Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (lata 70. XIX w. – 30. XX w.)

•

twórca podstaw gramat. hist. j.pol.

•

jego teza o analogii jako jednej z przyczyn zmian jęz. dała podstawę szkole

młodogramat.

•

społ. charakter jęz.: antropofonika (fonetyka) i fonetyka (fonologia)

•

rozróżnił głoskę i fonem

•

podstawy rozróżnienia diachronii i synchronii → praska szkoła strukturalistyczna

•

badania dialektologiczne, m.in. słoweńskie we Włoszech, jidysz

•

prekursor językoznawstwa ogólnego, badań nad jęz. dzieci, hist. j.pol., onomastyki

Ferdynad de Saussure (XIX/XX w.)

•

możliwość rekonstruowania systemu fonetycznego n.p. Morfologicznego

•

autor pojęć: językoznawstwo dia- i synchroniczne

podstawy współczesnego językoznawstwa strukturalnego – jęz. jako struktura,

interpretuje wszystkie jego elementy w powiązaniu z innymi; odróżnienie langue (system

znaków i reguł ich tworzenia, abstrakt, urzeczywistnia się w jednostkowych

wypowiedziach, nie jest wytworem pojedynczego człowieka) i parole (urzeczywistnienie

się langue w jednostkowej wypowiedzi pojedynczego człowieka); zmiany w jęz. to

przejście od wcześniejszego stanu jęz. do określonego późniejszego; cel – opracowanie

teorii analizy tekstu, który uważano za twór skończony, miała ona prowadzić do ustalenia

inwentarza znaków oraz ich funkcji i dystrybucji; wprowadzenie rozróżnienia między

fonologią a fonetyką; teza o arbitralności znaku jęz.; znak składa się z: elementu

znaczonego – abstrakcyjne pojęcie – i znaczącego – akustyczna realizacja owego pojęcia;

stosunki syntagmatyczne (między elementami umieszczonymi w konkretnej wypowiedzi) i

paradygmatyczne (związki na poziomie abstrakcyjnym)

Wiktor Porzeziński (XIX/XX w.)

•

1922 – 29 – prof. UW i KUL

1

•

zajmował się językoznawstwem ogólnym, indoeuropejskim, słowackim, bałtyckim

Mikołaj Trubiecki (początek XX w.)

•

pracę naukową rozpoczął w wieku 14 lat, zmarł mając 48

•

jeden z założycieli praskiej szkoły strukturalistycznej

zakres badań: typologia fonologiczna jęz., pierwsze klasyfikacje systemów fon., ogólna

teoria jęz. rosyjskiego i połabskiego,

chronologia procesów w *ps

Roman Jakobson (1. poł. XX w.)

•

kierował ośrodkiem, w którym powstały koncepcje rosyjskiego formalizmu

•

członek praskiej szkoły strukturalistycznej

•

teoria fonologiczna

•

fonem jako wiązka cech dystynktywnych

•

podstawy matrycowej klasyfikacji fonemów n.p. akustycznych cech dystynktywnych

•

def. mianownika jako nośnika czystej funkcji nazywania

•

rozwinął Buhlerowską teorię funkcji znaków jęz. w procesie komunikacji

stworzył: poetykę lingwistyczną, teoret. podst. analizy powstawania (jęz. dzieci) i regresu

(afazje) mowy

Jerzy Kuryłowicz (lata 20. – 50. XX w.)

•

indoeuropeista, semitolog, językoznawca ogólny, strukturalista

•

zajmował się wieloma zagadnieniami jęz., m.in. teorią znaku jęz., hierarchią

elementów jęz.

•

rozwijał izomorfizm

•

obok derywacji semantycznej wyróżnił derywację syntaktyczną

2

•

przedstawił metodę rekonstrukcji wewnętrznej

•

akcentuacja

i apofonia

Noam Chomsky (2 poł. XX w.)

•

gramatyka transformacyjno-generatywna – opis języka ma pokazywać, że każdy

użytkownik jęz. posiada zdolność do tworzenia i rozumienia zdań, z którymi wcześniej się

nie zetknął (kompetencja jęz. użytkowników), dzięki temu, że użytkownik rozporządza

skończoną ilością reguł gramat.; człowiek rodzi się wyposażony w gramat. uniwersalną,

uczy się tylko cech specyficznych dla danego jęz., rozróżnia zdolność rozpoznawania i

stosowania reguł od realizacji aktu mowy

•

akcentuje związek językoznawstwa z psychologią i konieczność prowadzenia

badań nad uniwersaliami języka

•

adekwatność opisu jęz. – dokładne i zgodne z rzeczywistością ujmowanie faktów

jęz.;adekwatność obserwacyjna: popr. rejestruje dane wyjściowe; opisowa: właściwy opis

intuicji jęz. mówiącego; wyjaśniająca: wybranie najtrafniejszej gramat. jęz.

Edmund Gussmann (lata 70. – początek XXI w.)

•

pionier fonologii generatywnej w Polsce: fonem jest jednostką generowaną w

umyśle mówiącego, zbudowaną z uniwersalnych, binarnych cech dystynktywnych

wyrażających artykulacyjne, akustyczne i percepcyjne właściwości segmentów; fon. gen.

szuka właściwości wspólnych dla różnych języków świata, gdyż postuluje istnienie

specyficznych dla człowieka wrodzonych struktur języka

•

pracował na UMCS-ie i KUL-u

•

członek Komitetu Językoznawstwa PAN

Młodogramatycy (koniec XIX w.)

•

teza bezwyjątkowości praw głosowych: jeśli w jakimś jęz. lub dialekcie zachodzi

określona zmiana fonet., to zachodzi ona u wszystkich użytkowników i we wszystkich

wyrazach, w których są ku niej warunki → badania dialektologiczne, które ją obaliły

•

naukowe podstawy metody porównawczo-hist.

3

•

założenie, że przyczyny wszystkich zmian jęz. są zlokalizowane w psychice

nosicieli jęz. → zanegowanie istnienia jęz. jako ogólnej normy społ.

•

rozwijający wpływ na badania diachroniczne, określenie przedmiotu

językoznawstwa jako nauki, ograniczenie subiektywizmu

Kazańska szkoła lingwistyczna (lata 70./80. XIX w.)

•

wprowadzenie pojęcia fonemu – abstrakcyjna jednostka jęz. będąca ekwiwalentem

dźwięku, decyduje o znaczenia

•

podstawy fonologii: inwariant fonologiczny i warianty fonemów

•

próba klasyfikacji wariantów: dywergenty niemotywowane, motywowane

otoczeniem dźwiękowym, motywowane przynależnością danej jednostki gram. do

określonej klasy gram.

[Baudouin de Courtenay]

Praska szkoła strukturalistyczna (lata 20-30. XX w.)

•

założenia metodologiczne de Saussure'a

•

„język jest systemem środków wyrazu przystosowanych do pewnego celu”, funkcja

znaku jest determinowana przez jego budowę, żadnej pojedynczej zmiany nie można

zrozumieć bez odniesienia do całego systemu, zmiana zachodzi najpierw w parole, a

potem wchodzi do langue

•

te same metody do b. syn- (pojęcie ewolucji) i diachronicznych (pojęcie systemu)

•

cechy dystynktywne fonemu – cechy artykulacyjne

•

Mathesius: teoria aktualnego rozczłonkowania zdania

•

kulturotwórcza funkcja jęz. ogólnego

•

Bühler: wielofunkcyjność znaku jęz.

•

dwie funkcje fonemów: odróżniająca i odgraniczająca

•

jęz. wew. – jęz. myśli i pojęć – oraz jęz. uzew. – jęz. obrazów wyrażony w mowie lub

4

piśmie

•

jęz.: emocjonalny (ekspresja) i intelektualny (do komunikacji i przekazywania inf.)

[Baudouin de Courtenay]

Akcentuacja

– system akcentowy danego języka.

Apofonia

– alternacja samogłoskowa: jakościowa, ilościowa.

Arbitralność znaków jęz.

– niemotywowalność – dowolność formy dźwiękowej w

stosunku do znaczenia; wyjątek: onomatopeje. Arbitralność absolutna – kiedy nie można

dopatrzeć się żadnego związku brzmienia ze znaczeniem wyrazu, arbitralność względna –

częściowo motywowane, znaczenie może wynikać z budowy, np. dziewięt-naście.

Akt mowy

– skierowane przez nadawcę do odbiorcy wypowiedzenie, którego celem jest

przekazanie za pomocą znaków jęz. de Saussure akcentował jego indywidualny charakter,

zwracał uwagę na to, że obraz akustyczny nie jest tożsamy z dźwiękiem, ale ma charakter

psychiczny.

Model Bühlera:

rzeczywistość

f. symbolicza

znak

f. ekspresywna

f. impresywna

nadawca

odbiorca

Schemat Jakobsona:

kontekst (f. poznawcza)

komunikat (f. poetycka)

nadawca --------------------------------------------------- odbiorca

(f. emotywna)

kontakt (f. fatyczna)

(f. impresywna)

5

kod (f. metajęz.)

Klasyfikacja Austina:

•

performatywy – tworzą rzeczywistość, np. wyrok sądu, zawarcie zw.

małżeńskiego, formuły religijne; musi być 1 os. l.poj., odpowiednie okoliczności i osoba

uparawniona

•

konstatacje – stwierdzenia, podlegające kryterium prawdziwości

•

lokucja – sam komunikat, informacja

•

illokucja – cel aktu mowy, intencja nadawcy, np. rozkaz, nakaz, obietnica

•

perlokucja – oczekiwany efekt komunikatu, np. zdenerwowanie, rozśmieszenie

odbiorcy

Klasyfikacja Searle'a:

•

a. bezpośredni – intencja zawarta w komunikacie, bezkontekstowy

•

a. pośredni – intencja niewyrażona wprost, kontekstowy

•

asercja – przedstawia sądy i oceny, np. wyrażenie podziwu

•

ekspresywa – wyrażenie emocji, np. gratulacje

•

komisywa – deklaracja jakiegoś działania, np. obietnica

•

deklaratywa – zmiana rzeczywistości, np. ogłoszenie wyroku

•

dyrektywa – wywiera nacisk na odbiorcę, np. prośba

Delimitacyjna funkcja dźwięków

– pewne cechy dźwięków sygnalizują granice

między morfemami lub wyrazami.

Derywacja syntaktyczna (składniowa):

1. skończony ciąg rządków symboli, w którym istnieje rządek początkowy (jeden symbol

początkowy) i w którym każdy kolejny rządek powstaje z rządka poprzedzającego poprzez

zastosowanie jednej reguły gramat.

2. struktura zdań powstałych w wyniku zastosowania różnych transformacji

6

Fonem

– abstrakcyjna, funkcjonalna jednostka jęz. planu wyrażania, o cechach

dystynkt., definiowana tylko poprzez jej miejsce w systemie (w jakie wchodzi z innymi

fonemami). Realizuje się fizycznie przez pewien ściśle określony zbiór głosek. Szkoła

praska: definiuje za pomocą przysługujących mu fonologicznych cech dystynktywnych; jest

strukturą złożoną z prostych jednostek fonolog. cech dystynkt.

Fonetyka

– bada dźwięki mowy pod względem ich cech artykulacyjnych (sposobu

wytwarzania za pomocą narządów mowy), akustycznych (fizycznych), audytywnych

(odbieranych) i psychofonetycznych (jakie reakcje wywołują u odbiorcy). F. synchroniczna

bada dźwięki w danym momencie czasu, a diachroniczna pokazuje zmiany na przestrzeni

czasu, pod względem ewolucji.

Fonologia

– analizuje rolę dźwięków mowy w procesie porozumiewania się, skupia się

na tych właściwościach, które są wykorzystywane jako sygnały niosące inf. F.

dystynktywna: dźwięki służą jako sygnały umożliwiające rozróżnienie znaczeniowo

nietożsamych wyrażeń. Kiedy różnica fonetyczna występująca między dwoma

wyrażeniami, mówimy o opozycji fonologicznej. Fonologia ma ustalić, które właściwości

dźwięków spełniają f. dystynkt.

Hipoteza notratycka

– zakłada, że istniał wspólny jęz.-przodek dla co najmniej kilku

wielkich znanych dzisiaj rodzin jęz., uczeni XX-wieczni przebadali ok. 600 rdzeni wyr. w

rodzinach jęz., dostrzegając podobieństwo i próbując zrekonstruować pierwotną,

nostratycką formę wyrazu. Teoria opiera się tylko na podobieństwach leksykalnych, które

mogą być skutkiem zapożyczeń. Jest jednym z uzasadnień monogenezy.

Monogeneza jęz.

– zakłada, że wszystkie jęz. pochodzą od jednego wspólnego jęz.,

bo mają podobną strukturę gramat. i leksykę (budowa zdania, liczba, rodzaj, odmienne

'być'). Języki są kompatybilne, czyli przekładalne.

Inwariant

– element jęz. traktowany jako niezmienny w przeciwieństwie do wariantów,

które są jego zmiennymi realizacjami w zależności od kontekstu.

Izomorfim

– paralelizm zachodzący między stroną dźwiękową a semantyczną jęz.; obie

7

płaszczyzny są zorganizowane w podobny sposób, np. członem konstytutywnym sylaby

jest samogłoska lub sonant zgłoskotwórczy, a akcesoryczym – spółgłoski, członem

konstytutywnym zdania jest orzeczenie, a akcesorycznym pozostałe cz. zdania.

Język

– system znaków służący ludziom do porozumiewania się, twór społ. de Saussure

wyróżnił langue i parole (s. 1). Chomsky: nieskończony zbiór zdań zbudowany ze

skończonego zbioru symboli za pomocą skończonego zbioru reguł. Generatywiści:

rzeczywistość umysłowa, która leży u podstawy mówienia i tworzy kompetencję jęz.

Funkcje języka

– relacje jęz. do szeroko rozumianego środowiska – Bühler, Jakobson

(s. 5).

Halliday:

•

instrumentalna – wyrażanie potrzeb

•

regulująca – wyrażanie rozkazów, regulacja życia społ.

•

interaktywna – kontakty międzyludzkie

•

reprezentująca – przetwarzanie wiedzy

•

heurystyczna – do nauki

•

personalna – wyraża emocje i odczucia

•

f. imaginacji – przekazywanie myśli i wyobrażeń

Kiklewicz:

•

nominatywna – nazywa rzeczywistość, oswaja świat

•

kognitywna – źródło inf. o świecie, pomaga poznać świat

•

dekodująca – służy do zrozumienia tekstów

•

komunikacyjna – umożliwia relacje społ.

•

aktywna – wyraża stany emocjonalne, psychiczne i intelektualne

•

magiczna – jęz. oddziałuje na rzeczywistość, np. życzenia

8

System językowy

– uporządkowany wew. i posiadający określoną strukturę zbiór

elementów i relacji, które między nimi zachodzą. Zależności te zachodzą wew. płaszczyzn

(fonologią, morfologią...) i między nimi.

Kompetencja językowa

– implicytna (nieuświadomiona) znajomość jęz.

charakteryzująca użytkowników, pozwala tworzyć i rozumieć nowe zdania, których się

wcześniej nie słyszało, odróżniać zdania gramat. poprawne od niepopr., parafrazować

wyr., rozpoznawać wieloznaczność zdań. Przeciwieństwo rzeczywistego posługiwania się

jęz., wg Chomskyego zjawisko psychiczne.

Język naturalny

– powstały na drodze rozwoju hist., zróżnicowany geograficznie i

społ., opozycyjny do jęz. sztucznych, formalnych i programowania, jego wyrażenia są

polisemiczne (wieloznaczne), w rozwoju hist. podlega powolnym, ciągłym zmianom.

•

jęz. etniczne

żywe – nauczone nieświadomie

martwe

zrekonstruowane (pie, scs)

wegetujące – mogące powstać

odcyfrowane:

egipski,

w sprzyjających warunkach

sumeryjski

•

sztuczne – międzyetniczne, np. esperanto, kreolski

•

tajne

Kontakty językowe

– zachodzą na terenach zamieszkanych przez min. dwie gr.

etniczne oraz tam, gdzie są dwa jęz. urzędowe → interferencja – przenoszenie

zwyczajów z jednego jęz. do drugiego, efekt używania jęz. obcego, także przy

tłumaczeniach. Interferencja zachodzi na poziomie fonologicznym, np. zmiękczone s, z, c

zamiast miękkich, twarde l zamiast l (Kresy), słowotwórczym, np. zastąpienie polskiego

przyrostka -ic przez rosyjski -icz, -owicz, -ewicz, fleksyjnym, np. dialekt śląski stosuje

niem. strukturę cz. przesz. dok. – mam zrobione zamiast zrobiłem. Przy kontaktach nie da

się utrzymać jęz. w całkowitej czystości.

Adstrakt – jęz., z którego na terenie dwujęz. lub wielojęz. inny jęz. czerpie

zapożyczenia, np. niemiecki → j. łużyckie.

9

Substrat – jęz. ludności tubylczej, na który nawarstwia się jęz. ludności

napływowej, np. mazurzenie ← staropruski.

Superstrat – jęz. ludności, która nawarstwiła się na ludność tubylczą, np. pol. na

terenach Prusów.

Dwujęzyczność

– posługiwanie się na co dzień dwoma różnymi jęz.; głównie na

terenach o mieszanym składzie etnicznym → wymusza mówienie jęz. drugiej grupy;

zwykle dot. przedstawicieli mniej znaczącej gr.; źródło powstawania jęz. mieszanych i kalk

jęz., które mogą prowadzić do zmiany struktury danego jęz.

Językoznawstwo stosowane

– nauka o możliwościach wykorzystania osiągnięć j. w

różnych dziedzinach życia i dyscyplinach nauk. Badania nad: efektywnością nauczania

jęz. obcych, poprawnością jęz., udoskonalanie kodów do przekazywania inf. w

telekomunikacji, teoria przekładu, logopedia, polityka i kultura jęz., opracowywanie

alfabetów dla niepiśmiennych grup jęz.; glottodydaktyka.

Językoznawstwo matematyczne

– zajmuje się konstruowaniem formalnych modeli

struktury języków naturalnych i ich fragmentów, teorią gramatyk formalnych

1

, użyteczna w

badaniu języków programowania. Wykształciło się w latach 50. w związku z pracami nad

tłumaczeniem maszynowym; rozwinęła się z teorii gramat. generatywnej Chomskyego.

1

Gramatyka formalna – alfabet symboli danego jęz., symboli pomocniczych i tzw. reguły

wprowadzania (produkcje).

Językoznawstwo hist.-porównawcze

– rozwój jęz. pokrewnych i wyjaśnianie

zaszłych w nich zmian, rekonstrukcja niezaświadczonych prajęz.

Morfem

– najmniejsza grupa fonemów, która niesie ze sobą znaczenie i której nie można

podzielić na mniejsze jednostki znaczeniowe. Funkcje: semantyczna/referencyjna

(odniesienie do zjawisk pozajęz.) i syntaktyczna/wewnątrzjęz. (sygnalizuje relacje

wewnątrztekstowe). Ze względu na łączliwość: samodzielne (swobodne) i związane.

m. leksykalny – samodzielny lub związany, obecny w każdym leksemie, dominuje

f. semantyczna

m. słowotwórczy – związany, dominuje f. semantyczna, współtworzy leksemy

10

pochodne: prefiks, sufiks, interfiks

m. gramatyczny – związany, dominuje f. syntaktyczna, tworzy regularne

konstrukcje, sygnalizujące podrzędność syntaktyczną

Morfologia

– zajmuje się regułami odmiany i budowy wyrazów → zespołem reguł

tworzenia i rozpoznawania form fleksyjnych leksemu oraz zespołem reguł określających

sieć stosunków motywacji między elementami zasobu leksykalnego danego jęz. i

środkami rozbudowy tego systemu. Opisuje gramat. wyr. i jego strukturę.

Składnia

– zajmuje się budową wypowiedzeń (zdań, równoważników): funkcje wyr. w

zdaniu (np. podmiot, orzeczenie), zależności między wyr. (np. zw. zgody, rządu),

pozycyjność (szyk wyr.), *sposoby łączenia morfemów w zdania*.

Synchronia

– bada jęz. w danym momencie jego rozwoju, bez odniesień do

wcześniejszego stanu, sposób funkcjonowania mechanizmu jęz. niezależnie od

pochodzenia jego poszczególnych elementów: funkcje poszczególnych elementów i ich

miejsce w systemie. Język – system elementów, które pozostają w określonych relacjach.

Od de Saussure'a.

Diachronia

– bada rozwój jęz. z punktu widzenia zmian, którym podlega w czasie;

najczęściej stosuje metodę hist.-porównawczą. Stąd wywodzi się gramat. hist. i historia

jęz.

Słowotwórstwo

– zajmuje się sposobami powstawania nowych wyr. w jęz. –

synchroniczne (funkcjonalne) zajmuje się strukturą słownictwa i bada, w jaki sposób

użytkownicy zwiększają jego zasób, derywacją; s. diachroniczne (genet./hist.) zajmuje się

hist. procesem powstawania nowych słów.

Derywacja

– proces tworzenia wyr. przez zmianę fonologicznej postaci podstawy

słowotwórczej

Afiksacja – za pomocą dodania afiksów, np. prze-pisać, bieg-acz

Derywacja wsteczna – skrócenie wyr. o afiks, np. zwis (od zwisać), bieg (od biegać)

Konwersja – zmiana podstawy za pomocą paradygmatu fleksyjnego, np. zły → zła

11

Derywaty:

mutacyjne – zmiana znaczenia, np. książka → księgarnia

transpozycyjne – zmiana paradygmatu, bez zmiany znaczenia, np. biegać

(czasow.) → bieganie (rzecz.)

modyfikacyjne – dot. tego samego desygnatu, tylko pewna zmiana znaczenia, np.

dom → domek

tautologiczne – brak zmiany znaczenia, powstają synonimy, np. strona → stronica

Typologia języków

– klasyfikacja jęz. ze względu na ich budowę, nie związki hist.-

genet. i geograf., rodz. językoznawstwa porównawczego o charakterze synchronicznym.

Fonologiczna – bierze pod uwagę ilość spółgł. i samogł., iloczas, intonację, regestr

(ton w przebiegu sylaby): jęz. spółgł., samogł., prozodyczne, nieprozodyczne.

Morfologiczna – stopień zespolenia morfemów gramat. z m. leksykalnymi, stopień

kumulacji funkcji w m. gramat.: jęz. aglutynacyjne, afiksalne, fleksyjne, alternacyjne,

izolujące.

Syntaktyczna – schematy składniowe, które dominują w jęz.: jęz. koncentryczne,

ekscentryczne: przypadkowe (znaczenie zależy od przypadka) i pozycyjne (znaczenie

zależy od szyku wyrazów w zdaniu).

Leksykalna – stopień rozwoju wyr. oznaczających pojęcia abstrakcyjne w stosunku

do wyr. konkretnych.

•

J. afiksalne – tworzą formy gramat. poprzez dodanie afiksu (morfemu

słowotwórczego), np.

•

J. aglutynacyjne – mają fleksję i derywację (tzw. zlepkowe), np. węgierski.

•

J. alternacyjne – dodają interfiks (tzw. fleksja wewnętrzna), np. arabski, hebrajski.

•

J. fleksyjne – dodają końcówkę do tematu, tzw. fleksja zewnętrzna, np. polski,

włoski.

•

J. izolujące – brak słowotwórstwa i fleksji, np. chiński.

12

Liga językowa

– gr. jęz. różnego pochodzenia, które wytworzyły wiele wspólnych cech

w systemie gramat. i fonolog. na skutek długotrwałego wzajemnego oddziaływania; m.in.

kalki frazeolog., zapożyczenia leksykalne.

Bałkańska l. jęz.: albański, bułgarski, macedoński, nowogrecki, SE gwary serbsko-

chorwackie, podobieństwa najczęściej są kalkami z nowogrec., analityczna deklinacja,

zanik bezokolicznika, postpozycyjny rodzajnik, cz. przysz. z posiłkowym chcieć.

Uralo-ałtańska l. jęz.: uralskie, ugorfińskie, fińskie, tureckie, mongolskie.

Prajęzyk

– jęz., który dał początek rodzinie jęz., np. łacina dla romańskich, prasłowiański

dla słowiańskich. Niektóre mogą być badane i opisywane n.p. zachowanych zabytków

piśmienniczych, inne rekonstruowane n.p. jęz., które się z nich rozwinęły. Rozpad prajęz.

odbywa się stopniowo i powoli, najpierw różnicowanie na dialekty, które z czasem tracą

łączność między sobą i rozwijają się w różnych kierunkach, co powoduje ich ogromne

zróżnicowanie i prowadzi do traktowania ich jako oddzielne jęz.

Rodzina językowa

– gr. jęz., które powstały na drodze ewolucji dialektów

różnicujących się z prajęz. Pokrewieństwo jednostopniowe – bezpośrednio z prajęz., np.

romańskie; kilkustopniowe – można wyróżnić kilka pośrednich prajęz., które składają się z

kilku podrodzin, np. indoeuropejskie: indyjskie, irańskie, germańskie, romańskie,

słowiańskie.

Gramatyka historyczna

– bada rozwój języka w ujęciu diachronicznym, czyli na

przestrzeni wieków. W jej obrębie sprawdza się, jakie zmiany zaszły w systemie

fonetycznym, słowotwórczym, fleksyjnym i składniowym.

Historia jęz. polskiego

– należy do pie (konstrukt teoretyczny, niepoświadczony) →

rozbicie wspólnoty pie na: germańską, romańską i bałtosłowiańską → bałtosłowiańska na:

prabałtycką i prasłowiańską → wschodnio- (ros., białorus., ukr.), południowo- (słow., bułg.,

chór., maced.) i zachodniosłowiańska (łużycka i lechicka → połabski, polski)

Scs to najstarszy j. literacki Słowian: obecnie uzywany w cerkwiach, powstał sztucznie w

IX w. stworzony przez Cyryla i Metodego – alfabet oparty na minuskule greckiej, tzw.

gładolica, fleksja, fonetyka i słownictwo z dialektów maced., składnia i cz. słownictwa z

greki i łaciny, cyrlicę stworzyli na wygnaniu w Bułgarii.

Kolejność zjawisk jęz. ustala się metodą chronologii względnej (względem innych zjawisk)

oraz bezwzględnej (n.p. zabytków jęz.).

13

Akcent – najpierw ruchomy i swobodny, np. w Bogurodzicy są formy zyszczy, słysz_ – a.

swobodny, ustabilizował się na 1. sylabie ok. XIV w. (zachował się na Podhalu). A.

paroksytoniczny po zaniku iloczasu (ok. XV).

Kontrakcja – ściągnięcie grup oja → a, oje → e. Występowały w odmianie przym. z

zaimkiem anaforycznym.

Metateza (VIII/IX): TorT → TroT, TolT → TloT → TłoT, TerT → TreT → TrzeT, TelT → TleT

Przegłos (IX/X): spółgł. miękka + a/o + t,d,s,z,n,r,l,ł – tu zaszedł przegłos. W Bulli (1136)

imiona po przegłosie.

(1. lechicki) ĕ/e (2. polski)

Wokalizacja jerów (X/XI) – słaby w wygłosie, w sylabie przed sylabą z samogł. pełną, w

sylabie przed sylabą z jerem mocnym; mocny uległ wokalizacji do e.

Jer w pozycji napiętej: wygłos -ъjъ → -y, -ьjь → -i; śródgłos -ьj- → -ij-, -ьj- → -ij- → -yj-;

nagłos jь- → i-/Ø

Wzdłużenie zastępcze – zanikający jer słaby po spółgł. dźwięcznej oddawał swój iloczas

samogł. pełnej, np. vozъ → wóz.

r sonantyczne – ṛ → TarT, ṛ' → T'arT (t,d,s,z,n,r,l,ł), ṛ' → T'er(z)J (inna spółgł.)

Samogł. nosowe – ǭ → spółgł. twarda + ą, ē → spółgł. miękka + ą, ĕ → spółgł. miękka +

ę, ǫ → spółgł. twarda + ą

Palatalizacje prasłowiańskie:

•

VI/VII jotacyzacja – pj, bj, mj, vj → pl', bl', ml', vl' → p', b', m', v'

nj, rj, lj → n', r', l'

tj, dj → t', d' → c, dz

kj, gj, xj → cz, dż, sz

stj → szcz

•

III–V: I palatalizacja wsteczna – k, g, x + ṛ', ļ', ь → cz', ż', sz'

•

VI–VII: II palatalizacja wsteczna – cofnęła się po XVI w.

III palatalizacja postępowa – i, ь, ę + k, g, x → c', dź, sz

palatalizacja polska – y → i, wsteczna przez e

Rozwój l: twarde → ł, zmiękczone przed samogł. przednią → l, miękkie (z jotacyzacji) → l

14

Rozwój r: twarde, zmiękczone → rz, miękkie (z jotacyzacji) → tzw. r frykatywne – w XII w.

zaczęło łączyć się z r'

Deklinacje – kryterium podziału był przyrostek tematyczny: I o-tematowa, męsko-nijaka,

D. -a; II u-tematowa, kilkanaście rzeczow. męskich, D. -u; III a-tematowa, żeńska, M. -a/i;

IV i-tematowa, męsko-żeńska, D. -i; V spółgłoskowa, wszystkie rodz., miała 5 podtypów.

Ekspansja końcówek II dek.:

D. -a -u

M. -i/y

-ove

C. -u -ovi

D. - ъ/ь

-ovъ → -ów

Rekonstrukcja wewnętrzna

– odtwarzanie najstarszych form jęz. n.p. analizy

obocznych form w danym jęz., ich funkcji i miejsca w systemie. Jeśli w jęz. istnieją dwie

oboczne formy synonimiczne, jedna regularna, a druga wyjątkowa, to ta wyjątkowa będzie

starsza i jej użycie często jest ograniczone do idiomów, np. innymi słowy/słowami.

Onomastyka

– zajmuje się nazwami własnymi: ich wyjaśnianiem, znaczeniami

przeszłymi i obecnymi, funkcjonowaniem zarówno w języku jak i społeczeństwie, budową

oraz historią. Nomen proprium jest rzeczownikiem (lub ich zbiorem) posiadającym

jednostkową referencję, czyli zdolność wskazywania konkretnego, niepowtarzalnego

obiektu celem odróżnienia go od innych w rzeczywistości pozajęzykowej, realnej lub

wyobrażonej, współczesnej lub przeszłej. Nazwa nie posiada znaczenia leksykalnego, ale

może mieć inne możliwe do odczytania znaczenia. Propria znajdują się w deiktycznym

podsystemie językowym, którego funkcją jest wskazywanie indywidualnych obiektów w

zbiorach utworzonych przez appellativa. Między danym przedmiotem a wyróżniającą go

nazwą własną zachodzi ścisły, bezpośredni związek zwany referencją lub denotacją, który

jest wynikiem aktu nazwania (nominacji). Związek ten jest stały – zawsze, w każdym akcie

mowy i kontekście, dana nazwa własna będzie wskazywać ten sam indywidualny obiekt.

Antroponimia: imiona, nazwiska, przezwiska, przydomki, nazwy etniczne.

Chrematonimia: nazwy kulturowe. Kosyl: ujęcie wąskie – niektóre materialne wytwory

ręki ludzkiej, przemysłowe lub rękodzielnicze, jednostkowe lub seryjne, takie, które nie są

trwale związane z określonym krajobrazem; nie zalicza się ideonimów i obiektów

użyteczności publicznej. Breza: ujęcie szerokie – uznaje ideonimy oraz szeroko pojęte

obiekty kultury materialnej i duchowej.

15

Toponimia: nazwy geograficzne, m.in. oronimy, hydronimy, urbonimy.

Funkcje nazw własnych: identyfikacyjna

(Rutkowski) • deskrypcyjna – skrótowo opisuje obiekt – i magiczna (imiona życzące),

relacja nazwa–obiekt

• pamiątkowa i aluzyjna, relacja nazwa–sytuacja

• ekspresywna, relacja nazwa–kreator

• impresywna, relacja nazwa–użytkownik

• poetycka, relacja nazwa–nazwa

Językowy obraz świata

– termin wywodzi się z XIX-wiecznej koncepcji Humboldta: w

jęz. zawarty jest swoisty ogląd świata, wew. forma, która pośredniczy między jęz. a

światem.

Sapir i Whorf: zależność jęz. od kultury i warunków życia – warunku kult.-społ. wpływają

na kształt jęz., a następnie jęz. determinuje sposób ujmowania świata.

Kognitywiści amerykańscy: konceptualizacja świata zawarta w jęz.

Apresjan: naiwny obraz świata utrwalony w jęz.

Tokarski: sposób ujmowania świata dający się odczytać z faktów jęz. (cech fleksyjnych,

derywacyjnych, frazeologizmów, synonimów) świadczących o swoistej kategoryzacji

świata oraz konotacji i stereotypów wiązanych z nazywanymi obiektami.

gramat.: np. kobiety jako nie-osoby – szafy, stoły, kobiety stały; mężczyźni stali

derywacja: np. niedźwiedź 'lubi jeść miód' – *medvĕdъ

frazeologia: np. śmierć – gryźć ziemię, kopnąć w kalendarz, udać się na łono Abrahama

kategoryzacja: pola wyrazowe, np. ang. to wash, pol. prać, myć; różne znaczenia

zdawałoby się tego samego słowa w różnych jęz., np. pol. los 'to, co wypadło

przypadkowo', zakłada możliwość nieakceptowania, ros. sud'ba 'coś, co przydarzyło się

niechciane, ale nieprzypadkowo', lepiej się temu nie sprzeciwiać

konotacje semant.: skojarzenia, np. 'zmienność', 'nietrwałość' dla wiatru (wietrznica)

16