271

Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej im. H. Ko∏∏àtaja w Krakowie nr 402

2003

s. 271–276

SESJA NAUKOWA z. 90

Wanda Zątek

Akademia Rolnicza w Poznaniu

Przydomowy ogród wiejski – dawniej i dziś

1. Wstęp

Zagrodę czy gospodarstwo jako część osiedla wiejskiego wyróżnia swoisty

charakter zwartej grupy zabudowań i towarzyszącej im roślinności. Ten swoisty

charakter zabudowań, często kształtujący odpowiedni typ wsi, jest tematem licz-

nych prac architektów, urbanistów, etnografów, a współczesny zanik tej typowości

jest też przedmiotem ich troski [Raszeja]. Duże znaczenie dla odrębności wiejskich

zagród, siedlisk, czy sadyb w krajobrazie wsi ma też, jak wspomniano wyżej, zieleń

– jej skład gatunkowy i rozmieszczenie wokół zabudowań. Liczba prac dotycząca

tego tematu jest jednak zdecydowanie mniejsza; poświęćmy więc mu nieco uwagi.

We wszystkich prawie programach perspektywicznego rozwoju agroturystyki

podkreśla się potrzebę zachowania charakterystycznych cech krajobrazu wiejskiego

jako bardzo ważnego waloru przyciągającego turystów. Jednak niekiedy (w ostat-

nich latach szczególnie) w trosce (nadmiernej chyba) o upodobania gości wprowa-

dzamy zmiany w obejściach wiejskich siedlisk, zmieniając je, a przy okazji naru-

szając lub niszcząc to co jest w nich szczególnie cenne. W naszych wysiłkach dla

rozwoju agroturystyki mamy już za sobą zabiegi o jakość tego co określamy bazą

noclegową (łącznie z warunkami sanitarnymi) dużo uwagi poświęcamy również

wyżywieniu… Proponuję obecnie zająć się przydomowym ogrodem w gospodar-

stwie agroturystycznym, jego niezwykle również ważną rolą w kształtowaniu kra-

jobrazu wsi. Jest to szczególnie istotne dla gospodarstw położonych nieco dalej od

kompleksu leśnego, czy brzegu jeziora, a może być także ważne dla wczasowiczów

o ograniczonej, z różnych względów, możliwości sprawnego poruszania się.

2. Ogród wiejski dawniej

Historia ogrodów jest bogata lecz opiera się głównie na historii ogrodów re-

zydencjonalnych (właścicieli ziemskich, ogrodów przyklasztornych). Trudniej jest

znaleźć historyczne dane o początkach przydomowych ogrodów chłopskich na

272

273

wsiach. Nie mają trwałych elementów, które by się zachowały, więc łatwo ulegały

zatarciu. Nawet dawne ryciny, szkice, obrazy też przedstawiają głównie ogrody

szlacheckie, przykościelne, rzadziej przydomowe ogrody chłopskie. Nie wiele jest

źródeł pisanych; większość bowiem wiadomości o tych sprawach, w bardzo daw-

nych czasach przekazywana była ustnie. Informacje znajdujemy jedynie w pracach

dotyczących historii wsi, gospodarstw wiejskich, roślinność bowiem towarzyszyła

zagrodzie już od momentu jej powstania [Baranowski].

Jak dowiadujemy się z prac B. Baranowskiego, za pierwsze ogrody chłopskie

uważać można powierzchnie przydzielone w XIII wieku bezrolnym chłopom, jako

ważne źródło ich wyżywienia. Uprawiano wówczas kapustę, rzepę, ale również

chmiel (w XIII w. owoce chmielu oddawane były jako danina, a raczej dziesięcina

kościelna), a później także proso, len, zboża. W tym też okresie na każdym siedlisku

chłopskim, a także na miedzach, sadzono drzewa owocowe, głównie jabłonie i gru-

sze. Dalsze rozszerzenie zakresu uprawianych roślin następuje w XVI wieku, kiedy

do Polski przenikają wpływy ogrodnictwa włoskiego.

Przez lata całe ogród chłopski miał głównie znaczenie użytkowe. Ogród, czy

tylko jego fragment, który można by określić jako ozdobny, pojawia się pod koniec

XVII i na początku XVIII wieku. Nastąpiło to pod wpływem wielkiego rozwoju

w tym czasie ogrodów przy dworach, rezydencjach magnackich i przy posiadło-

ściach dostojników kościelnych. Duże znaczenie miało także uwłaszczenie; przy-

dzielone zabudowania ogradzano – plecionkami żerdziowymi, potem parkanem

z żerdzi lub sztachetami, a przed domem pojawiają się rośliny kwitnące, które jako

tzw. ogródki przedokienne stają się częstym elementem ozdobnym chłopskiej sie-

dziby.

Wcześnie też w ogrodach chłopskich pojawiają się zioła (mięta, bylica boże-

drzewko, rumianek, lubczyk, szałwia, piołun i nagietek) a niektóre z nich charakte-

ryzują się ozdobnymi kwiatami. Sadzone w miejscach nasłonecznionych były czę-

ścią wspomnianego ozdobnego ogródka przedokiennego. Ich powszechność cha-

rakteryzuje wieś końca XVIII i początku XIX wieku. W tym też okresie pojawiają

się pisma z poradami zachęcające do upraw także kwiatów i ziół. Należy tu wymie-

nić czasopismo „Ogrodnik Polski”, a szczególnie książeczkę Izabeli Czartoryskiej

„Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów” wydaną w 1805 roku [Czartoryska].

Wśród roślin ozdobnych w tym okresie dominują: rezeda, groszek, lewkonie,

lwie pyszczki, maki. E. Jankowski w swym opracowaniu „Dzieje ogrodnictwa

w Polsce” nie pominął ogrodów wiejskich i wyraźnie opisuje, że przed włościański-

mi chatami, a zwłaszcza tam gdzie były dziewczęta, widywało się malwy, wrotycz,

nagietki i aksamitki.

Chłopskie ogrody przydomowe na szerszą skalę zaczynają się upowszechniać

na początku XX wieku, przybierając różne formy. Charakterystyczny dla polskiej

wsi był usytuowany między chałupą a drogą biegnącą przez wieś, głównie od strony

południowej, tzw. przedogródek. Był on swego rodzaju „wizytówką” mieszkańców

272

273

zagrody. Urządzenie przedogródka było indywidualne i wynikało z upodobań, przy-

zwyczajeń, niekiedy rodzinnych zwyczajów mieszkańców, a także wpływów po-

stronnych (miejscowego dworu). Nie łatwo jest więc wskazać różnorodność i regio-

nalną odrębność, jako cechy etniczne sztuki ludowej. Plessner, jeden z nielicznych

badaczy ogrodu wiejskiego [Drożdż-Sczybura], wskazuje na geometryczne rabaty

i grządki na Kurpiach, w Wielkopolsce – obsadzone bukszpanem dywany kwiato-

we, w Rzeszowskiem – powszechność zgrupowań białych lilii przy ścianie budynku

(dziś już tak rzadko widywane w ogrodach). Autor ten wspomina jeszcze jeden ele-

ment dawnego, przydomowego ogrodu na wsi (bardzo ważny też dla współczesnego

ogrodu w gospodarstwie agroturystycznym szczególnie), tzw. gaik. Było to miejsce

porośnięte murawą i ocienione lipami, jesionami lub innymi charakterystycznymi

dla danego regionu drzewami, miejsce, które było wykorzystywane do odpoczynku

w upalne dni lata.

Z upływem czasu zestaw roślin ozdobnych powiększał się. Traczyński opisując

ogrody wsi kieleckiej z drugiej połowy XIX wieku, wymienia także: astry, rudbekie,

dalie, piwonie i rozpowszechnione w okresie międzywojennym – oksy, ostróżki,

irysy. Większość z tych roślin wchodziła w zestaw bukietów w wazonach, utrwa-

lonych na obrazach lub bukietów suchych układanych przy lub za obrazami o te-

matyce religijnej. Dekorowano także nimi krzyże i przydrożne kapliczki (zwyczaj

zachowany do dziś).

W tym samym czasie rozpowszechniły się też krzewy ozdobne, głównie bez

lilak, bez czarny, jaśmin i kalina koralowa. Drzewa natomiast sadzono na skraju

ogrodu lub przy budynkach, by ich gałęzie pięknie osłaniały dach domu i rzucały

przyjemny cień na podwórze. Co charakterystyczne – nigdy nie sadzono drzew

szpilkowych, uważając, że ich miejsce jest w lesie (!) [Kruger]. Rozrastające się

dużymi koronami drzewa sadzono także przy budynkach gospodarczych żeby chro-

niły je w czasie pożaru. Tak więc zieleń wiejskich ogrodów, też w dawnych czasach

- była nie tylko ich ozdobą, ale spełniała także wiele użytecznych funkcji, m.in.

także ochrony przed kurzem, hałasem…

3. Ozdobny ogród wiejski – współcześnie

Powszechnie znane są symptomy zmian na współczesnej wsi. Przypomnijmy

– wiążą się one ze zmianami w sferze gospodarczej i społecznej; są to, między

innymi, następujące zjawiska: przenoszenie się większej liczby ludności do miast

w związku z bardziej chłonnym rynkiem pracy w zawodach pozarolniczych, maso-

wa produkcja lub napływ artykułów spożywczych, specjalizacja wielkoobszarowych

gospodarstw. Wymienione zjawiska, to tylko niektóre przyczyny kształtowania się

nowego obrazu współczesnej wsi i jej społeczności. Obok dotychczas najbardziej

charakterystycznej grupy chłopów – rolników, producentów płodów rolnych, a więc

tych bezpośrednio związanych z rolą mieszkańców wsi i grupy ludności pośrednio

274

275

związanej z rolą (czyli okresowych pracowników najemnych i ludności świadczą-

cej usługi), zwiększa się liczba mieszkańców wsi nie związanych z rolnictwem, tu

zamieszkujących, ale mających swoje źródła dochodu poza wsią. Kształtują oni

swoje siedliska zwykle (choć nie zawsze, są to dobre przykłady) nieco inaczej niż

nakazują wiejskie zwyczaje. W ten sposób krajobraz wsi zmienia się na naszych

oczach i przy naszym udziale.

Wróćmy jednak do wiejskiego ogrodu mającego w tym krajobrazie znaczenie

szczególne. Większość przydomowych ogrodów na współczesnej wsi nie ma żadne-

go stylu. Bywają zaniedbane lub „nijakie”, a te zadbane upodabniają się najczęściej

do ogrodów w zabudowie jednorodzinnej w mieście. Strzyżony trawnik, tujowy

żywopłot, posępne iglaki, pokładające się jałowce – za betonowym i „rzeźbionym”

na wzór drewna, ale koniecznie białym – ogrodzeniem, coraz częściej występują

w krajobrazie wsi. Nowe wypiera stare, na co ma też wpływ masowa dostępność

gatunków roślin w wyspecjalizowanych szkółkach [Burska i Szablewska].

Walka o przysłowiową tożsamość polskiej wsi nie jest jednak łatwa. Trudno

bowiem narzucać właścicielom sposób urządzenia własnego obejścia. Dlatego

ogromne znaczenie w staraniach o odtworzenie wiejskiego krajobrazu mogą mieć

gospodarstwa agroturystyczne. To one bowiem mogą być wzorcowe, także w sty-

lu urządzenia ogrodu. Przegląd ofert gospodarstw agroturystycznych, w których

prezentowane są ich fotograe, wskazują na ich okazałość, estetykę, ale potwier-

dza też fakt o zbyt silnym naśladownictwie ogrodów miejskich, a więc zatrace-

niu swoistości ogrodu wiejskiego. Uznać to należy jako zjawisko zdecydowanie

negatywne. Przypomnieć w tym miejscu należy, że zdaniem socjologów, jednym

z uznanych motywów wyboru miejsca efektywnej rekreacji jest odmienność od

miejsc codziennego, stałego przebywania [Krzymowska-Kostrowicka]. XX To

ważne wskazanie dla perspektyw rozwoju agroturystyki. Do całokształtu zabiegów

o tożsamość wiejskich siedlisk, czy określanych jeszcze inaczej wiejskich sadyb

[Drożdż-Szczybura], dodać powinniśmy starania o utrzymanie wiejskiego charakte-

ru przydomowego ogrodu. Przy pomocy zaangażowanych właścicieli gospodarstw

agroturystycznych mamy szansę to osiągnąć. Przydatne może być, podobnie jak

w innych sytuacjach, doradztwo wyspecjalizowanych ośrodków i pomoc, na przy-

kład Fundacji Odtwarzania Dziedzictwa Narodowego Hereditas działającej przy

Narodowym Funduszu Ochrony Środowiska. Wskazana byłaby współpraca z uczel-

niami przygotowującymi specjalistów w tym zakresie. W akademiach rolniczych

kształceni są architekci krajobrazu, niektórzy z nich specjalizują się w problema-

tyce krajobrazu wiejskiego (np. w Katedrze Terenów Zieleni w Akademii Rolniczej

w Poznaniu wykonywane są prace z tego zakresu).

Dodać należy, że również parki krajobrazowe, których obszar obejmuje, znaczne

niekiedy, obszary upraw rolnych i osad wiejskich, winny być zainteresowane pro-

blemami zachowania lub odtwarzania krajobrazu wiejskiego. I tu promocja ogrodu

wiejskiego może być bardzo skuteczna. Ostrzeżeniem, a jednocześnie zachętą do

274

275

takich działań, może być, powszechnie znana i krytykowana, unikacja krajobra-

zów miejskich.

Agroturystyka ma dużą szansę obronić wieś przed zatraceniem regionalnych

cech krajobrazu wiejskiego. Jeżeli jest to trudne w budownictwie (ze względu na

koszty) zacznijmy od ogrodów!

Literatura

Raszeja E. 2000. Problematyka ochrony i kształtowania krajobrazu w zagospo-

darowaniu przestrzennym parków krajobrazowych. „Biuletyn Parków

Krajobrazowych Wielkopolski”, z. 6 (8), Poznań.

Raszeja E. 2002. Procedury i instrumenty kształtowania krajobrazu na obszarach

wiejskich Wielkopolski w aspekcie integracji z Unią Europejską. Wyd.

Politechniki Poznańskiej, Poznań.

Baranowski B. 1958. Gospodarstwo chłopskie i folwarczne we Wschodniej

Wielkopolsce w XVIII w. PWN, Warszawa.

Baranowski B. 1964. Zarys historii ogrodnictwa wiejskiego w Polsce. PWRiL,

Warszawa.

Czartoryska I. 1805. Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów. IC, Wrocław.

Jankowski E. 1938. Dzieje ogrodnictwa w Polsce. Wyd. Fund. im. W. J.

Fedorowicza, Kraków.

Plessner H. 1975. Wiejski ogród przydomowy. Zakład Wyd. CRS, Warszawa.

Traczyński E. 1995. Zieleń wsi kieleckiej. Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony

Środowiska Kulturowego. Kielce.

Kruger U. 1997. Ogrody rustykalne. AWM.

Dróżdż-Szczybura M. 1996. Współczesna wieś – przeobrażenia środowiska.

„Aura” 6/1996.

Burska A. , Szczeblewska A. Ogrody wiejskie. „Ogrody” 7/9.

Krzymowska-Kostrowicka A. 1999. Geoekologia turystyki i wypoczynku. PWN,

Warszawa.

Przecławski K. 2001. Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki. Wyd. Albis,

Kraków.

276

Rural Backyard Garden

Summary

In all development programs for agri-tourism, the need to preserve all characteri-

stic rural components of local landscape is highly emphasised. Landscape is conside-

red a very important attraction for tourists. In the last few years however, among the

rush to satisfy and accommodate the guests, changes that disturb or even destroy the

structure and character of the rural landscape have been taking place: the architectu-

ral style has been changing, and so have the style and character of the surrounding

areas, including even front and backyard gardens. Traditional plants disappear and

are replaced by others, grown in city gardens and easily available on the market.

Because the specic style of the country home garden has a signicant impact on the

country landscape, the very character and unique identity of a region: an important

part of national heritage – is being lost.

The agri-tourist farms need to become exemplary: examples to be followed

by others, promoting the traditional garden style, with all its typical species of plants

– trees, bushes and owers.

Agricultural University of Poznań