

18,30

19,82

19,4

32

Popiół (% s.m.)

6,67

6,82

7,9

0,6-1,5

12

Wilgotność (% s.m.)

7,93

7,66

10,5

40

12

Źródło: M. Grzelak, B. Waliszewska, „Wartość energetyczna peletu z łąk nadnoteckich ekstensywnie użytkowanych”,
Nauka Przyroda Technologie 2010, tom 4, zeszyt 1

Przetworzone paliwo w postaci brykietu ułatwia zasadniczo sposób zadawania go

do pieca. Brykiet jest uniwersalnym paliwem opałowym, który może być współspalany
z węglem lub stosowany samodzielnie zamiast drewna, miału czy koksu.

3

Urządzenia brykietujące mają różną wydajność. Na rynku dostępne są profesjonal-

ne linie brykietujące o dużej wydajności, jak i brykieciarki przeznaczone dla własnych
potrzeb energetycznych gospodarstw rolnych o dużo mniejszej wydajności. Typowa
linia technologiczna do brykietowania składa się z następujących maszyn i urządzeń:
stół podawczy, rozdrabniacze do słomy i siana, magazyn i zasobnik surowca, zbiornik
retencyjny umieszczony przed młynem, młyn, suszarnia bębnowa, cyklony i cyklofiltry
do odpylania ciągów transportowych, prasa z wymienną matrycą, chłodnica gotowego
produktu, ucinarka (w zależności od stosowanej technologii).

Zanim dokona się zakupu linii technologicznej do produkcji brykietów ze słomy i siana

należy zrobić dobre rozpoznanie rynku, analizę ekonomiczną przedsięwzięcia, określić
potrzebną wydajność urządzenia. Dobrze byłoby zasięgnąć informacji u okolicznego
producenta brykietów, rady praktyczne są bowiem niezwykle cenne. Rokrocznie organi-
zowane są w Bydgoszczy Targi Pellets-Expo&Brykiet-Expo, będące okazją do zapoznania
się z liniami technologicznymi różnych firm i wymianą informacji i doświadczeń. W ramach
tych targów organizowane są seminaria związane z produkcją tego paliwa.

Na rynku dostępne są trzy rodzaje brykieciarek do biomasy: ślimakowe, tłokowe

i hydrauliczne. Brykieciarki tłokowe wytwarzają brykiet o strukturze warstwowej (im-
pulsowa praca tłoka prasującego), która łatwo ulega rozwarstwieniu i rozkruszeniu.
Odbiorcą takiego brykietu może być elektrociepłownia. Z kolei brykieciarki ślimakowe

Rys. . Układ grzewczy instalacji przystosowanej do spalania brykietu

A – zbiornik, B – kocioł, C – przenośnik transportowy, D – przewód doprowadzający

brykiety z biomasy, E – palnik

4

prasują w sposób ciągły, pod ciśnieniem większym niż 100 MPa i w temperaturze ok.
270

0

C. Tak pozyskane brykiety przeznaczone mogą być dla klienta indywidualnego – do

spalania w domowych piecach i kominkach.

Według dr inż. Leona Demianiuka z katedry Budowy i Eksploatacji Maszyn Politechniki

Białostockiej najlepszym sposobem zagęszczania większości materiałów roślinnych jest
brykietowanie w urządzeniach ze ślimakowym układem roboczym, gdzie zagęszczenie
materiału roślinnego powoduje dodatkowe ich rozdrobnienie i „upakowanie”, w wyniku
czego zmniejsza się objętość pustych przestrzeni. Brykiety otrzymane w ślimakowych
układach roboczych posiadają większą gęstość i wytrzymałość w porównaniu do brykie-
tów wytworzonych w brykieciarce tłokowej. Brykieciarki hydrauliczne produkują zwarty
i twardy brykiet nadający się do wykorzystania w elektrociepłowniach oraz domowych
kotłach i kominkach.

Swoją ofertę przedstawia coraz więcej firm produkujących całe linie technologiczne,

np. ASKET z Poznania czy KKF Falenczyk z Nowej Wsi Wielkiej k. Bydgoszczy.

Brykiet może być stosowany w tradycyjnych kotłach grzewczych, piecach kaflowych,

kominkach, kotłach na biomasę, kotłach c.o. zarówno standardowych, jak i wyposażonych
w automatyczne podajniki.

Rys. . Schemat podstawowego zestawu maszyn do produkcji brykietu ze słomy

1. rozwijarka bel ze słomą 2. rozdrabniacz słomy 3. zbiornik na sieczkę 4. przenośnik ślimakowy
5. maszyna brykietująca

6. worek na brykiety 7. zszywacz worków

Źródło: „Zestaw maszyn do produkcji brykietów ze słomy” Łukasz Rembowski, Agroenergetyka

Podstawowe zestawy maszyn mogą się nieco różnić między sobą, np. rozwijarka bel

nie jest niezbędna, w zestawie może być zastosowany stół podawczy.

Rozwinięta słoma trafia do bębna rozdrabniacza, po rozdrobnieniu przenoszona jest

do zbiornika, a następnie do brykieciarki. W tulei formującej biomasa jest podgrzewana,
co wyzwala zawartą w niej wodę w postaci cząsteczkowej. W tym momencie biomasa jest
podatna na formowanie, a gorąca wilgoć ułatwia powstawanie naturalnych związków







5

klejowych niezbędnych do spajania sieczki. Stosowanie regulowanego nacisku umożliwia
produkowanie brykietu o różnych długościach i gęstości usypowej.

W podanym schemacie zastosowany jest przenośnik ślimakowy, który ma zainstalo-

wany reduktor obrotów pozwalający na zwiększenie lub zmniejszenie ilości przenoszonej
słomy w zależności od wydajności brykieciarki. Pracuje on w taki sposób, aby maszyna
brykietująca była zawsze pełna, tak aby nie doszło do „zawieszenia się” słomy (słoma nie
jest pobierana).

Pomieszczenie do produkcji brykietów powinno mieć powierzchnię minimum 100 m

2

i wysokość powyżej 3,5 m. Rozdrabnianie słomy powinno być oddzielone od maszyny
brykietującej ze względu na kurz, jaki powstaje przy rozdrabnianiu słomy. Optymalnym
rozwiązaniem może być umieszczenie rozdrabniacza na zewnątrz budynku pod zadasze-
niem. Rurę rozdrabniacza prowadzi się wówczas przez otwór w ścianie.

Krajowa oferta producentów i importerów kotłów małych mocy na biomasę jest bar-

dzo bogata. Oferty można znaleźć na stronach internetowych np.: www.kotly.com, www.
prosat.pl, www.ekoszok.pl, www.falenczyk.pl.

W ofercie firmy KKF FALENCZYK są m.in. wodne kotły grzewcze typu KKF-15-400 kW. Jak

działają? Automatyczne podajniki APP (w ofercie firmy) umożliwiają zasyp brykietów ze
słomy od 120-2000 kg. Można je w różnych kombinacjach zestawiać z kotłami. Zadaniem
APP jest automatyczne podawanie brykietów do palnika. Skuteczną pracę podajnika za-
pewnia układ sterowania. Obsługa polega na okresowym sprawdzeniu ustawień pracy, tj.
kontroli spalania paliwa w palniku. Brykiety lub inne paliwo należy dosypywać co 2–7 dni
i usuwać popiół. Wodne kotły KKF dostosowane są do automatycznej pracy z palnikiem,
są bardzo łatwe i wygodne w obsłudze.

Bałtycka Agencja Poszanowania Energii razem z czasopismem Czysta Energia spo-

rządziła raport, którego celem jest ułatwienie potencjalnym klientom dostępu do oferty
rynkowej producentów i dystrybutorów urządzeń do produkcji brykietów (Czysta Energia
6/2008). Wśród nich wymienione są firmy takie, jak wspomniana firma ASKET z Poznania,
posiadająca w swojej ofercie linie technologiczne do brykietowania – technologia BIO-
MASSER (wydajność od 60-1120 kg/h), rozdrabniacze – w technologii TOMASSER, których
wydajność wynosi do 3300 kg/h. Do obsługi tych urządzeń wystarczy od 1 do 2 osób.
Ciekawostką w ofercie tej firmy jest również przewoźny, zabudowany na przyczepie koło-
wej kompletny zestaw urządzeń do zastosowania w warunkach polowych, bezpośrednio
przy stogu. Zestaw ten służy do brykietowania słomy, siana i innych roślin w technologii
BIOMASSER. Takie rozwiązanie umożliwia łatwe transportowanie wytwórni brykietów do
miejsca składowania. Taki zestaw zamontowany jest na kołowej przyczepie transportowej,
zadaszonej plandeką, co umożliwia i ułatwia pracę w każdych warunkach pogodowych
przez cały rok. Przyczepa przystosowana jest do ruchu drogowego i może być transpor-
towana przez ciągnik rolniczy, samobieżne ładowarki czy samochody ciężarowe. Atutem
tego rozwiązania jest fakt, iż instalacja nie jest na stałe związana z obiektem budowlanym,
tak więc zmiana lokalizacji zestawu jest możliwa w każdej chwili.

6

BIOMASSER MOBILE jest zasilany energią elektryczną z lokalnego przyłącza lub z

podstawionego agregatu prądotwórczego. Moc zainstalowanych urządzeń to ok. 90
kW, natomiast średni pobór mocy wynosi 55 kW. Orientacyjna cena zestawu BIOMASSER
MOBILE typ 2MDM3 to ok. 400 tys. zł. Firma ASKET zapewnia, że istnieje możliwość wyko-
nania BIOMASSER MOBILE typ 3MDM3 z dziewięcioma brykieciarkami BIOMASSER DUO
o łącznej wydajności ok. 700-1000 kg/h.

Należy wziąć pod uwagę, iż oferowane na rynku brykieciarki różnią się zasadą działania,

konstrukcją zespołu zagęszczającego, wydajnością, jakością (wytrzymałością) brykietu, ale
również kosztami ich wytwarzania. Przy wyborze odpowiedniego urządzenia do produkcji
brykietów należy kierować się takimi kryteriami jak: skala produkcyjna, rodzaj użytego
materiału roślinnego, rodzaj zespołu zagęszczającego (do wyboru – tłokowy hydrauliczny,
tłokowy mechaniczny, ślimakowy).

Poniżej w tabeli podane są parametry techniczne małych brykieciarek APT z tłokowym

hydraulicznym i BIOMASSER SOLO ze ślimakowym zespołem zagęszczającym:

Tab. 8. Wybrane parametry brykieciarki ślimakowej i tłokowej

Konstrukcja zespołu

zagęszczającego

Ślimakowy

Tłokowy hydrauliczny

wydajność

40 – 50 kg/h

50 kg/h

Moc zainstalowana

4,2 kW

7,5 kW

Materiał wsadowy

słoma zbożowa, siano

(ewentualnie ich mieszanki)

trociny, słoma, węgiel brunatny,

biomasa i inne materiały roślinne

Wilgotność materiału

wsadowego

15 – 30%

do 18%

Źródło: A. Zuchniarz, M. Szymanek – Katedra Maszynoznawstwa Rolniczego, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Należy jednak wziąć pod uwagę, iż na wydajność urządzenia wpływa rodzaj, ciężar

właściwy, wilgotność i rozdrobnienie materiału.

Fot. 3. BIOMASSER MOBILE

7

W ofercie innych producentów są brykieciarki hydrauliczne o wydajności np. od 50 do

300 kg/h – oferta firmy PIROTECHNIKA z Łukowa. Firma KKF Falenczyk specjalizuje się zaś
w brykieciarkach ślimakowych.

Rozdrabniacze są niskoenergetyczne i nadają się do rozdrabniania biomasy do dalsze-

go brykietowania lub peletowania, a także bezpośredniego spalania w palnikach kotłów
energetycznych.

Zakup linii technologicznych do przerobu słomy wiąże się ze sporą inwestycją. Koszt za-

kupu brykieciarki waha się w granicach od 20 000 do 200 000 zł, rozdrabniacza ok. 10 000 zł.
Przy wyborze urządzeń należy wziąć pod uwagę ilość zużywanego prądu.
Dla przykładu:

- brykieciarka o wydajności 40-100 kg/h (firma Asket) pobiera na godzinę 3 kWh prądu,

do tego trzeba dodać zużycie prądu przez rozdrabniacz Tomasser, który może być
również napędzany poprzez WOM traktora rolniczego,

- brykieciarka o wydajności 220 kg/h zużywa w godzinę średnio 7 kWh, a razem

z rozdrabniaczem 14 kWh (oferowana przez firmę Alchemik z Włocławka),

- brykieciarka o wydajności ok. 300 kg/h zużywa 13 kWh na godzinę (Wropol z Dol-

nego Śląska),

- brykieciarka o wydajności 60-90 kg/h zużywa 6 kWh (Eneco z Rzeszowa), jest sto-

sunkowo tania – jej koszt to ok. 20 tys. zł.

Znaną na polskim rynku jest firma ASKET z Poznania, która pozyskiwanie energii

odnawialnej ujęła w formule „Złoty węgiel – ciepło z brykietów ze słomy”. Według za-
pewnień producenta – firmy ASKET – oferowane przez nich brykieciarki są proste
w obsłudze, nie zawierają skomplikowanych pulpitów sterowniczych. Do słomy nie są doda-
wane wypełniacze czy lepiszcza ! Tona użytego surowca przekłada się na 1 tonę produktu.
Wytworzone brykiety są 100% naturalnym, ekologicznym paliwem zastępującym węgiel.
Produkt ma postać walca o stałej, niezmiennej średnicy wynoszącej 70 mm. Brykiet ma
otwór technologiczny, dzięki któremu polepsza się jakość spalania. Długość odcinków
jest przypadkowa (od kilku do kilkunastu cm), ponieważ brykiet łamie się pod wpływem
własnego ciężaru. Brykiet można odbierać indywidualnie w punktach sprzedaży brykietu,
np. w workach 25 kg (cena ok. 12 zł).
Ceny brykieciarek to dla przykładu:

- brykieciarka BIOMASSER SOLO o wydajności 40-50 kg/h kosztuje ok. 25 tys zł,
- brykieciarka BIOMASSER DUO o wydajności 80-100 kg/h kosztuje ok. 45 tys zł.
Wymienione brykieciarki pracują z rozdrabniaczem kostek i luźnej słomy typ RK.

Brykieciarka wraz z rozdrabniaczem tworzy kompletny zestaw do brykietowania słomy.
W skład zestawu wchodzi też worek filtracyjny dodawany gratis.
Przykładowe ceny zestawów:

- BIOMASSER SOLO-SET= Biomasser SOLO + rozdrabniacz typ RK, wydajność 40-50

kg/h – ok. 44.000 zł,

8

- BIOMASSER 2 DUO-SET = 2x BIOMASSER DUO + rozdrabniacz typ RK, wydajność

160-200 kg/h – ok. 109 000 zł,

- BIOMASSER MIDI-MULTI MDM3 (3 szt. DUO + ZS1800/4/RK, wydajność 240-300 kg/h)

– ok. 174 000 zł,

- BIOMASSER MIDI-MULTI MDM3 (3 szt. DUO + ZS1800/4/RB, wydajność 240-300 kg/h)

– 186 000 zł.

Symbol ZS1800/4/RB oznacza, że zestaw pracuje z rozdrabniaczem na baloty słomy,
a symbol ZS1800/4/RK oznacza pracę z rozdrabniaczem na słomę kostkowaną oraz
luźną.

W ofercie firmy można też znaleźć rozdrabniacze o różnej wydajności: do 600 i 2500 kg/h,

w cenie od 19 tys. do 63 tys zł oraz stół podawczy typ SP4/1250 do podawania balotów sło-
my do rozdrabniacza (kupowany jako wyposażenie dodatkowe) w cenie ok. 20 tys. zł.

Podstawowe cechy technologii BIOMASSER podawane przez firmę ASKET:

brykietowanie słomy, siana o wilgotności aż do 30%, czyli nie wymaga suszenia jak

w innych technologiach,

brak urządzeń hydraulicznych, pneumatycznych, elektronicznych procesorów i ste-

rowników,

bardzo niskie zużycie energii elektrycznej w produkcji brykietów 40-60 kWh/1 tonę

brykietów w zależności od wielkości instalacji,

zestawy urządzeń tworzących linię produkcyjną w pełni mobilne i nie związane z

budynkiem i jego infrastrukturą (brak fundamentowania),

nie stwarza takiego zagrożenia wybuchowego i pożarowego, jak inne technologie

brykietowania czy peletowania biomasy,

bezpyłowa produkcja – poprzez zastosowanie biernych i czynnych urządzeń filtrujących.

Firma organizuje spotkania informacyjne we własnym gospodarstwie produkcyjnym w

miejscowości Gniewkowo k. Turoszowa (woj. wielkopolskie), a terminy spotkań podawane
są na stronie internetowej firmy.

Produkowanie brykietów ze słomy jest stosunkowo młodą dziedziną, wypierającą

z rynku brykiety z trocin ze względu na wcześniej wspomniane nakazy Unii Europejskiej
w zakresie pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych.

Na stronie internetowej znajduje się też informacja dotycząca pozostałych dystrybu-

torów na terenie Polski i Europy.

9

. Kredyt na inwestycje z zakresu wykorzystania

Odnawialnych Źródeł Energii z dopłatami

do oprocentowania WFOŚiGW w Szczecinie

Przedmiot i zakres podlegający kredytowaniu

Zadania inwestycyjne wykorzystujące odnawialne źródła energii, przynoszące wymierny

efekt ekologiczny w wyniku pozyskania energii w sposób inny niż tradycyjny.

Z kredytu finansowane mogą być zakupy/roboty netto, tj. bez pozycji „VAT naliczony”

z wyjątkiem zakupów/robót dokonanych przez osoby fizyczne, które nie prowadzą dzia-
łalności gospodarczej i innych podmiotów, które nie są zarejestrowane jako podatnicy
podatku VAT lub dla których VAT jest kosztem inwestycji.

Z kredytu finansowane mogą być następujące zakupy wraz z montażem

1. Urządzeń i systemów grzewczych z zastosowaniem różnego rodzaju pomp ciepła.
2. Baterii i kolektorów słonecznych, a także systemów biwalentnych w układzie z od-

nawialnymi źródłami energii.

3. Kotłów opalanych biomasą (słoma, odpady drzewne itp.) wraz z urządzeniami to-

warzyszącymi dla przemysłowych i lokalnych źródeł energii.

4. Systemów kominkowych.
5. Małych elektrowni wodnych.
6. Źródeł energii wykorzystujących energię wiatru (siłownie i turbiny wiatrowe) o mocy

do 5 MW.

7. Urządzeń służących do produkcji np. peletów lub brykietów – biomasy przetwarza-

nej w paliwo energetyczne.

Podmioty uprawnione do ubiegania się o kredyt

Wszyscy realizujący inwestycje w województwie zachodniopomorskim, w tym w

szczególności osoby fizyczne nie prowadzące działalności gospodarczej. Kredyt nie
przysługuje przedsiębiorcy, który nie spełnia warunków określonych w ustawie z dn.
30.04.2004 r. o postępowaniu w sprawach dotyczących pomocy publicznej (Dz.U. z 2004
Nr 123, poz.1291 z późn. zmianami), umożliwiających udzielenie dofinansowania.

Warunki uzyskania kredytu

1. Udokumentowanie zakresu rzeczowego realizowanego zadania oraz wymiernego

efektu ekologicznego wyrażonego ilością energii pozyskanej z odnawialnych źródeł
energii lub wysokością redukcji zanieczyszczeń.

2. Wywiązywanie się z obowiązku wnoszenia opłat za korzystanie ze środowiska oraz

brak zaległości w uiszczaniu nałożonych kar za naruszenie wymagań ochrony środo-
wiska (nie dotyczy osób fizycznych nie prowadzących działalności gospodarczej).

3. Stosowanie ustawy Prawo zamówień publicznych (nie dotyczy osób fizycznych nie

prowadzących działalności gospodarczej).

0

4. Zdolność wnioskodawcy do spłaty kredytu.
5. Prawne zabezpieczenie spłaty kredytu.

Warunki kredytowania

1. Kwota kredytu: do 1.000.000 zł, lecz nie więcej niż 80% całkowitego kosztu inwestycji.
2. Okres realizacji zadania – do 12 miesięcy od daty postawienia kredytu do dyspozycji

kredytobiorcy.

3. Okres kredytowania – do 10 lat dla wszystkich podmiotów.
4. Oprocentowanie – WIBOR 3M – 3p.p. - lecz nie mniej niż 1 p.p. w skali roku (aktualnie

1,27%)

5. Prowizja – zgodnie z tabelą opłat i prowizji banku.
6. Odsetki płatne miesięcznie od wysokości aktualnego zadłużenia.

Sposób ustalania efektu rzeczowego i szacowania efektu ekologicznego

1. Efekt rzeczowy – protokół odbioru końcowego lub oświadczenie o wykonaniu za-

dania (dotyczy osób fizycznych) potwierdzone inspekcją pracownika banku.

2. Efekt ekologiczny:

– ilość energii wytworzonej ze źródeł odnawialnych lub szacowana redukcja emisji

zanieczyszczeń powietrza (SO2, NOx, CO, pyły) w Mg/rok, określona na podstawie
wskaźników emisji substancji zanieczyszczających wprowadzanych do powietrza
z procesów energetycznego spalania paliw,

– umowa odbioru energii dla podmiotów prowadzących działalność w zakresie

gospodarowania energią,

– dla kotłów na biomasę, kolektorów i pomp ciepła podanie mocy urządzenia w kW.

Wykaz załączników do umowy kredytowej, dotyczących inwestycji

1. Kopia aktu własności nieruchomości lub zgoda właściciela na modernizację ogrze-

wania.

2. Dokument określający parametry nabywanego towaru, np. faktura pro forma, za-

mówienie.

3. Harmonogram rzeczowo-finansowy (przy małym zakresie oświadczenie o terminie

wypłaty kredytu i terminie zakończenia zadania).

4. Kosztorys na całość zadania (przy małym zakresie dokument określający wartość

zadania, określający wysokość poszczególnych składników zadania).

5. Projekt techniczny – do wglądu (przy małym zakresie inny dokument specyfikujący

zakres zadania).

6. Pozwolenie na budowę, zgłoszenie robót, jeżeli są wymagane przepisami prawa.
7. Zgłoszenie instalacji lub pozwolenie na emisję zgodnie z POŚ.
8. Zaświadczenie z Urzędu Marszałkowskiego o wywiązywaniu się z obowiązku wnosze-

nia opłat za korzystanie ze środowiska oraz z Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony
Środowiska o braku zaległości w uiszczaniu nałożonych kar za naruszenie wymagań
ochrony środowiska (nie dotyczy osób fizycznych nie prowadzących działalności
gospodarczej).



9. Oświadczenie dotyczące wyboru wykonawcy/dostawcy zgodnie z ustawą Prawo

zamówień publicznych (nie dotyczy osób fizycznych nie prowadzących działalności
gospodarczej).

10. Informacja dotycząca pomocy publicznej na formularzu obowiązującym zgodnie

z przepisami regulującymi pomoc publiczną (nie dotyczy osób fizycznych nie pro-
wadzących działalności gospodarczej).

11. Dokumenty przedstawiające stan formalno-prawny i sytuację finansową wnio-

skodawcy.

12. Dokumenty dotyczące prawnego zabezpieczenia kredytu.

Kredyt dostępny w Banku Ochrony Środowiska

Kredyt inwestycyjny ZIELONA ENERGIA

Kredyt przeznaczony jest na finansowanie budowy elektrowni wiatrowych oraz instalacji

do wytwarzania energii elektrycznej i/lub energii cieplnej z biomasy lub biogazu. Dostęp-
ny jest dla osób fizycznych oraz osób prawnych prowadzących działalność gospodarczą
w zakresie wytwarzania paliw lub energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych.

Korzyści:

Atrakcyjne oprocentowanie oparte o stawkę WIBOR 3M.
Indywidualnie ustalane zasady spłaty kapitału.
Możliwość karencji w spłacie kapitału do 2 lat.
Opcja wyboru waluty: standardowo w PLN, opcja wyboru EUR lub USD.
Dogodne formy zabezpieczeń.
Długi okres kredytowania do 15 lat.
Z kredytu można sfinansować nie więcej niż 80% całkowitego kosztu inwestycji.

Oprocentowanie

Oprocentowanie kredytu na działalność inwestycyjną jest zmienne i ustalane w opar-

ciu o stopę referencyjną 1M*/3M* WIBOR/LIBOR/EURIBOR powiększoną o indywidualnie
negocjowaną marżę Banku.

Prowizje i opłaty

W zależności od oceny ryzyka kredytowego, przedstawionych zabezpieczeń i wielkości

kredytu. Z tytułu udzielonego kredytu pobierane są odsetki według zmiennej stopy pro-
centowej. Odsetki naliczane są w okresach miesięcznych, natomiast mogą być pobierane
w innych terminach, stosownie do umowy.

Spłata kredytu

Spłata kredytu i odsetek następuje w ratach ustalonych w harmonogramie spłaty.

Dopuszcza się możliwość udzielenia karencji w spłacie kapitału – jednak nie dłuższej niż pla-
nowany termin osiągnięcia pełnej zdolności produkcyjnej inwestycji i nie dłużej niż 2 lata.
Od przeterminowanego zadłużenia Bank pobiera podwyższone odsetki.



Zabezpieczenia

Cesja wierzytelności z umowy sprzedaży energii.
Blokada środków na rachunkach bankowych.
Gwarancja bankowa oraz innych podmiotów.
Poręczenie według prawa cywilnego lub wekslowego.
Hipoteka.
Zastaw rejestrowy.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie.
Weksel in blanco.
Ubezpieczenie kredytu.
Przelew wierzytelności na zabezpieczenie lub cesja wierzytelności z tytułu ubezpie-

czenia.

Zastaw według prawa cywilnego.
Pełnomocnictwo do dysponowania rachunkami.
Oświadczenie patronackie, kaucja.

Podmioty mogące ubiegać się o kredyt

Kredyt dostępny jest dla osób fizycznych i osób prawnych prowadzących działalność

gospodarczą w zakresie wytwarzania paliw i energii ze źródeł odnawialnych. Warunkiem
uruchomienia kredytu jest przedstawienie koncesji na wytwarzanie energii ze źródeł
odnawialnych wydawanej przez prezesa Urzędu Regulacji Energetyki.

Kredyt dostępny w Banku Gospodarki Żywnościowej

3

3. Informacja dotycząca możliwości dofinansowania

wsparcia uruchomienia działalności i zakupu brykieciarek

do słomy

Dla osób zamieszkujących obszary wiejskie i prowadzących bądź zamierzających

podjąć działalność gospodarczą w tych obszarach, w ramach PROW 2007-2013 urucho-
miono 2 Działania w Osi 3 – gospodarczej, nazwanej „Jakość życia na obszarach wiejskich
i różnicowanie gospodarki wiejskiej”. Są to następujące Działania:

1. Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej,
2. Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw.
W obydwu przypadkach podstawą uzyskania dofinansowania jest utworzenie co

najmniej 1 miejsca pracy w działalnościach nie związanych bezpośrednio z produkcją
rolną.

W ramach obydwu tych działań można dokonać zakupu urządzeń i całych linii

technologicznych, pozwalających brykietować biomasę dla uzyskania tzw. energii
odnawialnej właśnie w postaci brykietów. W pierwszym przypadku celem działania jest
takie różnicowanie działalności rolniczej, które będzie służyć podejmowaniu lub rozwi-
janiu przez rolników, domowników i małżonków rolników, działalności nierolniczej lub
związanej z obsługą rolnictwa, dla tworzenia pozarolniczych źródeł dochodów, oraz w
celu promocji zatrudnienia poza rolnictwem na obszarach wiejskich.

Pomocy udziela się z tytułu podjęcia lub rozwoju działalności gospodarczej, których

wykaz zawarty jest w załączniku do Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z
17 października 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania po-
mocy finansowej w ramach działania „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej”
objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (Dz.U. Nr 200, poz.
1442), a także m.in. w zakresie wytwarzania produktów energetycznych z biomasy.
Należy jednak zwrócić uwagę na bardzo ważne ograniczenie. Otóż w Rozporządzeniu
Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 kwietnia 2008 r. (Dz.U. z 2008 r. Nr 57, poz. 346)
zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania
pomocy finansowej w ramach działania „Zwiększanie wartości dodanej podstawowej
produkcji rolnej i leśnej” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-
2013, ukazał się następujący zapis

w § 2 w ust. 1 pkt. 2 otrzymuje brzmienie:
“2) wykonuje działalność, o której mowa w art. 28 ust. 1 lit. b tiret pierwsze rozporzą-

dzenia nr 1698/2005, w zakresie:

a) co najmniej jednego z rodzajów działalności wymienionych w wykazie określonym

w załączniku nr 1 do rozporządzenia lub

b) przetwórstwa roślin na produkty, które są wykorzystywane na cele energetyczne;”
Jednocześnie w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 24 marca 2010 r.

(Dz.U. 55/2010, poz. 335) zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych warun-

4

ków i trybu przyznawania oraz wypłaty pomocy finansowej w ramach działania „Tworzenie
i rozwój mikroprzedsiębiorstw” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata
2007-2013 zaktualizowane sformułowanie § 12 pkt. 2 brzmi następująco:

“2) w przypadku, gdy operacja dotyczy wyłącznie działalności związanej z przetwór-

stwem lub obrotem produktami rolnymi lub jadalnymi produktami leśnymi objętymi
załącznikiem nr 1 do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, wymienionej w
wykazach działalności, do których może być przyznana pomoc i określonych w przepi-
sach w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej
w ramach działania „Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i
leśnej” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, pomoc jest
przyznawana i wypłacana do wysokości 00 tys. zł, jeżeli ekonomiczny plan operacji
przewiduje utworzenie co najmniej jednego miejsca pracy w przeliczeniu na pełne etaty
średnioroczne i jest to uzasadnione zakresem rzeczowym operacji”.

O przyznanie pomocy finansowej w ramach działania „Różnicowanie w kierunku

działalności nierolniczej” może ubiegać się osoba fizyczna: rolnik, małżonek rolnika lub
domownik. Osoba taka musi spełniać następujące warunki:

jest obywatelem państwa członkowskiego Unii Europejskiej,
jest pełnoletnia i nie ukończyła 60. roku życia,
ma miejsce zamieszkania w miejscowości należącej do:

− gminy wiejskiej, lub
− gminy miejsko-wiejskiej, z wyłączeniem miast liczących powyżej 5 tys. mieszkań-

ców, lub

− gminy miejskiej, z wyłączeniem miejscowości liczących powyżej 5 tys. mieszkań-

ców,

nie podlega wykluczeniu z ubiegania się o przyznanie pomocy na podstawie odpo-

wiednich przepisów Unii Europejskiej,

nie wystąpiła o przyznanie lub nie przyznano jej renty strukturalnej w ramach PROW

2004-2006 lub PROW 2007-2013,

jest nieprzerwanie ubezpieczona w pełnym zakresie na podstawie przepisów o ubez-

pieczeniu społecznym rolników przez okres co najmniej ostatnich 12 miesięcy poprze-
dzających miesiąc złożenia wniosku o przyznanie pomocy,

nie będzie realizowała operacji jako wspólnik spółki cywilnej,
jeżeli za rok poprzedzający rok złożenia wniosku o przyznanie pomocy, do gruntów

rolnych wchodzących w skład gospodarstwa rolnego posiadanego przez rolnika,
przyznano płatności bezpośrednie.

Pomoc przyznaje się na operację obejmującą wyłącznie inwestycje związane z podję-

ciem lub prowadzeniem działalności nierolniczej, jeśli m.in.:

operacja nie jest finansowana z udziałem innych środków publicznych,
jest uzasadniona pod względem ekonomicznym,

5

spełnia warunki określone w rozporządzeniu oraz innych przepisach prawa, związa-

nych z realizacją operacji,

działalność, której dotyczy operacja, zarejestrowana jest w miejscowości należącej

do gminy:

− wiejskiej, albo
− miejsko-wiejskiej, z wyłączeniem miast liczących powyżej 5 tys. mieszkańców,

albo

− miejskiej, z wyłączeniem miejscowości liczących powyżej 5 tys. mieszkańców;

inwestycje związane z budową, remontem, wyposażeniem, zagospodarowaniem

nieruchomości objętych operacją, dotyczą nieruchomości położonych w ww. miej-
scowościach,

operacja wiąże się z możliwością zatrudnienia w ramach podjętej albo rozwijanej

działalności pozarolniczej,

Poziom wsparcia i wysokość pomocy

Pomoc ma formę zwrotu części kosztów kwalifikowanych operacji.
Poziom pomocy finansowej wynosi maksymalnie 50% kosztów kwalifikowanych

operacji.

Maksymalna wysokość pomocy udzielonej jednemu beneficjentowi w okresie rea-

lizacji Programu (PROW 2017-2013) nie może przekroczyć 100 tys. zł.

Do kosztów kwalifikowanych (podlegających częściowej refundacji) zalicza się koszty:

budowy, przebudowy lub remontu połączonego z modernizacją niemieszkalnych

obiektów budowlanych wraz z zakupem instalacji technicznej oraz koszty rozbiórki
i utylizacji materiałów szkodliwych pochodzących z rozbiórki,

nadbudowy, przebudowy lub remontu połączonego z modernizacją istniejących

budynków mieszkalnych wraz z zakupem instalacji technicznej oraz koszty rozbiórki
i utylizacji materiałów szkodliwych pochodzących z rozbiórki,

zagospodarowania terenu,
zakupu maszyn, urządzeń, narzędzi, wyposażenia i sprzętu,
zakupu sprzętu komputerowego i oprogramowania służącego wsparciu podejmo-

wanej lub rozwijanej działalności nierolniczej,

koszty transportu do miejsca realizacji operacji,
koszty montażu,
rat zapłaconych tytułem wykonania umowy leasingu, nieprzekraczające ceny netto

nabycia rzeczy,

ogólne (poniesione nie wcześniej niż 1.01.2007 r.) w wysokości nieprzekraczającej

10% pozostałych kosztów kwalifikowanych, do których zalicza się przygotowanie
dokumentacji, w tym: projekty architektoniczne, budowlane, technologiczne, rapor-
ty środowiskowe, dokumentacja geologiczna, hydrogeologiczna, wypisy i wyrysy
z katastrów, patenty, licencje, nadzór inwestorski, koszty kierownika budowy,

6

zakupu środków transportu, z wyłączeniem zakupu samochodów osobowych prze-

znaczonych do przewozu mniej niż 8 osób wraz z kierowcą.

Do grupy kosztów niekwalifikowalnych, niepodlegających refundacji w ramach inwe-

stycji zalicza się:

koszty podatku od wartości dodanej (VAT),
koszty zakupu rzeczy używanych,
koszty zakupu i dzierżawy gruntów,
koszty zakupu i wynajmu budynków i budowli,
koszty budowy budynków mieszkalnych,
koszty zakupu samochodów osobowych przeznaczonych do przewozu mniej niż

8 osób wraz z kierowcą.

Natomiast jak chodzi o działanie pn. „Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw”, to celem

działania jest wzrost konkurencyjności gospodarczej obszarów wiejskich, rozwój przedsię-
biorczości i rynku pracy, a w konsekwencji - wzrost zatrudnienia na obszarach wiejskich.
Program ten skierowany jest to osób, które planują rozpocząć działalność gospodarczą
lub prowadzą mikroprzedsiębiorstwa na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich.

Szczegółowe zasady korzystania z pomocy w ramach tego działania reguluje Rozpo-

rządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 lipca 2008 w sprawie szczegółowych
warunków i trybu przyznawania oraz wypłaty pomocy finansowej w ramach działania
„Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw” objętego Programem Rozwoju Obszarów
Wiejskich na lata 2007–2013 (Dz.U. z 2008 Nr 139, poz. 883 z późn. zmianami). W tym
przypadku grupę beneficjentów mogą stanowić nie tylko osoby fizyczne, ale także osoba
prawna, spółka prawa handlowego nie posiadająca osobowości prawnej, wspólnicy spółki
cywilnej podejmujący albo wykonujący we własnym imieniu działalność gospodarczą jako
mikroprzedsiębiorcy. Za mikroprzedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w okresie
ostatnich 3 latach przez dwa kolejne następujące po sobie lata:

a) zatrudniał średniorocznie mniej niż 10 pracowników oraz
b) osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji

finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 2 milionów euro lub sumy
aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczy
równowartości w złotych 2 milionów euro.

Ponadto beneficjent - osoba fizyczna jest osobą, która:

jest obywatelem państwa członkowskiego Unii Europejskiej,
jest pełnoletnia i nie ukończyła 60. roku życia,
nie podlega przepisom o ubezpieczeniu społecznym rolników w pełnym zakresie,
nie podlega wykluczeniu z ubiegania się o przyznanie pomocy,
w przypadku podmiotów innych niż podmioty świadczące usługi dla gospodarstw rol-

nych i leśnictwa oraz grup producentów rolnych, wstępnie uznanych grup producen-
tów owoców i warzyw, uznanych organizacji producentów owoców i warzyw jej miej-
sce zamieszkania i położenia nieruchomości znajduje się w miejscowości należącej do

7

gminy wiejskiej lub gminy miejsko–wiejskiej, do 5 tys. mieszkańców lub gminy miejskiej,
do 5 tys. mieszkańców,

w przypadku podmiotów świadczących usługi dla gospodarstw rolnych lub

leśnictwa oraz grup producentów rolnych, wstępnie uznanych grup pro-
ducentów owoców i warzyw, uznanych organizacji producentów owo-
ców i warzyw, jej miejsce zamieszkania i położenia nieruchomości znajdu-
je się na obszarach wiejskich, tj. w miejscowości należącej do: gminy wiejskiej
lub gminy miejsko–wiejskiej do 20 tys. mieszkańców lub gminy miejskiej do
5 tys. mieszkańców,

której w okresie ostatnich 2 lat poprzedzających złożenie wniosku o przyznanie

pomocy nie przyznano pomocy w ramach działania „Wsparcie oraz promocja przed-
siębiorczości i samozatrudnienie“ objętego Programem Operacyjnym „Kapitał ludzki
2007-2013”.

Dodatkowo, jeśli chodzi o osoby prawne, to siedziba lub oddział oraz w przypadku

operacji związanych z nieruchomością, miejsce położenia nieruchomości znajdują się
w miejscowości należącej do: gminy wiejskiej lub gminy miejsko–wiejskiej do 5 tys.
mieszkańców lub gminy miejskiej do 5 tys. mieszkańców.

Każdy z beneficjentów powinien posiadać numer identyfikacyjny nadany w trybie

przepisów o krajowym systemie ewidencji producentów, ewidencji gospodarstw rolnych
oraz ewidencji wniosków o przyznanie płatności.

Pomoc ma formę zwrotu części kosztów kwalifikowalnych operacji. Koszty kwalifi-

kowane są definiowane w taki sam sposób, jak w przypadku „Różnicowania w kierunku
działalności nierolniczej”. Podobnie jak koszty niekwalifikowane, do których nie przysłu-
guje dofinansowanie. Poziom pomocy finansowej wynosi maksymalnie 50% kosztów
kwalifikowalnych operacji. Pomoc jest przyznawana i wypłacana do wysokości 300 tys. zł
na jednego beneficjenta, w przypadku, gdy działalność dotyczy przetwórstwa produktów
rolnych - wynosi maksymalnie 100 tys. zł. Minimalna wielkość kosztów kwalifikowanych
- 20 tys. zł.
Wysokość pomocy przyznanej na realizację operacji nie może przekroczyć:
- 100 000 zł – jeśli ekonomiczny plan operacji przewiduje utworzenie 1 i mniej niż

2 miejsc pracy, w przeliczeniu na pełne etaty średnioroczne, co uzasadnione jest za-
kresem rzeczowym,

- 200 000 zł – jeśli biznesplan przewiduje utworzenie co najmniej 2 i mniej niż 3 miejsc

pracy, w przeliczeniu na pełne etaty średnioroczne, co uzasadnione jest zakresem rze-
czowym,

- 300 000 zł – jeśli biznesplan przewiduje utworzenie co najmniej 3 miejsc pracy, w prze-

liczeniu na pełne etaty średnioroczne, co uzasadnione jest zakresem rzeczowym.

8

4. Przykładowa kalkulacja kosztów produkcji brykietów ze

słomy

Założenia

Produkcja brykietu ze słomy 200 kg na godzinę, 4 tony na dobę, produkcja roczna przez

250 dni w roku - praca maszyn 20 godzin dziennie. Koszt zakupu maszyn do produkcji
brykietów 150 tys. zł na kredyt - spłata przez 10 lat, oprocentowanie 7% rocznie. Zatrud-
nienie dwie osoby, po jednej na zmianie. Praca maszyn 20 godzin dziennie. W kalkulacji
nie ujęto pracy własnej rolnika. Podatek od nieruchomości 2500 zł rocznie. Koszty napraw
i remontów 7,5% od wartości maszyn rocznie. Amortyzacja 10% rocznie od wartości ma-
szyn. Założono 20% podatku dochodowego.

Kalkulacja produkcji dziennej

180-200 kg/godz

4 tony na dobę

L.p.

Wyszczególnienie

Rodzaj

pracy

J.m.

Ilość

Cena

jedn. w zł

Wartość

w zł

1

Wartość produkcji

brykiety ze słomy

t

4,00

300,00

1200,00

A

Razem wartość produkcji

00,00

Koszty związane z produkcją

1

Koszt zakupu słomy z dowozem

t

4,00

120,00

480,00

2

Energia elektryczna

zł

4,00

35,00

140,00

3

Wynagrodzenie pracowników

najemna godz. 16,00

6,00

96,00

4

ZUS pracowników

zł

36,48

5

Worki

szt

80,00

0,86

68,80

6

Amortyzacja maszyn

zł

60,00

7

Rata kredytu i oprocentowanie

zł

0,00

0,00

102,00

8

Podatek od nieruchomości

zł

10,00

9

Koszty napraw i remontów

zł

45,00

Razem koszty produkcji

zł

1038,28

B

Koszty ogólnogospodarcze 5% kosztów

zł

51,91

C

Razem koszty

zł

1090,19

E

Nadwyżka bezpośrednia (a-c)

zł

109,81

Koszt wyprodukowania  t brykietów

zł

7,55

Wskaźnik opłacalności

%

110,07

Podatek dochodowy

zł

21,96

Zysk

zł

87,84

9

Roczna produkcja

L.p.

Wyszczególnienie

Rodzaj

pracy

J.m.

Ilość

Cena

jedn.

w zł

Wartość

w zł

1

Wartość produkcji

brykiety ze słomy

t

1000,00

300,00

300000,00

A

Razem wartość produkcji

300000,00

Koszty związane z produkcją

1

Koszt zakupu słomy z dowozem

t

1000,00

120,00

120000,00

2

Energia elektryczna

zł

1000,00

35,00

35000,00

3

Wynagrodzenie pracowników

najemna

godz.

4000,00

6,00

24000,00

4

ZUS pracowników

zł

9120,00

5

Worki

szt

20000,00

0,86

17200,00

6

Amortyzacja maszyn

zł

15000,00

7

Rata kredytu i oprocentowanie

zł

0,00

0,00

25500,00

8

Podatek od nieruchomości

zł

2500,00

9

Koszty napraw i remontów

zł

11250,00

Razem koszty produkcji

zł

259570,00

B

Koszty ogólnogospodarcze 5% kosztów

zł

12978,50

C

Razem koszty

zł

272548,50

E

Nadwyżka bezpośrednia (a-c)

zł

27451,50

Koszt wyprodukowania  tony brykietów

zł

7,55

Wskaźnik opłacalności

%

110,07

Podatek dochodowy

zł

5490,30

Zysk

zł

21961,20

30

Analiza kosztów produkcji brykietów ze słomy w gospodarstwie rolnym

o powierzchni do 50 ha UR

Założenia

Produkcja brykietu ze słomy na własne potrzeby 9 ton, przy wydajności maszyny 90 kg

na godzinę. Praca maszyny 8 godzin dziennie. Czas produkcji 12,5 dnia. Koszt zakupu maszyn
do produkcji brykietów 45 tys. zł na kredyt - spłata przez 10 lat, oprocentowanie 7% rocznie.
W kalkulacji nie wyceniono pracy własnej rolnika oraz zakupu słomy (własna z powierzchni
3 ha). Podatek od nieruchomości - 250 zł rocznie. Koszty napraw i remontów 7,5% od war-
tości maszyn rocznie. Amortyzacja 10% rocznie od wartości maszyn.

Wariant I

L.p.

Wyszczególnienie

Rodzaj

pracy

J.m.

Ilość

Cena

jedn.

w zł

Wartość

w zł

1

Wartość produkcji
brykiety ze słomy na własne potrzeby

t

9,00

300,00

2700,00

A

Razem wartość produkcji

700,00

Koszty związane z produkcją

1

Zbiór słomy

t

9,00

20,00

180,00

2

Energia elektryczna

zł

9,00

35,00

315,00

6

Amortyzacja maszyn

zł

4500,00

7

Rata kredytu i oprocentowanie

zł

0,00

0,00

7650,00

8

Podatek od nieruchomości

zł

250,00

9

Koszty napraw i remontów

zł

3375,00

Razem koszty produkcji

zł

16270,00

B

Koszty ogólnogospodarcze 5% kosztów

zł

813,50

C

Razem koszty

zł

17083,50

Zysk/strata

zł

-14383,50

Zakup węgla na własne potrzeby

zł

6

700

4200,00

Strata

zł

-10183,50

3

Założenia

Produkcja brykietu ze słomy (w tym 9 ton na własne potrzeby) przy wydajności maszyny

90 kg na godzinę. Praca maszyny 8 godzin dziennie. Czas produkcji 75 dni. Koszt zakupu
maszyn do produkcji brykietów 45 tys. zł na kredyt - spłata przez 10 lat, oprocentowanie
7% rocznie. W kalkulacji nie wyceniono pracy własnej rolnika oraz zakupu słomy (własna
z powierzchni 18 ha). Podatek od nieruchomości - 250 zł rocznie. Koszty napraw i remon-
tów 7,5% od wartości maszyn rocznie. Amortyzacja 10% rocznie od wartości maszyn.

Wariant II

L.p.

Wyszczególnienie

Rodzaj

pracy

J.m.

Ilość

Cena

jedn.

w zł

Wartość

w zł

1

Wartość produkcji
brykiety ze słomy

t

54,00

300,00

16200,00

A

Razem wartość produkcji

600,00

Koszty związane z produkcją

1

Zbiór słomy

t

54,00

20,00

1080,00

2

Energia elektryczna

zł

54,00

35,00

1890,00

6

Amortyzacja maszyn

zł

4500,00

7

Rata kredytu i oprocentowanie

zł

0,00

0,00

7650,00

8

Podatek od nieruchomości

zł

250,00

9

Koszty napraw i remontów

zł

3375,00

Razem koszty produkcji

zł

18745,00

B

Koszty ogólnogospodarcze 5% kosztów

zł

937,25

C

Razem koszty

zł

19682,25

Zysk/strata

zł

-3482,25

Zakup węgla na własne potrzeby

zł

6

700

4200,00

Zysk

zł

717,75

W ww. analizie rozważono możliwość zastąpienia zakupu węgla na własne potrzeby

poprzez wyprodukowanie brykietów z własnej słomy. Przedstawiono dwa warianty.
W I wariancie zaplanowano tylko produkcję na własne potrzeby i koszty, jakie należałoby
ponieść nie zachęcają do tego typu produkcji. W gospodarstwie tej wielkości (50 ha) jest
jednak możliwość wyprodukowania większej ilości brykietów z własnej słomy - wariant II
i nadwyżka sprzedanej ilości brykietów ze słomy pozwoli nam na pokrycie kosztów oraz
spłatę raty kredytu zaciągnietego na zakup maszyn do produkcji brykietów.

3

Materiały źródłowe

Dr inż. Lesław Janowicz „Wykorzystanie słomy do celów grzewczych”, Europejskie Cen-

trum Energii Odnawialnej.

Benedykt Nowak „Brykietowanie – sposób na efektywne paliwo ze słomy”, Czysta Energia

nr 49.

M. Grzelak, B. Waliszewska „Wartość energetyczna peletu z łąk nadwiślańskich ekstensyw-

nie użytkowanych”, Nauka Przyroda Technologie 2010, tom 4, zeszyt 1.

A. Juchniewicz, M. Szymanek – Katedra Maszynoznawstwa Rolniczego, UP w Lublinie.
Magdalena Lipiecka, Katarzyna Matuszak „Pelety, brykiety – urządzenia do produkcji

i gotowy produkt”, Czysta Energia 6/2008.

Firma ASKET, Poznań.
KKF Falenczyk.
BOŚ Oddział Koszalin.
Bank Gospodarki Żywnościowej Oddział Koszalin.
PROW, MRiRW.
dr inż. Edmund Wach, Bałtycka Agencja Poszanowania Energii.
dr Alina Kowalczyk-Juśko „Kompaktowanie się opłaca”, Agroenergetyka 1/2010.